Толиб Ёкуб . - Суд ситемасининг мустакиллигини нима белгилайди ?
Беайб - Парвардигор! Бу - хакикат! Унинг хар бир бандаси айбдан холи эмас - бу хам хакикат. Отам рахматлик айтадиларки, хар кандай инсон уз табиатидаги иллатларга кура икки зотнинг орасида жойлашган булар экан: бири гунохлардан холи, бутун табиати яхшиликдан иборат фаришта булса, иккинчиси, турган битгани бидъат ва ёмонликдан иборат, яхшиликдан асар хам булмаган шайтондир. Тамоман фаришта булган инсон булмаганидай, тамоман шайтонига айланган инсон хам булмайди. Табиатда иллатнинг куп-озлигига караб баъзи инсонлар фариштага якин турсалар, баъзилари эса шайтонга якин булар экан. У киши яна: фаришта ёки шайтонга якин аъзоларининг куп-озлигига караб жамият хам ё фаришта томон, ё шайтон томон огиб туради, дердилар. Вафотларидан олдинрок отам: афсуски, жамият тобора шайтон томон огмокда, деганлари хамон кулогимда.
1996 йилнинг урталарида Англияда бир суд жараёни булиб утди. 11-12 ёшли икки бола 3-4 ёшли бир болани авлок жойга алдаб олиб бориб, кийнаб улдирганлар. Суд уларни умрбод камок жазосига хукм этган. Бирок вокеанинг эътиборли томони шундаки, бу суд жараёнини Буюкбритания телевидениеси, матбуоти бошидан охиригача ёритиб турди, мамлакат ахолиси оёкка турди, бехисоб одамлар вокеага уз муносабатини билдирди. Худди шунга ухшаш вокеа Буюкбританияда 25 йил аввал содир булган экан.

Одамлар, бу мудхиш вокеани жамиятнинг носогломлиги, касаллигидан келиб чикди, деб бахолашди. Англия университетларининг бирида ишлайдиган таникли бир профессор уз интервьюсида: “Мазкур вокеадан сунг халк оёкка турмаганда эди, энг ёмони шу булар эди. Халк жамият танасида касаллик пайдо булганини сезди, бунга кайгурди ва оёкка турди“, деди.

Узбекистонда канчадан-канча суд жараёнлари булиб утаяпти, жамиятда канчадан-канча жиноятлар содир булмокда, канчадан-канча жиноятлар пора эвазига ёпиб юборилмокда, канчадан канча одамларнинг буйнига улар килмаган айблар куйиб юборилмокда... Кайсинисидан жамият хабардор? Содир булган кайси жиноят одамларни оёкка тургазди? Нохакдан улимга хукм этилган кайси инсонни жамият химоя килолди? Ким жамият танасидаги касаллик зурайиб бораётганини куриб бонг урмокда? Суд залидан тугридан тугри репортаж олиб борувчилар кани?...

Азалдан одамлар узлари орасидаги ихтилофларни ечишда, жиноятчига адолатли жазо тайинлашда, хакикатни юзага чикаришда одил, бегараз ва адолатли була оладиган инсонларни судья (хакам, кози...) килиб сайлашга интилганлар. Жамиятни согломлаштириш ёки касални янада авж олишида уларнинг хиссаси катта булган. Инсон такдирини хал этадиган вазифада булгани учун, куп холларда, судья истар истамас ижтимоий иллатларга карши курашган ёки уларни кучайтирган. Мамлакатдаги тузумга караб судлар мустакиллик билан малайликгача булган ораликда фаолият олиб борганлар. Яъни демократик тузум шароитида суд мустакил булиб, оддий инсон хукук ва манфаатларини химоя килувчи орган булиб хизмат килган булса, тоталитар ёки авторитар тузум шароитида эса у жазоловчи орган булиб хизмат килган. Бу кейинги холларда, турган гап, суднинг мустакиллиги хакида гапириш кийин,

Суд системаси мустакиллигининг микдорий характеристикаси, одатда, суд томонидан окланган одамлар билан аникланади. Суд жараёнида давлат кораловчиси (прокурор) билан судланувчини химоя этаётган адвокат орасида мусобака кетади. Ва суд бу мусобакага холис ёндошиб хак томонни ёклаши керак. Суд прокуратура ва хокимият тарафида булмаса, яъни мустакил булса, у холда у хакикатни виждонан химоя кила олади. Мустакил булмаган суд муккаррар коррупция йулини тутади.

Бу борада Узбекистонда ахвол кандай? Юристларнинг айтишича, 1995 йилнинг июлидан бошлаб 1996 йилнинг июлигача булган бир йил даврда мамлакатимизда 65 минг суд жараёни булиб утган. Бунда суд 30 одамни оклаган. Бирок прокуратура томонидан киритилган протестлар натижасида суд шу 30 одамдан 29 тасини яна камок жазосига хукм этган, яъни камида 65 минг судлангандан факат бир одам окланган. 65 мингга нисбатан 1 шу кадар кичик сонки, одамларга айб куйувчи ва деярли барча суд жараёнида ютиб чикувчи тергов ва прокуратура системаларини мутлок хак экан дейишга асос булади ва уни хеч куркмасдан Гинесс рекордлар китобига киритиш мумкин. Фикримча, хар кандай демократ давлатнинг прокуратураси У збекистон прокуратурасига бемалол укувчи булиб ёлланса булади.

