Жахонгир Мухаммад. “Эрк“ демократик партиясининг секретари - Мафкура ва мафкурасизлик ёки турт тарзли сиёсат.
Совет иттифоки парчалангач, мустакиллигини эълон килган жумхуриятлар, коммунистик мафкура домидан кутилганларини курсатмок учун, уз йулларини танлашга уринсалар-да ёки уз йулимиз бор, дея аюханнос солсалар-да, жамиятнинг бутун катламларини тортанак уяси каби чирмаб олган эски мафкурани тарк этиб, хозиргача аник натижага эришганлари йук. Бир карашда бу табиий холга ухшаб куринади. Чунки етмиш йиллик асоратдан бир зумда кутилиш кийин. Бунинг устига мафкура бобида адашмок, янглиш одим отмок давлат учун хам, миллат учун хам унглаб булмас инкирозларга олиб келади. Лекин мафкурасизлик хам том маънодаги фожеа булиб, халкни узлигидан махрум этади, яъни мафкурасизлик мафкурага айланади.

Мафкура нима? Инсонларни бир тушунча, максад, хадаф, ният атрофида бирлаштирувчи гоя мафкурадир. Мафкура буюк бир гоя, улкан бир уммон булиб, барча инсонлар ирмоклар сингари унга интилсалар, йул йулакай сойларга, дарёларга айланган каби охирида бутун бир кучга айланадилар. Яъни уммон буладилар. Бошка жумхуриятлар сингари бугун У збекистон хам мафкура бобида чоррахада турибди. К аршисида туртта йул бор: Исломчилик, Туркчилик, Узбекчилик ва Халкчилик.

1. ИСЛОМЧИЛИК

Ислом инсонлар томонидан эмас кукдан инган гоядир. Яъни Аллохнинг иродаси билан инсонларга курсатилган йулдир. Аллох бу йулни курсатар экан, инсониятни ундан юришга мажбурламайди. Инсонларга имкон колдиради. Бу эса Аллох тарафидан одамларга ато этилган акл учун, бу аклни ишлатиш учун танилган имкондир. Мана бир минг турт юз йилдирки бу гоя дунёда яшамокда. Маълум бир даврларда Ислом ер юзидаги давлатлардан бир канчасида иктидорга айланди. Яъни гоя, мафкура барча инсонларни бутунлаштириб, уларнинг хохиш-истакларини узида мужассамлаштирди.

Октябрь инкилобидан кейин шуролар асосий диккат-эътиборларини исломий гояга, умуман, диний гояга карши курашга каратдилар. Бунинг урнига уз мафкураларини урнатишга уриндилар. Маълумки, рус инкилобидан аввал Туркистон худудида Бухоро амирлиги, Хива ва К укон хонликлари миллат асносида эмас, уммат тамалида курилганди. Бухоро амирлиги худудларида узбек, тожик, барлос, кунгирот, найман... хуллас, барча инсонлар бир уммат уларок яшар эдилар. Айни шаклда Хива хонлиги худудида туркманлар, коракалпоклар, узбеклар ва бошка турк кавмлари бор эдилар. К укон хонлиги хам узбеклар билан бирга найманлару киргизларга кадар, кавмларнинг - мусулмонларнинг хонакохи эди.

Хуш, мазкур тамалга кайтиш мумкинми? Мовороуннахр мусулмонлари идорасининг собик муфтийси, Робитаи Исломиянинг аъзоси, Ислом илмининг мунавварларидан Мухаммад Содик Мухаммад Юсуф 1997 йилнинг 10 майида Би-Би-Си радиосида узбек булими мухаррири Х амид Исмоилнинг “Бугун Узбекистонда Ислом давлати куриш мумкинми?” деган саволига “Йук”, дея жавоб берар экан, буни куйидагича асослади:

“Биринчидан, бугун дунёда том маънода исломий булган бирор бир давлат йук, яъни урнак олинадиган, бу ишни хаётга тадбик этишда изидан бориладиган давлатни курмаяпман.

Иккинчидан, Узбекистон етмиш йил давомида атеистик босим остида яшади. Бугун диний кадрлар, Исломни мукаммал билган донишмандлар оз. Хуш, Ислом давлати курилса, бу ишни ким билан амалга оширамиз?"

