Абдурахим Маманов - Яна Шарк хакида
«Тафаккур» журналининг 2000 йил 3 сонида «Бир-бирини такозо этувчи икки зарурат» номли макола босилган. Инсоният тараккиётида иктисод биринчи ўринда турадими ёки онг бирламчими деган саволнинг бир томонига Карл Марксни, иккинчи томонига эса Макс Веберни кўйган муаллиф, Вебер томонга ўтиб олиб Карл Марксни роса дўппослайди. Майли, бунга каршилигимиз йўк. Аммо макола давомида юкоридаги савол - нега Гарб илгарилаб кетди-ю Шарк тараккиётдан ортда колиб кетди, деган саволга айлантирилади. Бу савол факат бугун пайдо бўлган эмас: бу савол биздан анча илгари ўтган не-не алломалар, донишмандларнинг хам фикрини, хаёлини банд этганлиги шубхасиз. Ўтган аср бошларида Туркистонда, колаверса бутун Ислом оламида кенг кулоч ёйган «жадидлар» харакатини эсланг: уларнинг ўз олдиларига кўйган максадларидан энг асосийси худди шу масалани ечиш, худди шу муаммога жавоб топиш эмасмиди?

Абдулла Кодирий асарларидан кўзда тутилган бош гоя, максад ана шу таназзулга учраган Шарк дунёсини тафтиш этиш, таназзул сабабларини очиб бериш эмасми?

Ёки Чўлпон шеъриятининг бош кахрамони – кибрли, голиб Гарб панжасида эзилган мазлум Шарк киёфаси нимани англатади? Бу муаммо ёлгиз Шарк мутафаккирларини эмас, балки худди ўша голиб Гарб «дахо»ларини хам кизиктирганлиги шубхасиз. Агарда бу саволга жавоб излаб тарих китобларини вараклайдиган бўлсак, бу китоблардан бизни каноатлантирадиган бирор-бир жўяли фикр топа олмаймиз. Аммо, айрим дасрсликларда Гарбда феодал таркокликнинг Шаркдагига нисбатан кучлирок бўлганлиги эътироф этилади. Лекин мана шу тафовутнинг сабаблари хакида на бирор-бир дарслик, на бирор-бир бошка адабиётларда бирор-бир тахмин ёки фараз учрамайди.

Гарб шаркшунослари орасида «Шарк деспотизми» ибораси машхурдир. Аммо бу ибора Шаркда хокимиятнинг мустабидлигини кайд этишдан бошка нарса эмас, яъни шарк деспотизми иборасини хар канча резинка сакич килиб чайнаманг, Шарк тараккиётидаги ўзига хослик сабабига ойдинлик кирита олмайди.

Хуллас, шаркшунослар шаркда хокимиятнинг мустабид киёфага эга эканлигини таъкидлашдан нарига ўта олмаганларидек, гарбшунослар Гарбдаги ўта феодал таркоклик сабабларини натурал хўжаликка боглашдан нарига ўта олмадилар. Гарбда айнан шу даврда авж олган феодал таркоклик бу икки кутб тараккиётига кандай таъсир кўрсатганлигини киёсий бахолаш – тарих фани олдида хануз бажарилмаганлигини икрор этишга тўгри келади.

Хўш, ушбу масала юзасидан хурматли макола муаллифининг фикри кандай? Бизни нохолисликда айблаб юрмасликлари учун муаллифнинг фикрларини маколадан кўчирамиз:

«Шаркда мафкура асрлар давомида иктисодий ўзгаришлар заруратини инкор килиб келган, бу хол айникса Хитой ва Хиндистонда кўп давом этган. IX-XII-асрлар Ислом мамлакатларида товар-пул муносабатлари, савдо-сотик ривожи, ижтимоий сафарбарлик, янгиликларга интилиш кучли бўлгани ва жамиятда хаддан зиёд авж олиб кетган ижтимоий-синфий зўравонлик хамда мутелик кайфиятининг йўклиги, ёлланма мехнатнинг бир мунча ривожлангани, илк капиталистик муносабатлар шаклланиши учун объектив иктисодий шарт-шароит яратган эди. Лекин турли (жумладан, иктисодий, сиёсий, диний, мафкуравий) сабабларга кўра, оилавий мехнат таксимотига асосланган, мустакил, “объективлашган” рационал мазмундаги ишлаб чикариш корхонаси ва капиталнинг илк жамгарилиши, илк капиталистик бозор инфратузилмаси (молия-кредит, банк тизими кабилар) вужудга келмади. Чунки жамиятнинг мафкураси, маънавияти объектив иктисодий заруратни инкор этди, унга эркинлик бермаслик учун очик-ошкора курашди. (Масалан: рибо, тавдилия каби тамойилларни эсланг)».

