Журнал Ҳаракат №2 (9) 1997. Якин тарих сахифалари
Асадулло Угиз. - Туркманистон: Сталиндан Ниёзовгача
1996 йилнинг охирларида Туркияда шу номли китоб босмадан чикди. Унинг муаллифи Асадулло Угиз Афгонистон туркманларидан, К ундузда тугилган ва 1982 йили Туркияга кучиб келиб, бу давлвтнинг фукаролигига утган. 1988-95 йиллари АКШнинг уша вактларда Мюнхенда жойлашган “Озодлик“ радиосининг туркман редакциясида ишлаган. Радионинг маркази Прагага кучгандан кейин Асадулло Мюнхенда колиб, мустакил журналист сифатида ишламокда.

Асадулло Угизнинг китоби мустакил кузатувчи ва экспертларнинг фикрича Туркманистоннинг бугуни ва Сапармурод Ниёзов бошчилигида урнатилган феодал хонлик тузумининг мохиятини тугри очиб беради.

Бу китоб узбекларда хам кизикиш уйготиши шубхасиз. Чунки китобдаги Туркманистон, Сапармурод Ниёзов ва Туркманбоши сузлари У збекистон, Ислом Каримов ва юртбоши калималари билан алмаштирилса, укувчининг куз унгида Узбекистоннинг манзаралари жонланади. Тугри бизнинг хали “камчиликларимиз” бор. Бизни русларнинг кулидан куткариб мустаккилликка ковуштирган кахрамон президентимизнинг хайкалларини халигача хар бир шахар, туман ва кишлокка урнатмадик, унинг исмини мактаб, колхоз, куча, кишлок ва шахарларга бермадик. Аммо ишонамизки, бу ва бу каби ишлар хали килинади. Мухолифатнинг овози бутунлай учириб булинса бас. У збекистон бу масалаларда эски коммунистик давлатлар ичида Туркманистонга биринчиликни бериб куйиб иккинчи урин билан каноатланаётгани уткинчи вокеадир.

Асадулло У гизнинг китобини хозирча таржима килиш имканига эга булмаганимиз учун, укувчиларимизни муаллифнинг узи бу китобга ёзган кириш сузи билан таништиришга карор бердик. Юкорида айтилганлардан келиб чикиб, балки, таржиманинг кераги хам йукдир. Чунки У збекистоннинг бугуни хаммамизнинг куз унгимизда.

* * *

1991 йил 27 октябрда мустакиллакка эришган ёш Туркманистон жумхуриятида кейинги бир неча йил ичида жуда кизик узгаришлар юз берди. Аммо бу узгаришлар, бошка жумхуриятлардан фаркли уларок, купрок бир кишининг исми атрофида булмокда. Бу киши, Туркманистонни озми купми билган хар бир одам тахмин кила билганидек, бу улканинг Президенти (Жумхурбошкони) Сапармурод Отаевич Ниёзовдир.

Совет Иттифокининг келажагини белгилаб бериши керак булган 1991 йил 17 март референдуми арафасида телевидение оркали “Россиясиз бир узимиз оёкда туролмаймиз”, деб халкка хитоб килган ва бир оз сунгра 1991 йил август ойида Москвада мувафаккиятга эришмаган давлат тунтариши вактида фитначиларнинг тарафига утиб олиб “содик урток”лигини яна бир марта исботлаган Сапармурат Ниёзов, Туркманистон мустакил булиб колгандан кейин бир айланиб мамлакатининг миллий кадриятларига сохиб чиккан “ута миллатчи“ ва “хакикий демократ“ булиб олди.

Ниёзов ишини узи рахбарлик килиб келган Туркманистон Коммунистик партиясининг отини узгартиришдан бошлади. Энди партиянинг оти - Туркманистон демократик партияси. Шундай килиб, куп йиллар ичида мияларигача коммунистлашиб кетган коммунистлар бир кунда “демократ“ булиб олдилар.

