Журнал Ҳаракат №1 (8) 1997. ДИН ВА ИКТИСОД
Турон Язгон - Ислом кадриятларининг келажаги.
Истанбул Университети Иктисод факультетининг профессори, Турк дунёси тадкикотлари вакфининг раиси Турон Язгоннинг 1995 йил декабрь ойида Анкарада утказилган "Ислом кадриятларининг келажаги" номли конференцияда килган докладининг матнини журналимизда чоп этишга карор килдик. Чунки докладда бутун мусулмон улкалари учун мухим булган муаммолар уртага куйилмокда. Докладда бахс этилиши, тортишилиши керак булган нукталар бор. Зотан буларни муаллифнинг узи хам гапириб, муаммоларни мухокама килишга, уларни хал этиш йулларини кидиришга чакирмокда. Биз хам укувчиларимизни бу мавзуда тадкикотлар утказишга, фикр-мулохазаларни бизга ёзиб юборишга чакирамиз.

Бу муаммоларни биз хал килмасак, бошка хеч ким хал килмайди. Биз узимиз харакат килмасак, бошка хеч ким килмайди. Зеро, "Аллохдан баракат, биздан харакат'.

* * *

Азиз домлаларим, кимматли тингловчилар, ёзувли ва куринишли ахборат воситаларининг кимматли вакиллари.

Мен дин олими эмасман. Аммо уз ихтисос сохамда олиб борган тадкикотларим натижасида кат'ий бир карорга келдим ва уни Сизга айтишга жур'ат эттим. Хозирги замонда исломда дин олими булиши мумкин эмас. Ха, булиши мумкин эмас, булиш эхтимоли хам йук. Чунки Кур'они Карим хаётнинг бутун тарафларини уз ичига олган жуда гузал, узгармас, хакикатдан оламшумул, хакикатдан вактнинг чегараларини билмаган, я'ни киёматга кадар мутлако жорийдан чикмайдиган хукмлардан иборатдир. Агар якка бир дин олими бу хукмларни урганиб чикиб, уларни шархлашга уринса, бу шархлардан каршимизга буюк янглишликлар чикади. Менимча, исломиятнинг бугунги ахволи шу янглишликларнинг натижасидир. Турт аср аввал, беш аср аввал, ун турт аср аввал чикарилган хулосаларни, минг афсуски, улар актуалликларини йукотганларига карамасдан хали хам хаётимизда жохилликнинг борлигидан фойдаланиб жон-жахд билан дахшат ва вахимали шаклда бизга сингдириш учун харакат давом этмокдадир.

Мен иктисодчиман, иктисодда хам факат ижтимоий сиёсат тадкикодчисиман. Бу кунда фан жуда тор сохаларга булинган. Мен Кур'онда уз сохамга оид 38 хукм, оят топдим. Уларнинг умумий бир мохияти, узига хослиги бор. Уни бизнинг бугунги сохамизда ижтимоий мухофаза дейишади. Ижтимоий мухофаза кандай булиши кераклигини, тугрироги социал мухофазанинг мохиятини бу хукмлардан топишимиз мумкин. У ерда урта даромад микдори белгиланган, я'ни нисоп бор. Даромади ундан оз булганлар тахликали ахволда хисобланади, улар ёрдам оладиганлардир. Улар саккиз группага ажратилган. Даромади ундан юкори булганлар эса Фитр ва Закот бериши керак булганлардир. Бу ерда хамма нарса аник белгиланган. Уст поганадаги Фитр берадиганлар виждонан уз даромадларини ма'лум группалардан бирига оид эканлигини узлари билдиришлари керак. (Худди бу кунлардаги уз даромадини узи декларация килиш системаси каби.) Ислом динининг тугилишидан кейинги замонда Кур'онда ер олган ижтимоий мухофазани жорий килиш учун бир идора керакди ва Пайгамбаримиз бир идорачи сифатида керакли карорларни олмишлар.