Агарда макола бир-икки силкитиб олиниб, кераксиз хас-хашаклар кокиб ташланса, маколанинг мазмун-мохияти куйидагича кўриниш олади: Гарбнинг илгарилаб кетишига христианликнинг протестантизм мазхаби ёрдам берган, ислом дини эса, аксинча тараккиёт йўлига гов бўлиб колган эмиш.

Масалани бу тахлит кўйиш ва бундай хулоса чикаришдан муаллиф кандай максадни кўзлаган ва кимларга яхши кўринмокчи бўлган, бу албатта муаллифнинг виждонига хавола. Аммо бу хулосанинг илмийлиги борасида бироз шубхаларимиз бор. Максад шу шубхаларимизни имкон кадар эътиборингизга хавола этмок холос. Ким хаку ким нохаклигини ажрим килмок эса, ўз навбатида, ўкувчиларга хавола.

Аввало муаллифнинг фикр юритиш йўсини хакида. Юкорида келтирилган кўчирмадан аник кўриниб турибдики, макола муаллифи дастлаб камровни анча кенг олган, яъни бутун шарк хакида сўз юритган.

Муаллифнинг «Шаркда мафкура асрлар давомида иктисодий ўзгаришлар заруратини инкор килиб келган, бу хол айникса Хитой ва Хиндистонда кўп давом этган» сўзларини олайлик. Бутун Шарк хакида гап очган муаллиф негадир тадкикот доирасини бирдан кескин торайтиради, шаркда узок давом этган тургунлик илдизларини бутун шаркдан эмас, балки Ислом олами тамойилларидан излайди. Агар мантик илми коидаларига риоя киладиган булсак, муаллиф хулосасининг хеч бир мантик колипига тушмаслиги аён бўлади. Бутун Шаркнинг тараккиётидан ортда колганлиги эътироф этилган холда, бунинг сабабларини бутун шаркка хос, яъни бутун Шарк учун умумий бўлган тамойиллардан, жихатлардан излаш ва тушунтириш лозим эмасмиди?

Вахоланки, макола муаллифи томонидан тилга олинган рибо ва тавдилия тамойилларининг Хиндистон ва Хитойга кандай алокаси бор?

Энди Ислом дини тараккиётга тўскинлик килди, унга эркинлик бермаслик учун очик-ошкора курашди, деган фикр борасида:

· бирор-бир диннинг тараккиётга кўшган хиссаси ёки келтирган зарари хакида фикр айтмокчи бўлган «олим» аввало «Дин ўзи нима?» деган масалани атрофлича тушунмоги ва дин билан боглик масалаларда фикр билдиришда ана шу тушунчага катъий амал килмоги лозим.

· диннинг кўпчилик томонидан тан олинган хусусияти – унинг ихтиёрийлиги, яъни ахлокка тегишли масалаларнигина ўз ичига олишидир. Диний акидаларга конун туси берилиши эса, унинг мохиятига путур етказиб, уни хокимият кўлидаги восита, куролга айлантиради.

· Ислом дини узок даврлар мобайнида хокимият куроли вазифасини ўтаб келганлиги, унинг акидалардан тараккиётга тўскинлик килиш учун фойдаланиб келганлигини Ислом динининг айби эмас. Инсониятни хушфеълликка, комилликка, сабр-токат ва барча инсоний фазилатларга даъват этувчи Ислом динининг хакикий мохияти эса хеч качон тараккиётга путур етказмайди.