Туркманистон президенти, мамлакати мустакилликка эришиб Москванинг кулидан кутилгандан кейин, эркин нафас олиб ишини яна хам кайфли шакилда давом эттирди. Ниёзов, бир томондан, бошка давлатлар билан икки тарафли алокалар урнатиб Туркманистоннинг эшикларини ташки дунёга очаётган булса, иккинчи томондан, мамлакат ичкарисида бир кишилик диктатура курди. Мустакиллик эълонидан кейин утган бир неча йил ичида шахар, посёлок, кишлок, колхоз-совхоз каби уч мингдан купрок жойга Президент Ниёзовнинг номи берилди. Ниёзовнинг тугилган куни 19 февраль мамлакатда миллий байрам деб эълон килинди. Юзларча шахар, касаба (посёлок) ва кишлокларда Президентнинг хайкаллари урнатилди. Баъзи кишлокларда халк бунга карши чикиб хайкалларнинг устига инсон ахлатини сургандан кейин Туркманистон идорачилари хайкалларни куриш тугрисида карор кабул килдилар. Энди Туркманистоннинг куп жойида Ниёзовнинг хайкалларии ёнида куролли коровуллар новбатчилик килмокдалар.

Туркманистон мухолифатининг таникли исимларидан бири - журналист ва ёзувчи Окмухаммад Велсапар - хар куни бир ерга Ниёзовнинг отини бериб утириш урнига улгуржи ечим таклиф килди. Велсапарнинг Туркманистон хукуматига берган таклифи бундай: “Келинг бу ишни биракайига хал этайлик. Х ар куни бир кишлок ёки мактабга президентнинг исмини бериб утиргандан кура мамлакатнинг отини узгартириб куя колайлик. Улкамизни оти Туркманистон эмас “Сапаристон" булсин. Шундай килинса хам сиз хам халк буюк бир дарддан кутилади".

1993 йил 1 ноябрда муомалага чикарилган Туркманистоннинг миллий пули манатнинг бир юзига хам Президент Ниёзовнинг расми босилди. Бу вокеанинг кизик тарафи шуки, манат банкнотларига Ниёзовнинг расмини куйиш таклифи Ниёзовнинг шахсан узидан чикди. Туркманистон президенти 1993 йил май ойида Чоржувда утказилаётган “Оксоколлар маслахати“нинг мажлисида “У ртоклар, Туркманистон миллий пули манатнинг бир тарафига менинг расмимни куйиш тугрисида таклиф булаётипти. Сиз бунга нима дейсиз?” деб сураган эди, йигилганлар урниларидан туриб Ниёзовни давомли карсаклар билан олкишладилар ва бу таклифни тасдиклаганларини курсатдилар.

Туркманистон хаво йулларига оид бутун учокларда, транспорт учоклари хам дохил, Ниёзовнинг расмлари осилди. Туркманистоннинг йулчи учокларида стюардессалар хамма эшитиб урганиб колган эълонлардан фаркли эълонлар укийдилар: “Х урматли йуловчилар, учогимиз учишга тайёр. Папиросларингизни учиринг, камарларингизни богланг ва Президентимиз Сапармурат Ниёзовга ташаккур этинг. Чунки Туркманистон унинг узокни куриб олиб бораётган сиёсати натижасида порлок келажак сари кетмокда”. Туркман йуловчилар буни эшитиб кулиб куярканлар, чет элликлар хайрон булиб бир бирларига карайдилар.

Туркманистондаги мактабларнинг биринчи синифларидаги ёш болаларга Президент шаънига ёзилган шеър ва ашулалар ургатилар экан, Ашгабаттаги университет ва бошка олий укув юртларида Ниёзовнинг таржимаи холи дарс сифатида укитилмокда. Бундан буён Туркманистонда синифдан синифга утишни истаганлар Ниёзовнинг хаёт хикоясини хеч тутилмасдан айтиб берадиган булишади. Х архолда Ниёзов хаётда эканлигидаёк хайкаллари урнатилган ва таржимаи холи университетларда дарс сифатида укитилган дунёдаги биринчи ва якка-ю ягона лидер булса керак. (Бу ерда китобнинг “бечора” муаллифи СССР ва КПСС тарихини билмаслигини айтиб утиш лозим, деб хисоблаймиз. Асадулло бизнинг тарихимизни билса эди, Ниёзов ва Каримовлар ортикча бош котирмасдан, совет замонидаги коммунистик лидер ва лидерчаларнинг килган ишларини такрорлашаётганини билган буларди. - Тах.).

