Журнал Ҳаракат №1 (4) 1996. ЖУРНАЛИМИЗНИНГ БУ СОНИДА:

Бахора Олим кизи - Туркистон мужохиди.
Туркистон мустакиллиги учун курашган мужохид Боймирза Хайитнинг асарлари ва фаолияти хакида билдирилган фикрлар икки жилдли китобга жамланди ва Туркияда нашр этилди.

Боймирза Хайит... Бу ном бугун Турк дунеси ва унинг сархадларидан ташкарида хам ма'лум ва машхур. Измирда 1995 йил Турк халклари Курултойида "Суз доктор Боймирза Хайитга берилади" дейилганда Турк дунеси-нинг мингдан зиед вакили давомли олкишлар билан оекда кутиб олди бу зотни. Ва еши улгайгани билан жасоратини йукотмаган, аксинча янада куч туплаган мужохид Боймирза Хайит Курултойнинг энг еркин нуткини сузлади.

Табиийки, бундай инсонлар хакида куп гапирилади, куп езилади. Якинда Туркияда нашр килинган бир китоб хам ана шунинг еркин далилидир. Китобга "Доктор Бой-мирза Хайитнинг асарлари ва фаолияти хакида билдирилган фикрлар" деган ном берилган. Китобнинг номи хам оддий инсон хакида гап бормаетгани, балки асарлари ва фаолияти купчиликнинг огзига тушган зот хакида суз юритилаетганидан дарак беради.

Отатурк номидаги Маданият, тил ва тарих маркази томонидан нашр этилган китобнинг биринчи жилдига профессор Содик Турол суз боши езган. Унда жумладан шундай калималар бор: "Узбекистоннинг Наманган шахридан Олмониянинг Келнига кадар узанган мужодала йулининг икки томонига Боймирза Хайит узининг мангу чинорларини экди. Бу унинг дунени 12 тилида чоп этилган9 китоби ва 250дан зиед илмий маколаларидир. Унинг асарлари хакида жахоннинг турли тилларида 700 сахифали маколалар езилган. У давримизнинг энг муста-кил тарихчи-ларидан биридир. Унинг асарларига мурожаат килмасдан Туркистоннинг охирги йиллари хакида хулоса чикараман, деган одам янгли-шади. Чунки тарих сахифаларидан учирилган хакикатлар факат Боймирза Хайитнинг ки-тобларида колди".

Туркиялик табиб ва олим Айфер Кайнар томонидан нашрга хозирланган китобнинг биринчи жилдида Боймирза Хайитнинг Туркистон да'воси хакида езган асарларига турли карашлар булганини курамиз. Кимдир уни туркчилик, турончиликда айбласа, кимдир жасоратига койил колганини езади. Уз Ватанидагилар унга "хоин" дея тош отсалар, дуне кулоч очиб Совет Иттифоки деган аждаходан куркмаганига койил колади.

Узбекистонда узини олим ва адиб деб хисоблаб, аммо коммунистик э'тикоднинг тиканли сукмогидан бир карич хам четга чика олмаганлар, Боймирза Хайитнинг Туркистон хакидаги карашларини инкор этиб, узларининг елгон мафкураларини асослашга уриндилар. Лазиз Каюмовдан тортиб Эркин А'замга кадар коммунистик идора буйругини бажарган “зот”лар Боймирза Хайитни жамиятга ет инсон дея бахолошар экан, Хиндистон, Америка, Туркия, Олмония ва бошка мамлакат олимлари эса уни Туркистон билимдони дея атадилар.

Горбачев замонида Боймирза Хайит хакида езилган 17 тилдаги маколалар китобнинг иккинчи жилдига жамланган. Китобнинг яна бир ахамияти шундаки, укувчи айрим одамларнинг, хатто айрим жамиятларнинг накадар тез узгарувчан булишини яккол куради. Айникса, Узбекис-тонда коммунистик режим даврида Боймирза Хайитни "Ватан хоини" деб жар солганлар, Горбачев даврида уни "миллий кахрамон, буюк мужохид" дея ездилар. Бу 1992 йилга кадар давом этди. Ошкоралик ва демократия тарафдори булган 41 нафар депутат Боймирза Хайитни она Ватанига кайтариш таклифи билан чикди. Президент Каримов Боймирза Хайитни хам уз таргибот машинасида "детал" сифатида кулламокчи булди. Аммо Боймирза Хайит Ватан тупрогини упиб ортидан "катта"га куллик килишни эмас, балки халкининг, миллатининг кучогига отилишни афзал курди. Бунинг эвазига Каримов томонидан хайдалди. Умрининг гузал орзусига айланган Ватанидан кувиб чикарилганда кечагина уни кахрамон дея езаетганлар бир зумда никоб узгартирдилар. Яна Боймирза Хайит хакида тухмат, сафсата сота бошладилар.

Аммо Буюк Тарих окни хам корани хам фаркига боради, хеч нарсани унутмайди. Зотан, тараккиетнинг манбаи тарихнинг хотирасидир. Туркистонда тугилиб Олмо-нияда яшаетган Боймирза Хайит ва унинг асарлари унитилмагани ва улар тугрисида езилган маколалар тупланиб, Туркияда нашр этилиши хам бунинг далолати эмасми?

Боймирза Хайит уз асарлари билан Туркистон тарихининг энг чигал ва яширилган нукталарини ошкор этган булса, шахсий хаети, умри билан эса мафкуранинг кулига айланган инсонларнинг башарасини фош этди. Зеро, китобда бу инсонлар хакида бир фикр билдирилмаган булсада, улар езган маколаларнинг узи уларнинг кимлигини уртага куяди. Хозирданок дуненинг жуда куп кутубхоналаридан, илм одамларидан бу китобни олиш учун буюртмалар келаетгани Боймирза Хайит фаолиятига кизикиш накадар катта эканлигини курса-тади. Шунингдек, унча мунча китобга э'тибор бермайдиган Турк матбуоти хам бу китобни кенг таргиб килди.

Узбекистон олимлари хали жим. Улар юкоридан амир еки имо-ишора кутмокдалар. Шунга караб бу китоб "дабдала" килинади еки сустлик давом этади.

Кизиги шундаки, бу сарой олимлари "Мен Туркман" дея ифтихор этган Амир Темур, Хазрат Навоий, Мирзо Бобур сингари юзлаб боболаримиз билан ифтихор хам килишади. Лекин “юртбоши” "Биз Туркмиз деса Турк булишади, "Биз Турк эмасмиз" деса туркийзабон булишади. Тарихни хам ана шу йусинда "ола-була" килишади.

Боймирза Хайит учун эса хар турли бошлар эмас, тарих мукаддасдир. Зеро тарих хам узини оек остига олганларга эмас, э'зозлаганларга уз сахифаларидан жой беради.

Бир кун авлодлар XX асрда Боймирза Хайит яшаганини ифтихор билан тилга оладилар. Боймирза Хайитни курмаган сукирлар эса унутиладилар.