Масалан, маколада тилга олинган рибо тамойилини олайлик: муаллифнинг фикрича судхўрликнинг таъкикланиши тараккиётга гов бўлган омиллардан бири бўлган эмиш. Тўгри, ислом динида судхўрлик йўли билан топилган бойлик харом хисобланади. Юзаки караганда бу тамойил эркин бозор иктисодиётига тўскинлик киладигандай. Аммо чукуррок ўйлаб кўрилса, бу фикр хакикатдан узок эканлигини англаб олиш унча кийин эмас.

Бутун мохият эътибори билан одамларни факат эзгуликка, бир-бирига яхшилик килишга, факат халол пешона тери билангина ризк топишга даъват этувчи динда судхўрлик, яъни ишламай, текин еб-ичиш кораланмаслиги мумкинми ахир?

Фикр килиб кўринг:

- судхўрдан карз кўтарган ишбилармон ўз маблаги хисобидан иш юритувчи ишбилармонга караганда ўз карамогидаги ишчиларни каттикрок эзишга мажбур, нега-ки у ўзи топаётган фойданинг катта кисмини текин томок судхўрга беради-да.

Аммо жамиятнинг жадал иктисодий ўсиши учун ишбилармонлар сармоядорланинг пулига мухтож бўлиши шубхасиз, яъни ишбилармон корхона очиш, ишлаб чикаришни кенгайтириш ва хоказолар учун сармоядорларнинг пулидан фойдаланиши максадга мувофик. Ислом дини эса бу муаммони хал этишнинг энг макбул йўлини тавсия этади: шерикчилик деб аталувчи бу тамойилнинг мохияти шуки, пулдор ишбилармонга берган маблаги бадалига ундан фойда талаб килмайди, балки ўша корхонага кўшган хиссасига мувофик корхона фойдасидан ўз улушига эга бўлади.

Судхўр эса, карз беришда корхонанинг фойда бериш-бермаслиги билан мутлако иши бўлмайди, кимга кандай корхона учун карз берганлигидан катъий назар ўз фойдасини талаб килади, яъни мохият эътибори билан - текинтомоклик килади. Судхўрдан карз кўтарган ишбилармон доимо ўзини килкўприк устида юргандек сезади, негаки корхона зарар кўриб синган такдирда хам (эркин бозор шароитида бу тез-тез бўлиб турадиган хол албатта) судхўр берган пулидан кечмайди, ўз пулини бекаму-куст фоизи билан талаб килади. Албатта бундай шароитда иш курувчи ишбилармон фойда кетидан каттикрок кувади, натижада ишчилар, колаверса бутун жамият зарар кўради.

Шерикчиликка пул берган сармоядор эса, маълумки, корхонанинг иктисодий самарадорлигидан манфаатдор бўлади. Корхона синса маблаги куйишини яхши билади, шуни пул бершда назарда тутади, корхона ишининг оёкка туриши учун кўлдан келганча ёрдам килади. Демакки, олган фойдаси халол булади.

Судхўрликнинг таъкикланиши жамият тараккиётига путур етказувчи омиллардан бири бўлди дейиш билан макола муаллифи накадар чалкашиб кетганлиги ва хатто ўзига-ўзи карши чикаётганлигини исботлаб бериш учун маколадан яна кўчирмалар келтиришга мажбурмиз:

«Иктисодиёт хам, маънавият хам аввало инсон хаётини хар жихатдан тўкис килишга каратилган. Бу хакикат унутилган такдирда иктисодиётдан максад факат махсулотни кўпайтириш, сармояни айлантириб, мумай даромад олиш бўлиб колади. Бундай вазиятда бутун жамият эрта-ю-кеч нафсу-хаво йўлида елиб югуради, маънавият эса ана шу бош максадга эришиш борасидаги воситалардан бирига айланади.

... мехнат ахлок билан уйгунлашмаса, иктисодий муносабатлар жараёнида маънавият масалалари, хусусан, инсонпарварлик меъёрлари етарлича хисобга олинмаса технократик карашлар устунлик килиб кетади, окибат-натижада ишлаб чикариш хажми ортгани билан инсоний муносабатлар заволга юз тутади, жамиятда ўзаро бегоналашиш тамойили кучаяди. Бу хол пировардида ижтимоий-иктисодий инкирозга сабаб бўлади».