Арпа, бугдой, хурмо ва бошка махсулотлардан олиниши керак булган Фитрнинг микдори бу махсулотларнинг уша кунги киймати (куполрок килиб айтсак, уша кунги нархи. - Тах.) асосида - буни бугун эшолмобил (Французча термин. - Тах.) дейдилар - белгиланмиш. Аммо бу махсулотлар уша пайтда уша географиядаги исте'мол молларнинг таркибидаги асосий нарсалар эди. Бугун бу махсулотларга кура фитрни белгилолмайсиз. Чунки уша пайтдаги микдор белгилаш уша замоннинг бир идорий карори эди. Ижтимоий мухофаза билан шугулланувчи олимлар буни яхшилиб текширишса, улар хам мен каби уни узгартириш керак деган хулосага борадилар. У узгартирилиши лозим, чунки у бир идорий карордир. (Муаллиф бу карорниг илохий эмас, бошкарув органларининг компетенциясига оид булган оддий, та'бир жоиз булса, кундалик бир карор эканлигини ургуламокчи. - Тах.) Бу Кур'они-Каримда белгиланган ижтимоий мухофазанинг мохиятини узгартириш эмас. Унда белгиланган ижтимоий мухофаза узгармасдир, унда берилган бошка хукмлар каби универсалдир. У хакикий универсалликка эга. Бугунги ижтимоий мухофаза системалари эса чукаяпти. Америкада хам, Англияда хам, Туркияда хам. Энди янги йуллар кидирилмокда. Янги таклиф килинаётган йул эса бизнинг Кур'они-Каримимизда белгилаб берилган ижтимоий мухофазага оид универсал хукмларнинг узидир. Таклиф килинаётган йулнинг отини "манфий даромад солиги", деб куйишипти. (Бугун узбекчада бунга мос келадиган атама кабил килинганми, йукми билолмадик. - Тах.) Унга кура яна бир стандарт киритилган, я'ни (даромаднинг) максимуми белгиланган, минимуми белгиланган. Буларнинг хаммаси эса Кур'онда бор. Улар узгармасдир.

Манфий даромад солиги Гарбда эртаги куннинг ижтимоий мухофаза системасининг асоси булади. Бизнинг олимларимиз эса унинг Кур'онга таянаётганини, асосланаётганини билмаяптилар, курмаяптилар. Бу билан шуни ургуламок истайман: факат ижтимоий мухофаза сохасида эмас, балки бутун сохаларда Кур'оннинг хукмлари универсал булиб, хар замон учун жорийдир. Аммо Аллох инсонларга, уларга Узи берган, жуз'ий булсада берган, акл доирасида етарлича эркин харакат килиш имконини хам берган. Масаланинг мохияти шундаки, хар кандай хукмни амалга ошириш жараёнида акл ишлатишга ихтиёж тугилади. Бу Аллох яратган борликнинг яшаш тарзи, унинг бир элементи, парчасидир. Молия сохасида, пул сохасида, солиг сохасида ва умуман хаётнинг фараз килабилишингиз мумкин булган хамма сохасида биз мохияти узгармас, оламшумул хукмларни Кур'ондан оламиз, уларни идорачи (бошкарувчи, рахбар) сифатида жорий килишга киришаётганимизда уларни давр-замонга кура, вактга кура, яшаётган еримизга кура, халкларнинг характерига кура, уларнинг хусусиятларига кура шархлаб шакллантирамиз. Бундай ишни дин одами килолмайди.

Бундаш ишни бажариш учун хар бир сохада юзларча олимлар керак. Ким нима деса десин, яна бир марта жасорат билан шу нарсани айтиш керак. Дин олимларининг энди бошка киладиган ишлари колмади. Бутун инсонлар, бутун олимлар уз сохаларида Кур'он билан шугулланишга мажбурлар. У билан ишлашга мажбурлар ва идорий карорларнинг унга кура олиниши учун ёрдамчи булишга мажбурлар. Эскидан дин олими булиш мумкин эди. Чунки дин олими хам матеметик эди, хам физик эди, хам астролог эди ва умуман хамма сохаларни узида мужассамлаштирган илм одами эди. Хозир бундай эмас. Бизлар бундай эмасмиз. Бугун бир дин олимининг акли хамма нарсага етолмйди, билимлари хам бунга етмайди. Шунинг учун бутун олимларни уз сохаларида Кур'он билан шугулланишга чакиришга мажбурмиз. Бу менинг биринчи хукмим.