Бутун бу вокеаларга параллел равишда Туркманистонда узини президентга якин ва керакли килиб курсатишга жон-жахди билан уринаётган “сарой ёзувчилари ва журналистлари“ шаклланди. Улар одамга урта асрларда подшохларнинг саройида яшаган ва асосий вазифаси подшохни макташ ва унинг кунглини очиш булган “масхарабозлар гурухини“ эслатади. Худди бу масхарабозлар каби сарой ёзувчиси ва журналистларининг вазифаси президентни мактаб кукларга кутариш ва унинг кунглини очиш булмокда. Бу кунларда Туркманистонда Президент Ниёзовни макташ ва уни илохийлаштиришни истаган ёзувчи ва журналистлар уртасида омонсиз мусобака утмокда. Баъзилар Ниёзовни Отатурк, Де Гол, Черчилл каби буюк давлвт одамлари билан солиштиришса, башкалари буни кам хисоблаб, Туркманистон президентини мактаганда “Фаришта” “Пайгамбар“ деб гапиришдан хам тортинмаётибдилар. Президентга якинлиги билан танилган бир сарой журналисти бир мажлисдаги нуткида “Уртоклар, биз Ниёзовни пайгамбар деб унинг шаънига соя тушириб утирмайлик. У, аслида, бизнинг Тангримиздир!” деди.

Туркманистонлик сабик депутат Холмурод Суюн, Совет диктатори Сталин нормал одамнинг аклига сигмайдиган тузумни 30 йилда шаклантирган булса, Ниёзов буни бор йуги 3 йилда амалга оширолганини айтдди. “The Resurgence of Central Asia” (Урта Осиёнинг янгидан тирилиши) китобининг муаллифи, Покистонлик журналист Ахмет Рашит, Сапармурод Ниёзов диктаторлик масаласида хатто Шимолий Корея президенти Ким Ир Сенгга хам дарс беролишини айтмокда.

Туркманистон табиий бойликлари билан ута бой булса хам бу кунда бу мамлакатда сафолат ва факирлик хукмронлик килмокда. Президент Ниёзов 1992 йил 14 декабрда утказилган “Халк маслахати“ мажлисида “10 йиллик ривожланиш программаси“ни эълон килатуриб, 1994 йилда хар бир туркман оиласи “Мерседес“ автомобилига эга булади, деб ваъда берганди. 1994 йил келганда эса, Мерседесга эга булишни у ёкка куйиб туринг, халк корнини туйдириш учун уйидаги нарсаларини сотишга мажбур булди. Сафолат чидаб булмас холга келгач, 1995 йил июлда Ашгабатда одамлар кучага чикдилар ва Президент Ниёзовни истеъфога чакира бошладилар. Лекин намойишчилар дархол камокка олиндилар.

1995 йил июнда Ашгабатда бир туркман карияси билан танишганимда, у уз мамлакатидаги мавжуд ахволни менга бир латифа оркали шундай тушунтирганди: Йиллардан бери кушниси билан яширин алокада булиб келган бир хотин дугонасига “Килган ишим - кушнимни ранжитгим келмагани халос-ку, болаларимнинг бирортаси отасига ухшамади-я“, деб шикоят килган экан. Биз хам хозир шу ахволдамиз. Ниёзовни ранжитмаслик учун интиларканмиз, мамлакат йук булаяпти.

Бу китобда Туркаманистон мустакил булгандан кейин юз берган вокеалар каламга олинмокда. %2Лекин китоб укувчиларнинг кулига етиб боргунча, унда номи тилга олинган баъзи вазир ва бюрократларнинг вазифаси узгаради ёки вазифасидан олинган булади. Чунки улкасини кунлик карорлар билан идора килаётган Президент Ниёзовнинг нималар килишини олдиндан айтиб бериш кийин. Ниёзов зерикса ёки юраги сикилса дархол вазирларини йигади ва уларни дабдаласини чикариб уришади, кейин эса, уша кунги кайфиятига кура, истаган вазир ё бюрократни (чиновникни) ишидан олади ёки мактайди, мукофотлантиради.

Туркманистонда 1992 йил 18 майда кабул килинган янги Конституциянинг илк моддасига кура, Туркманистон президентлик системасига асосланган лоик (яъни, дин ва давлат ишлари бир биридан ажратилган, - Тах.), демократик ва хукук давлатдир. Аммо, Президент Ниёзов жорий килган режимнинг хак-хукук билан хеч кандай алокаси йук.

Совет Иттифоки йук булгандан кейин мустакил булган жумхуриятларнинг купчилиги коммунизмнинг одатларидан кутилишга интилишаётган бир пайтда, Туркманистон бу одатларни яна хам ривожлантиришга уринмокда. Бу вокеалардан мен бир туркман сифатида изтироб чекмокдаман. Х ур дунёга кушилган бир катор давлатлар шахдам кадамлар билан олдинга тугри кетаётганда, Отаватаним эски коронги кунларга, Сталин даври томонга караб кетаётгани яна хам изтироб берувчи вокеадир.

Май, 1996 Мюнхен