Кўринадики, макола муаллифи бошка иктисодий ва маънавий муносабатлар уйгун бўлмоклиги лозимлиги, агарда бу уйгунлик бузилган такдирда жамиятда ижтимоий-иктисодий инкироз юз бериши мумкинлигини тан олади.

Аммо, ана шундай аклли гаплардан кейин судхўрликнинг таъкикланиши тараккиётга гов бўлди деб хам юборади, яъни судхўрликни, ишламай ётиб ейдиганларни, текинтомокликни ёклаб чикади. Боягина огиз кўпиртириб маънавият хакида бонг урган макола муаллифи нега бирдан ўз-ўзига карши чикмокда? Чалкашиш хам ўз эви биланда!

Ислом динида судхўрлик йўли билан топилган бойликнинг харом деб эълон килиниши ва унинг ўрнига шерикчилик (яъни хамкорлик) тамойилининг тавсия килиниши иктисодий муносабатларда ахлокка, маънавиятга риоя килишнинг олий намунаси эмасми?

Аммо Шарк, хусусан Ислом оламининг тараккиётда ортда колганлиги, бунинг натижасида эса илм-фан, техника тараккиётига эришган Гарб асоратига тушганлиги хакикатдир.

Хар икки кутб, яъни Шарк билан Гарб тарихини холис ўрганиш шуни кўрсатдики, хокимият куролига айлантирилган Ислом дини тараккиётга канчалик гов бўлиб келган бўлса, христиан дини акидалари хам хукмрон табакалар кўлида шунчалик, балки ундан баттар тараккиётга карши курол вазифасини ўтаб келди. Христиан рухонийлари кўлида бутун Ўрта асрлар мобайнида озмунча олимлар, кашфиётчилар халок бўлдими?

Вахолангки, Ислом дини ўз номидан хам маълумки, мулойим табиатлилик, муросасозлик динидир. Шунинг учун хам ўта мутаассиблик, олимларни ва кашфиётчиларни ўтда куйдириш, кийнаб ўлдириш каби вахшийликлар Ислом оламига бегона эди. Демакки, Шарк ва Гарб тараккиётидаги ўзига хослик сабабларини бу икки дин, яъни Ислом ва Христиан динларидан излаш бехудадир.

У ёки бу халкнинг илму-фан, техника ва маданиятда илгарилаб кетишини билар-билмас талкин этиш, хусусан бунинг сабабларини объектив омиллар колиб, субъектив омиллардан, яъни ўша халкнинг дини, маънавияти ва хокозолардан излаш охир-окибатда ўша халкнинг бошкалардан устунлиги, олий иркка мансублиги каби бемаъни васвасаларга пойдевор бўлиши хам хеч гап эмас.

Вахолангки Аллох таоло инсонни бир кишидан, яъни Одам Атодан яратганлиги Христиан динида хам Ислом динида хам тан олинади. Бинобарин бирор-бир халкнинг бошкалардан устунлик даъво килиши айни беъманиликдир. Агарда Шарк ва Гарб тараккиётида тафовут сабабларини астойдил текшириб карайдиган бўлсак, бу сабаблар диний, маънавий жихатларга мутлако боглик эмаслигини, балки, табиий, яъни иклимий-жугрофий тафовутларга боглик эканлиги аён бўлади.

Биз Шарк деб атайдиган мамлакатларни кўз олдингизга келтириб куринг: Миср, Месопотамия, Кичик Осиё, Эрон, Хиндистон, Хитой, Ўрта Осиё.

Хўш, бу мамлакатлар ўртасида табиий-иклимий умумийлик нимадан иборат?

Бу умумийлик шундан иборатки, санаб ўтилган мамлакатларнинг барчасида ёз мавсуми иссик, бинобарин иктисод, яъни дехкончилик сунъий сугоришга асосланганлигидир.