Агар У збекистон худудларидан ташкарига чикадиган булсак, айни карашни бундан беш йил олдин Тожикистон мусулмонларининг лидери Кози Акбаржон Туражонзода хам “Комсомольская правда” газетасидаги мусобахасида уртага куйганди. Аслида хар бир уламонинг, колаверса, биз исмларини зикр этган уламоларнинг хам кунгил остидаги орзулари Ислом давлатидир, аммо бунга шарт-шароит йуклигини эътироф этмокдалар. Гарчи исломий давлат куришни келажакка колдираётган булсалар-да, умматчилик гоясини таргиб этишда кенг фаолият курсатмокдалар. Табиийки, Узбекистон худудлари ичида эмас.

2. ХАЛКЧИЛИК

Бу гоянинг хам тарихи узок. Бу гоя хам баъзан иктидорни кулга кечирди. Россияни тарк этиб, Парижда ва Истанбулда яшаган буюк тарихчи олим Юсуф Акчура 1904 йилда ёзган “Уч тарзли сиёсат“ маколасида Усмонли давлатида султонларнинг аксарияти исломий йулни гоя деб танлаганлари, айримлари эса туркчиликка мехр куйганлари ва бир кисми Усмонли халки мафкурасини умум мафкурасига айлантиришга харакат килганини тахлил этади.

Маълумки, Усмонли империясининг худудларида турли миллатлар яшабгина колмасдан, турли динлар хам мавжуд эди. Яъни Китоби булган барча динларнинг мансублари бор эдиларки, Усмонли давлати улар билан хисоблашмасдан иложи йук эди. Факат мусулмон динини ёки факат туркчиликни гоя килиб олса, ах воли огирлашиб колишидан чучиган баъзи султонлар “Усмонли халки “ мафкурасини яратишга киришдилар.

Бу гоя охир окибатда Усмонли империясини инкирозга учратди. Лекин бу “гоя“нинг этагига бошка бир империя осилди, бу шуролар давлати эди. Етмиш йил давомида Совет халки деган мафкура “ишланди“. Айникса, Брежнев, Черненко, Суслов каби “дах олар“ зур бериб, барча миллатлардан бир миллатни, барча гоялардан бир гояни, яъни совет халкини уртага чикармокчи булдилар. Улар бу гоя тантана килди, дея дунёга жар солишган бир пайтда, империялари гоясизликдан парчаланиб кетди.

У збекистон мустакилликдан кейин 1992 йилнинг 8-декабрида янги Конститутция кабул килди. Камина бу Конститутцияга овоз бермаган бир неча “ужар“ миллатвакилларидан бири. Бугун амалда булган ана шу конститутциянинг биринчи боб 8-моддасида “У збекистон халкини, миллатидан катъий назар, Узбекистон Республикасининг фукаролари ташкил этади“ дейилади. Гарчи мазкур Конститутциянинг 12-моддасида “Хеч кайси мафкура давлат мафкураси сифатида урнатилиши мумкин эмас“ дейилса-да, куриниб турибдики, шуролардан меърос колган халкчилик нафакат бу Конститутциянинг томир-томирига кадар сингган, балки давлатнинг хам асосий сиёсатига айланган. Буни Узбекистон Президентининг чоп этилган хар бир китобини вараклаган киши дарров сезиши мумкин. Аксарият сахифалар “Узбекистон халки“ дея бошланади ва “Узбекистон халки“ дея тугайди.

Гарчи бу гоя давлат идораларининг асосий “иш куроли"га айланган булса-да, миллат томонидан хазм этилмади. Шу боисдан бу гояни яшаяпти ёхуд йулбошчилик килаяпти, деб айтиш мумкин эмас.

