Журнал Ҳаракат №3 (6) 1996. Тарих ва тақдир
Баҳора Олим қизи - Анвар Пошшо ҳақиқати
"Кеча Бухоро ва Хива марказларига ёзган мактубимнинг остига "Улуг Турон инкилоб армиясининг кумондони" дея имзо отдим. Энди ук ёйдан чикди. Дуо кил! Аллох бу ишда уялтирмасин."

Бу сатрлар буюк саркарда ва арбоб Анвар пошшонинг Туркистондан Истанбулда колган умр йулдоши Ножия Султонга ёзилган мактубидан олинди.

Анвар пошшо Усмон давлатининг энг ёш харбий нозири ва харбий кумондони даражасига кутарилган инсон эди. Биринчи жахон уруши давомида Олмония билан иттафак холида дуёнинг 15 мамлакатига карши жангларда гохо маглуб, гохо зафар козонган Анвар пошшо 33 ёшида "Миллий кахрамон" унвонига сазовор булди.

Аммо биринчи Жахон урушида ракибларнинг кули баланд келгач, улим тахликаси билан юзма-юз колган Анвар пошшо курашни давом эттириш карорини олди. Унинг энг якин партиядош дустлари Талат ва Жамол пошшолор (Пошшо Туркия туркчасида генерал демакдир) бири Берлинда, иккинчиси эса Тифлисда арманилар тарафидан уюштирилган сиукасд окибатида улдирилди.

Бу дустлари билан Ватанни тарк этмок мажбуриятида колган Анвар пошша 1919 йилнинг кишида Берлинда "Иттихот ва тараккаий" партиясини кайтадан тузмокка азм этти. Шу орада рус инкилобчиларидан Радек билан танишди. У билан Москвага бораркан, минган учоклари тасодифан Латвияга кунди ва улар камокка олиндилар. У ердан бир Олмон учогини оларок кочишга муяссар булган Анвар пошшо яна Берлинга кайтди. Иккинчи маротаба хаводан Москвага бориши хам омадсизлик билан якунлангач, у ердан, яни оддий йуллардан Москвага етиб борди.

Тарих сахифалари бугун очиларкан, Владимир Ленин Анвар пошшони сотиб олиш учун куп харакат килгани, у оркали Олмонияда бир катор ишларини битиражаги ва курол-ярог олажагини муљаллагани ма'лум булди. Анвар пошшо Москвада турк тилида иккита газета чикаришга карор килди. Лекин изн берилмагач, Москвани тарк этади. Файзулла Хужаев билан Бухорога келган Анвар пошшо Русияда кура бошлагани ва та'кикланган "Ислом инкилоб жамоалари иттиходи" харакатини" ва "Халк шуролари фиркаси"ни тузди. Биринчиси халкаро мусулмон харакати булса, иккинчиси Туркияни хам уз ичига олган туркчилик харакати эди. Анвар пошшо Хиндистон, Эрон, Афгонистонда хам бу харакатларнинг булимларини очди.

1920 йилнинг 4 сентябрида Бокуда "Шарк миллатлари курултойи"да Анвар пошшо бир неча мусулмон давлатининг вакили уларок иштирок этди. Бу орада Туркияга кайтиб, харакатини бу ерда кучлантириш учун Батуми шахрига келди. Аммо Анкара хукумати Анвар пошшони чегарадан ичкари кириши хамонок камокка олиш карори чикаргани учун ортга кайтди ва Бухорога келди. Анвар пошшо Бухорода миллатга болшовойларнинг кимлигини, уларнинг максадларини англатар экан, айни пайтда миллий армия тузиш йулида катта хизмат килди. "Сен бу бечора турклик ва Ислом олами учун дуо кил, Ножиям", дея Туркияга мактублар ёзган Анвар пошшо Бухоро амарлигининг шаркий кисмларида 30 минг кишилик армия тузди. Бу орада унга "Бухоро Амири ва Халифа вакили Саид Анвар" унвони берилди. Уни Туркистон, Хива ва Бухоро миллиятчи армиялари Бош кумондони" этиб сайлашди. Русия эса уни йукотмок карорида эди. Унинг Берлин ва Тифлисда улдирилган дустлари ортидан айгокчилар куйилгани каби узининг хам хар бир кадами кузатилмокда эди. Инглиз жосуси, дея руслар томонидан хакорат зањири билан ураб олинган Анвар пошшо Туркистон миллий озодлик харакатининг маш'алига айланиб борди. Аввалига Ленин уни йукотишни талаб килар экан, сунгра Сталин бу максадни уз олдига куйди. Рус инкилоб марказидан Туркистонга келадиган телеграфларда "Ниманинг эвазига булса хам Анвар пошшони йукотинг" деган шифрлар жой олганди.

Тарихга "Кофирон" номи билан кирган ва 1922 йилнинг 28 июнида бошланган русларга карши какшатгич жанг шу кадар кучайдики, руслар Афгонистон шохига элчи юбориб, Анвар кошшони алдаб чакиришни планладилар. Лекин Афгонистондан келган хай'атнинг ва'даларини хам узларини хам кайтарган Анвар пошшо мужодаладан кайтмади. Аммо 1922 йилнинг 4 август куни шахид булди. Унинг улими тарихда хар турли бахоланмокда.

Ба'зи тарихчилар унинг айгокчи томонидан улдирилганини айтадилар. Турк тарихчилари Анвар пошшо Курбон байрамининг иккинчи куни рус жаллодларининг кетма-кет отилган беш укидан йикилди, дейишади. Нима булганда хам бу натижани узгартирмайди. Чунки Анвар пошшо билан бирга улуг Турон гояси хам болталанганди.

Анвар пошшо улуг Турон гоясининг асрлар давомида гох юксалиб, гох иниб келган харакатининг бутунлашма ва сунгра яна парчаланиш нуктасидир. Бу нуктага Анвар пошшо улим кунидан олдин назар солсангиз у Турон-Туркистоннинг маш'али ёниб турган нуктадир. Ундан кейин эса бу нукта кичрайиб, Балчивондаги Чаган тепалигига айланиб колганини курасиз. Бугун Турон-Туркистон умидлари кайтадан жонланиб колган бир шароитда бу нуктага яна зарба урилди. Турон-Туркистон гояси йулида жон жонини берган, шу тупрок учун иссик конини окизган Анвар пошшонинг кабри Туркияга олиб кетилди.

Туркиядаги бир катор миллиятчи жабхалар бу ходисани нафакат Турон-Туркистон гоясига балки Анвар пошшо рухига хам хиёнат, деб бахоладилар. Бу хиёнатнинг рухи Анвар пошшонинг хоки Истанбулдаги "Хуррияти Абадийа" тепалигига кумиларкан, мамнун чехраларда ифодасини топган эди. Анвар пошшонинг кабрини кучириб келганлар шу куни байрам килаётгандилар. Бу Турон-Туркистон ва Анвар пошшо рухини чинкиртираётганларнинг байрами эди...