Вахолангки, биз Гарб деб атайдиган мамлакатлар иктисодида сугорма дехкончилик эмас, балки лалмикор дехкончилик асосий ўрин эгаллар эди. Бир карашда сугорма дехкончилик Шарк тараккиётига гов бўлди, лалмикорликка таяниш эса Гарбнинг илгарилаб кетишига сабаб бўлди, деган фикр гариброк туюлиши мумкин. Чунки лалмикор, дехкончиликка нисбатан неча баробар унумдор бўлган сугорма дехкончиликнинг тараккиёт йўлига гов бўлиши мумкин эмасдек туюлиши турган гап. Бунинг сабабларини тушунтиришга яъни фикримизни исбот килишга харакат килиб кўрамиз:

· сунъий сугоришга асосланган дехкончилик кенг кўлами сугориш тармоклари бунёд этишни ва ундан фойдаланишда катъий тартиб-интизомга риоя килинишини назорат килиб туришни талаб этади. Бундай сунъий сугориш тармокларини барпо этиш ва ундан фойдаланишни назорат килиб туриш эса, факат кучли, марказлашган, яъни энг камида маълум бир сув хавзаси доирасида марказлашган давлат шароитидагина амалга ошади халос.

· XIX-аср ўрталаридаги Ўрта Осиё хонликларининг худудий чегараларини бир тасаввур килиб кўринг: Кўкон хонлиги Сирдарё хавзасини эгаллаган бўлса, Бухоро амирлигининг асосини Зарафшон водийси, Хива хонлигининг асосини эса Амударё делтаси ташкил этарди.

Кўриниб турибдики, хар бир давлат маълум бир сугориш хавзаси асосида бунёдга келган ва маълум сабаблар натижасида бўлиниб кетиш холлари юз берган такдирда хам объектив иктисодий зарурат яна ўша сугориш тизими асосида бирлашувга сабаб бўлган.

· мана шундай доимий, баркарор (албатта Гарбга нисбатан) марказлашган давлатчилик маълум даражада иктисоднинг юксалишига, ахолининг баркарор турмушига шароит яратиб берсада, аммо иккинчи тарафдан, ижтимоий-сиёсий муносабатларнинг тургунлашувига сабаб бўлиши турган гап. Чунки, назарий жихатдан караганда марказлашган давлат – маълум иктисодий тараккиёт натижаси бўлиши лозим эди. Аммо Шаркнинг пешонасига ёзилган сугорма дехкончилик ахолини маълум иктисодий тараккиёт натижасида эмас, балки табиий зарурат натижаси ўларок марказий хокимият теварагида жипслашувини такозо этар эди. Мана шундай чорасизлик асосига курилган марказлашган давлатчилик шароитида ижтимоий муносабатларнинг тургунлашуви ўз навбатида иктисодий тараккиёт йўлига гов бўлиб колиши, бу сабаб-окибатлар силсиласи натижаси ўларок эса умуман тараккиётнинг бирмунча сустлашуви Шарк халкларининг Гарбга нисбатан оркада колишига сабаб булди.

Мана шундай ночорлик асосига курилган марказий давлатчилик шароитида узок асрлар яшаш Шарк халкларининг хулк-атворига хам ўз таъсирини кўрсатмай колмаганлиги аник: оилада отанинг, эрнинг, ўзидан катталарнинг хурмат-иззатини жойига куйиш каби анъаналар Шарк халкларини бошкалардан ажратиб турувчи белгилардан бири эмасми?

Гарбий Оврупа мамлакатлари бу жихатдан бирмунча бахтли эдилар. Лалмикор дехкончиликка асосланган иктисод хар бир феодал кўргонининг деярли мустакил яшай олишига имкон берар эди. Европанинг Ўрта асрлар тарихини элак-элак килиб кўринг; бу феодал кўргонлари факат харбий жихатдангина марказий хокимиятга бўйсунар эдилар. Урушлар тугаши ва харбий хавфнинг бартараф бўлиши биланок яна бутунлай мустакил бўлиб олар эдилар. Хар бир вилоят, шахар ва феодал кўргонининг иктисодий ва сиёсий жихатдан эркинлиги хур фикрликнинг кенг ёйилишига кучли марказлашган давлатчилик шароитидагига караганда кўпрок имконият берар эди. Масалан: Лютернинг чикишини олиб кўринг: Рим Папасига карши чиккандан сўнг Папа уни лаънатловчи ёрлик юборди, аммо уни хеч каерда босиб чикармадилар. Германия императори уни камокка олмокчи бўлганида эса бунга кучи етмади, негаки марказий хокимият заиф эди. Кучли марказлашган давлатчилик шароитида Лютернинг чикиши нима билан якунланиши изохга мухтож бўлмаса керак.