Аслида, мен бу ерга ба'зи дуоларни укиш учун чиккандим. Хозир кураётибмизки, бутун Турк дунёсида, бутун Ислом дунёсида шундай бир манзара бор. Исломиятдаги манзара шундай. Минг афсуски, исломиятни Араб ва Форс иркчилигининг воситаси сифатида ишлатишга уриниш бор. Туркиядан бу нарса жуда якинимизда булгани учун курилмаётгандир, лекин Турк дунёсининг хар жойида у очик куринмокда. Алхамдулиллох мусулмонман. Аммо бошка хеч нарса йукми? Инсоннинг исми йукми? Исмимми мен куйдимми? Исмимни отам куйди, миллатимнинг отини Аллох куйди. Аллох инсонларни кавм-кавм килиб яратди. Аллах Туркни яратди. Немисни яратди. Французни яратди. Урисни яратди. Аллохнинг иродасига кандай карши чикишимиз мумкин. Агар инсонларнинг исмини сугириб олсангиз, уларни узларининг насл-уругларидан сугириб олсангиз,улар бир пода холига келадилар. Боши доим эгилган буладилар. Факат "Алхамдулиллох мусулмонман" дейдилар, аммо доим калтак ейдилар. Зотан еб келаяптилар ва шунинг учун еб келаяптилар. Дунёнинг энг куп эзилган инсон зумраларига каранг, хаммаси мусулмончилик ёйилган ерларда. Шахсни, миллатни йук этишга интилиш Аллохнинг иродасига карши нарсадир ва бу сабабдан бошимизга куп нарсалар келгандир. Турк дунёси хам хаммадан куп уз насибини олгандир. Энг куп таланган ерлар бизнинг ерларимиздир. Энг куп хурланган инсонлар бизнинг инсонларимиздир. Хозирги даврда атом ва ядро бомбаларининг синовлари факат ва факат Турклар устида утказилмокда. Булар хакикатдир. Бу шартлар остида, биз энди бир янги миллат тушунчаси, янги миллат ифодаси билан айтсак, 250 миллионлик бир Турк миллати сифатида мутлако шохланиб усишга мажбурмиз.

Коммунизм (СССРда. - Тах.) Рус иркчилигининг воситаси эди. Ва у хам, минг афсуски, Турклар устида, купрок Турклар устида гегемонлик килди ва бизни дунёда хали курилмаган шаклда талади, борлигимизни симирди, хурлади, паришон килди. Аллох бизни Рус иркчилигининг воситаси булган коммунизмдан куткаргани каби Исломиятни хам Араб ва Форс иркчилиги воситаси килмокчи булганлардан куткарсин.

Жуда майда булиб куринган бошка мухим нукталар хам бор. Уларни хам самимият ва жасорат билан айтиш истагидаман. Чунки ичим ёнмокда. Масжид ва жомеларнинг атрофи одамлар одамлардан тиланчилик киладиган жой, ичи эса унга ёрдам беринг, бунга ёрдам беринг, деб юкоридан тиланчилик килинтириладиган жой булмаслиги керак. Исломият ва тиланчилик айни нарсалардир деб курсатиш хавоси исломиятга жуда катта зарар бермокда. На ичкарида имом у ёки бу ташкилотга пул беринг дейиши керак эмас, на ташкарида биров квитанция бермасдан. биров квитанция бериб пул туплаши керак эмас. Ёрдамнинг йуллари бор. Исломиятнинг уз ижтимоий ёрдам воситалари бор. Тегишли муассасалари бор. Бу муассасаларни халкка ургатишсин. Хакикий шаклларини ургатишсин. 16 асрдан бери бу муассасаларни халкимизга янглиш ургатиб келдилар. Менинг онам рахматли, асос фитрни кимга берасиз, деб сураганимда, имомга, дерди. Чунки 16 асрдан бери масжид ва жомеларда фитр имомга берилади, деб янглиш ма'лумот берилиб келди. Фитр ва закотнинг кимга берилиши Кур'онда анак белгиланган. Унинг ташкарисига чикиш мумкин эмас. Янглиш берилган ма'лумотлар эса бу кунга кадар етеб келиб, яшашни давом эттирмокда. Онам 5 йил аввал улганди. Демак, масжидларимизда узимизнинг ижтимоий ёрдам муассасаларимизни тугри ургатишимиз керак. Бу ишни мутлако килишимиз керак. Исломиятни тиланчилик билан бир килиб курсатиш бир карашда кузга куринмаслиги мумкин, лекин ташкаридан келиб карасангиз, бу нарса очик куринади ва инсоннинг ичини пора-пора килади. Бунга карши кандайдир тадбирлар олса булади, олиниши керак.