3. УЗБЕКЧИЛИК

Баъзилар узбекчилик бу халкимизнинг феълу хуйидаги айрим фитратларни ифода этади, дея уртага “У збеклик“ иддаосини хам отмокдалар. Айникса, 1993 - 1994 йилларда, мафкура масаласи тортишилар экан, баъзи тарихчи олимлар “Узбек миллати“ гоясини илгари сурдилар. Маълумки, Туркистон худудида юзларча этник гурухлар мавжуд эди. Бу минтаканинг номи Туркистон эканлигидан хам куриниб турибдики, бу ерда яшаган асосий миллат турклардан иборат эди. Рус империализми томонидан У збекистон, Козогистон, К иргизистон, Туркманистон ва Тожикистон Совет жумхуриятлари тузилар экан, асосий максадлардан бири аввалига туркларни парчалаб, бошка-бошка номлар билан аташ ва сунгра уларни совет халкига айлантириш эди. Совет иттифоки таркибида Узбекистон Совет Социалистик жумхурияти тузиларкан, бу геополитик майдонда канча узбек яшаганини бугунгача хеч ким айта олмайди. К олаверса, бу гояни илгари сураётганлар яхши биладиларки, узбеклар тарихи Олтин У рда хонлигидан ва У збекхондан бошланади. Уларнинг иддаосига таянган баъзи гарб олимлари У збекистон тарихи хаккида фикр юритар эканлар, бу тарих ун бешинчи асрнинг охири ва ун олтинчи асрнинг бошида бошланганини ёзмокдалар. Хуш, ундай экан, бобокалонларимиз Хоразмий, Беруний, Форобий, Ибн Сино, Амир Темур, Бобур Мирзо замонлари ва хатто Мелоддан аввалги олтинчи асрга кадар узанган тарихимиз нима булади?

К олаверса, “У збекчилик“ руслар томонидан орамизда нифок чикариш учун ва узлигимизни йук этиш учун уртага ташланганини хеч ким рад этмайди. Шундай экан, бугун русларнинг оркасидан “кувиб” бораётганимизни изохлаш кийин. Кейинги пайтда баъзи ёзувчилар ва шоирлар хам “Узбекчилик“ деган иддаони зур бериб сугормокдалар. Уларнинг баъзилари “У збек“ дегани бир миллатнинг номи эмас, бу жуда куп этник гурухларнинг бирикимидир, улар узларига бек, узларига хон эканликларини ифодаламок учун бу номни олганлар, демокдалар. Вахоланки, уларнинг аксарияти У збекистон мустакиллиги кунларида жумхурият номини узгартириш, Туркистон номига кайтиш ва хатто пойтахтни азалий бошкентимиз Самаркандга кучириш тарафдори эдилар.

Куриниб турибдики, хали бир карорга келганлари эмас. Тугрироги, кунгиллариниг остидаги гапни айтиш учун юкоридан эсадиган шамолдан куркиб турибдилар.

4. ТУРКЧИЛИК

Туркларнинг тарихи баъзиларга кура, Куктурклар императорлигига бориб такалади. Баъзилар эса тарихни Хун императорлигидан бошлаб вараклайдилар. Аммо шу нарса аникки, туркларнинг тарихи бундан хам узокларга бориб такалади ва турклар дунёда уз алифбосига, уз тилига, уз маданиятига сохиб миллатдир.

Турк императорликлари тарих сахифаларига айланганидан кейин, туркчилик гояси уртага чикди, яъни парчаланган, булинган турклар кайтадан бутунлашиш учун бу гояни илгари сурдилар. Баъзан уни турончилик хам деб атадилар.

Туркчилик, айникса, ун туккизинчи ва йигирманчи асрда гоя сифатида кучланди. Гарбда унга пантуркизм номини бердилар. Туркистонда Мунаввар Кори, Бехбудийлар бошлаган жадидлик харакатининг замирида хам туркчилик гояси бор эди. Туркияда Зиё Кукалп, Исмоил Гаспирали, Заки Валиди Тугон, Нихол Отсиз каби фозилу фузалолар хаккида гап кетганда, уларни туркчилар, дейишади. Зиё Кукалпнинг ватани Туркия булса, Исмоил Гаспирали Кримлик, Заки Валиди Тугон эса Мунаввар Корининг уринбосарларидан бири. Уларни бирлаштирган туркчилик гоясидир.