Гарбий Оврупадаги феодал таркоклик тушунчасини бироз тахрир килишга тўгри келади. Маълумки, таркоклик кўпинча тараккиётга тўскинлик килувчи омил сифатида тушунилади. Аммо, бу таркоклик маълум даражада уюшганликдан хам иборат эди. Яъни, Гарбий Оврупа жамияти ячейкалари (шахарлар, вилоятлар, феодал кўргонлари) факат ўз манфаатлари доирасидагина уюшиб, ўз манфаатларига зид бўлган хар кандай уюшмадан чикиб кетиш имконига эга эдилар. Ва бундай уюшмаларнинг кенгайиб бориши, масалан, шахарларнинг ўсиши, феодал ерларининг кенгайиши, кирол хокимиятнинг кучайиши иктисодий юксалиш даражаси ва талабларига деярли мувофик равишда кечар эди. Иктисодий-ижтимоий муносабатларнинг мана шундай уйгун ривожланиши Гарбий Европада иктисодий тараккиётнинг жадалрок ривожланиши учун омил булди.

Иктисодий-ижтимоий муносабатлар уйгунлиги конуниятига биноан, юксалиб бораётган иктисодий тараккиёт йўлида гов бўлиб турган черков ва феодал тартиблари яксон этилиши лозим эди. Хокимиятга интилаётган буржуа азал манфаатларига мос келувчи протестантизм ана шу талабнинг махсули бўлди. Узок давом этган курашлар, инкилобий харакатлар натижаси ўларок Гарб мамлакатларида бирин-кетин черков ва феодал тартиблари бекор килина борди, яъни, дунёвий, озод, эркин фукаролар жамияти барпо этишга асос солинди.

Биз тахлил килаётган макола муаллифнинг фикрича протестантликнинг пайдо булиши факатгина черковни ислох килишга каратилган, капиталистик муносабатларга мутлако алокаси бўлмаган, бошкача айтганда соф маънавий ходиса бўлган эмиш. Айни пайтда протестантликдаги пуританий мазхаблар талаблари ва илк капитализм давридаги зарурат ўзаро мос келиб колагнилигини хам эътироф этиш лозим эмиш. «Тасодифни каранг-а». Аслида бундай бўлмаганлиги хаммага аён:

Реформация даврига келганда Европада капиталистик тараккиёт, капиталистик хўжалик, капитализм рухи черков ва феодал тартиблари билан тўкнаш келиб колганлиги аник эди. Протестантизмнинг пайдо бўлиши ана шу капиталистик хўжалик, буржуа дунёкарашнинг махсули эди. Аммо эътироф этиш лозимки, бу дунёкараш вакилларининг кўпчилиги каптализм тушунчаси билан таниш хам эмас эди, балки интенсив равишда буржуа дунёкараш томонида эдилар. Аммо уларда мана шу инстинктни уйготган, черков ва феодал тартибларини бекор килишга чакирган нарса, куч, тугилиб келаётган, тобора кенг кулоч ёзаётган капиталистик ишлаб чикариш, капиталистик хўжалик таъсири эмасмиди? Ва аксинча, протестантлик, капитализмга, буржуа карашларига алокаси бўлмаган соф маънавий ходиса бўлганида нега илгарирок, айтайлик X-XI асрларда юзага келмади? Хеч шубхасиз айтиш мумкинки, у пайтларда, капиталистик ишлаб чикариш деган гаплар одамларнинг етти ухлаб тушига хам кирмаган вактларда бундай янгича дунёкараш кишилар онгида тугилиши мумкин бўлмаганидек, тугилган такдирда хам яшаб колиши учун жамиятда бирор-бир моддий таянч, кўллаб-кувватловчи куч топа олмаган бўлар эди.