Булардан ташкари, Исломиятнинг узок йиллар аввалги шархларига асосланган, уни жорий килиш вактида яратилган, та'бир жоиз булса, кулларни алдашга интилган бир катор муассасалар хам уртага чикди. Улар тугрисида хам хеч нарса килинмаётипти. Агар пулингизни уй куришга ишлатсангиз, сунгра уйни кирага берсангиз, олган пулингиз риск остида колмайди. Ву гунох булмаса, нима учун шу пулингизни банкага куйсангиз-у, процент олсангиз бу гунох булиши керак. (Муаллиф демокчики, банк сизнинг пулингизга уй куради, бировга кирага беради ва узининг хизмат хаккини олиб колиб, колганини сизга фоиз оти билан кайтариб беради. Сиз эса яна уша кира хаккингизни олган киши булиб колаверасиз. Яни Алихужа - Хужаали. - Тах.) Фикримча, бу ерда яна аввал айтганимиздек, дин олимларининг янглиш шархлари бордир. Аслида эса, бу масала иктисодчи ва молия мутахассисларининг ишидир. Кур'онда яна бошка тушунтиришлар хам бор. Мен молиячи булмаганим учун уларни тадкикот килмадим, шунинг учун бу масалани кундаланг килиб куйиш учун узимда жасорат тополмаяпман, аммо бир иктисодчи сифатида уларни умумий шаклда куздан кечирганим учун бу ерда бир янглишлик бор булса керак, деб уйлайман. Каранг, пулнинг киймати кун сайин тушиб бормокда. 50%, 70%, 100%. Энг камида инфляциянинг улуши шариатга кура конуний деб хисобланиши керакмасми? (Банкалар берадиган фоиз таркибидаги инфляциянинг улуши назарда тутилаяпти. Инфляция юксак булган Узбекистон каби давлатлар учун бу жуда мухим масала. Тах)). Бу бор нарсалар тугрисида очик гапиришга жасорати етадиган, Кур'оннинг мохиятидан келиб чикиб фикр берадиган Турк олимлари качон чикишади? Агар биз бу масалаларнинг ечимларини Ислом дунёсининг Турк дунёси ташкарисидан кутсак, уз-узимизни яхшигина алдаган буламиз. Буларни бизнинг дунёмиз ичидаги олимлар хал килоладилар. Хал килишга махкумлар. Дуоим шуки, Исломият, азиз ва кийматли мажлис раисимиз хам айтганидек, азалдан абадий бир диндир. Азалдан абадий хукмлар билан куролланган диндир. Уларга хеч кимнинг тегишга хакки йук. Аммо, Аллох томонидан инсонга акл берилганми, демак инсонларга, идорачиларга харакат эркинлиги берилган. Шунинг учун инсонлар узларининг ихтисосларига оид сохалардан фойдаланиб Кур'он хукмларини шарх килиш ййлидаги эшикларни янгидан очишлари керак.

Шархлама эшикларнинг очилишини тилаб, хаммангизга хурмат ва саломларимни изхор киламан.

(Доклад матни Туркияда чикадиган "Турк дунёси тарихи" журналининг 1996 йил 1-сонидан олинди.)