Биз бошка гоялар тарихига узок тухталмаганимиздек (Зотан, бу гояларнинг хар бири хаккида юзларча китоблар ёзилган. Бизнинг максадимиз, уларнинг тарихини англатиш эмас, балки бугунги мафкурасизликни курсатишдир), бугунги кунга келмокчимиз. Хозир У збекистонда Туркистон, Турон калималари сарбаст, яъни истаган одам бу хакда гапириши мумкин. Лекин туркчилик хаккида гапираётганлар оз. Аслида эса, барча олимлар ва зиёлилар бизнинг турк эканлигимизни яхши биладилар. Факат Туркияда турклар яшамокда, тарих майдонида эса У збекистон деган давлат хам бор. Демак, биз туркмиз деганда, узимизни Туркияга боглаб куйган буламиз, шубхасига бормокдалар. Вах оланки, Туркиядаги турклар Марсдан тушганлари йук. Туркистондан кучиб борганлар ва уз миллатларининг номини бугунга кадар сакламокдалар, давлатларини хам шу ном билан атамокдалар. Шундай экан, биз учун хам жиддий тушуниб курадиган мавзу бу. К олаверса, таркчилик учун энг кенг майдон жугрофий уларок У збекистондадир. Тарихий тамал шу кадар кучлики, истасангиз Алишер Навойи асарларини, истасангиз “Девони Лугати Турк“ни варакланг, тафаккурингизга биринчи галда турклик шуури ёгилади.

ХУЛОСА УРНИДА

Бугун Турк-Ислом гоясини биргаликда уртага отишмокда. Айрим туркчилар , яъни турончилар у холда асли турк булган гагаузлар, сахалар ва бошка кавмлар четда колмайдими, дейишади. Мантикан тугри, чунки баъзибир турк кавмлари бошка динларга мансубдирлар. Бутун туркларни бир Турон гояси атрофида бирлаштириш масаласида улар хак. Бу мафкуранинг байрог тикиладиган сунги манзили. Аммо бугун Узбекистонда, Туркистонда кайси бир гоя миллатимизни келажакка етаклайди? Баъзи исломшунослар миллат тушунчасини инкор этиб, факат уммат каврамига таянадилар. Дин илимдони Обидхон К ори Назаров Би-Би-Си радиосида бу хакдаги саволга жавоб берар экан: “Ислом миллатни рад этмайди. Жанобу Аллох хар бир миллатни уз тили, уз урф-одатлари билан яратган. К уръони Каримда хам инсонлар миллат ва кавмларга ажратиб куйилгани айтилган. Шундай экан, миллатни курмасликдан келиш мумкин эмас. Аксинча, Ислом миллатни ва миллий урф-одатларни химоя килади“ дейди.

Хуллас, куриниб турибдики, Узбекистон мафкура бобида чоррах ада дебсиниб турибди. Хукумат бир йулни танласа, зиёлилар бошка йулни, тарихчилар эса яна бошкасини курсатмокдалар. Бир карашда хаммаси парча-парча холда яшаётганга ухшайди, аммо мохиятига назар солинса, хар ким хар томонга тортмокда.

Бизни ташвишлантирган ва бу маколани ёзишга ундаган яна бир асосий нарса шуки, 1904 йилда Юсуф Акчура бу хусусни каламга олар экан, Исломчилик, Халкчилик ва Туркчилик хаккида тухталган эди. Бир нечта гоя эмас балки ягона гоя миллатни уфкка етаклашини орзу килганди. Орадан юз йилга якин вакт утгач, бу учликдан якка- ягона гояга келиш урнига туртинчи гояни хам тортишиб утирибмиз. Бу кетишда яна юз йилдан кейин бошка бир каламкаш бу хусусда макола ёзар экан “К унгиротчилик“, “Найманчилик“ каби янги гоялар хаккида ёзмаса булгани. Таассуфки, шунга караб кетаяпмиз. Вой, миллатимизнинг холига!

Мафкура, гоя - сиёсат усти тушунчадир. Тугрироги сиёсат мафкуранинг зафарияти учун ижро воситасидир. Амма сиёсатчилар мафкурани сиёсатнинг бир парчаси сифатида куриб келдилар ва хамон шу колипда колмокдалар. Демак хаммасини бошдан бошламок керак.

Макола “ОЗОДЛИК” радиосида 1997 йил 14 июнда
ёйинланган сухбат асосида тайёрланди.