Биз сўзимиз бошида макола муаллифи жамият тараккиётида иктисод биринчи ўринда турадими ёки маънавият деган саволнинг бир томонига Карл Марксни, иккинчи томонига эса Макс Веберни кўйиб ва ўзи Вебер томонга ўтиб олиб, Марксни роса дўппослаганини айтиб ўтган эдик. Маколанинг давомида аён бўладики, муаллиф бу ишни бегараз килмаган: Жамият тараккиётида иктисод биринчи ўринда турадими ёки маънавият деган масалада Вебер томонга кўпрок ён босишидан максад Шаркнинг тараккиётдан ортда колишга колок мафкура (яъни ислом дини) сабаб бўлди ва аксинча Гарбнинг илгарилаб кетишига эса илгор мафкура – протестантизм сабабчидир, деган фикрни асослаш, ишонарли килиб курсатиш экан.

Шарк ва Гарб тараккиётидаги ўзига хослик сабабларининг очилмаганлиги Шарк халкларини ёввойига, тараккиётдан бутунлай узилиб колганга чикариб кўйувчиларнинг кекирдакка зўр беришларига сабаб бўлди. Гуёки Шарк халклари хеч качон мустакил равишда тараккиётга эриша олмас эди, мана биз тараккий этган халклар Шаркка илм-фан, маданият, колаверса озодлик олиб келдик деб, карийб 130 йилдан буён кулогимизга кўйиб келишди.

Бундай шовинистик, миллатчилик рухидаги акидалар худди юкоридаги каби, ислом дини тараккиётга тўскинлик килиб келди, Шарк мафкураси, маънавияти Гарбникидан колок деган «илмий кашфиёт»лардан хам озикланиб туриши турган гап.

Шарк ва Гарб тараккиётидаги ўзига хослик сабабларига ойдинлик киртилиши шуни хеч шак-шубхасиз исбот килади-ки, Шарк Гарбга нисбатан олганда вактинчагина тараккиётидан ортда колган, яъни бу ерда Гарбга нисбатан тараккиёт бироз сустрок бораётган эди. Хеч шубхасиз айтиш мумкинки, агарда Гарб мустамлакачиларининг «холис ёрдами» бўлмаганда Шарк Гарбга караганда кечрок бўлсада, дунёвий давлатчиликка асосланган, эркин жамият куришга эришган бўлар эди.

Огир курашлар бехад курбонлар эвазига ўз мустакиллигини саклаб колган Туркиянинг бугунги тараккиёти фикримизнинг яккол исботидир.

Гарб мустамлакачиларининг истилоси эса Шаркнинг ўзига хос тараккиёт йўлидан четга буриб юборди, аникрок айтганда уни тараккиётдан ортга суриб ташлади. Мустамлакачилар хеч качон Шаркка илм-фан, маданият, озодлик олиб келган эмас. Аксинча, мустамлакачилар Шарк халкларини жисмоний махв этиш билангина каноатланмадилар, балки уларнинг илм-фани, миллий кадриятларини йўк килишга, уларни туткинликда абадий саклаш учун ота-боболари эришган барча маънавий бойликларидан жудо этишга зўр бериб харакат килдилар. Ўзларининг бу машъум ниятлари ва ишларини оклаш учун эса, уларга шарк халкларининг маънавияти, мафкураси колок, Гарбнинг маънавияти, маданияти илгор, демакким биз, яъни илгор маънавият ва маданият эгалари, Шаркда хукмронлик килишимиз ва Шаркка озодлик, маданият киритишимиз лозим деган гоя жуда кўл келиши шубхасиз.

Бизнинг Ватандошимиз, миллатдошимиз, колаверса, диндошимиз (?!) Абдурахим Эркаев эса билибми, билмайми, хар нечук худди ўшалар тегирмонига сув куймокда. Баракалла !!!



Самарканд вилояти

Каттакўргон тумани

2003 йил 26 март



Тахририятдан: Бу макола муаллифининг фикрларида хам шу мавзудаги бахсни давом эттириш лозимлигини кўрсатувчи нукталар бор. Масалан, «рибо» тушунчасининг дин уламолари тарафидан берилган бугунги талкини ва «судхўрлик»нинг замонавий банкачиликка канчалик алокаси борлиги хусусида яна хам чукуррок ўйлаб кўриш лозим. Бахс-мунозарада иштирок этишни истган хар бир одамга журналимиз сахифалари доим очикдир.


Тураев Бури - Ким кимдир? - Who is Who?