Масалага жиддий ёндошсак, бу аслида мудхиш мисолдан Узбекитонда суд системаси канчалик мустакил эканлигин яккол курамиз: 65 минг одамдан бир кишининг окланиши, 30 оклангандан 29тасисиг кайтадан каматиб юборилиши мустакил У збекистонда прокуратура бирдан-бир мустакил орган эканлигини, прокуратура ва адвакатура орасидаги бахс, мусобака кандай ахволда эканини, аслида улар орасида хеч кандай мусобака йук эканини, суд эса тамоман прокуратура томонида эканини курсатади, холос.

Юриспруденция тарихни яхши билган мутахассисларнинг гапига караганда машхур рус адвокати Плевако узи катнашган суд жараёнлариниг 80%ида голиб келар экан. Бу - Плеваконинг зур адвокат эканини курсатибгина колмай, балки судларнинг хам мустакил эканини курсатади. Суд узини илон (прокурор) олдида утирган куёндай хис этса, у хар кандай зур Плевакони хам “утказиб” куйиши аник.

Суд ислохотини кимдан
бошлаш керак?

У збекистон инсон хукуклари жамияти (УИХЖ) уз фаолиятида суд ишига аралашмайди. Бирок дастлабки тергов ёки бошка вазиятларда судланувчи ёки жабрланувчининг хак-хукуклари бузилган булса, у холда УИХЖ уни химоя килишга хакли булади. Кейинги бир йил ичида жамият номига тушган аризалардан турттаси инсоннинг диккатини узига тортади.

1996 йил 16 майда Жиззах вилоят суди икки йигит, Ёкуб Курбонов ва Улугбек Тошевларни, 1996 йил 22 майда Наманган вилоят суди уч йигит - Султонов Олимхон, Рахмонов Мамадали ва Мехмонов Максуджонларни улим жазосига хукм этган. Дастлабки тергов, суд тергови материаллари, улимга хукм этилганларнинг турли мансабдор шахслар номига ёзилган мактублари билан чукур танишиш мазкур хар иккала ишда хам янги очилиши мумкин булган холатлар мавжуд эканлигини ва улар суд жараёнида куриб чикилмаганини курсатади.

1995 йил 27 декабрда Тошкент шахар суди 38 ёшли Хамдам Боймухамдеовни 20 йил камок жазосига хукм этган ва кариндошларининг унинг химоясини юкори даражада олиб бориши мумкин булган адвокатни ишга жалб этиш ташаббусини турли асоссиз бахоналар билан купол равишда бузган. Юкори суд инстанциялари янги очилиши мумкин булган 20дан ортик холатларни текширишдан бош тортиб келишган.

Узбекистон “Ватан тараккиёти“ партияси Жиззах вилояти ташкилоти раиси, Узбекистон Олий Кенгашининг собик депутати Мели Кобилов 1996 йил 12 февраль ва 15 ноябрь кунлари Тошкент шахар суди томонидан 10 йилга камок жазосига хукм этилган. Мели Кобиловга куйилган айблар гарчи жиноий айблар булишига карамасдан, у сиёсий махбус эканлигини яккол сезиш мумкин. Олий Кенгаш сессияларида чикишлари, вилоят куламида рахбарлар томонидан килинаётган жиноётларни очиши жасур Мели К обиловга нисбатан рахбарларнинг газабини оширди ва у 1944 йил 27 октябрь куни хибсга олинган. Бу вокеадан турт кун олдин партиянинг вилоят пленуми уни У збекистон Олий Мажлисига янги муддатга депутатликка номзод этиб сайлаган булсада, у 29 октябрда “Ватан тараккиёти“ партиясининг 2-К урултойига 19 делегатга бош булиб, Тошкентга кетиш арафасида хибсга олинган. М.Кобилов ишини урганган одам унинг асосида сиёсий уйин ётганини сезади - бунинг учун адвокат булиш хам шарт эмас. М.К обилов хакикатни уртага чикариш максадида турли ташкилот рахбарларига (Олий Мажлис раиси Э.Халилов, У збекистон Бош прокурори Буритош Мустафоев, Олий Суд раиси У.Мингбоев, МХХ раиси Р.Иноятов, Республипа президенти давлат маслахатчиси Б.Гуломов, Олий Мажлис инсон хукуклари комитети раиси С.Рашидова ва хоказо) 50дан ортик мурожаатномалар ёзган, бирок бирортасига хам жавоб ололмаган.

Жамият мазкур ишлар юзасидан Узбекистон Олий Суди раиси У.Мингбоев, Бош прокурор Б.Мустафоев, Президент аппаратига мурожаатлар йуллади. Бирок бу муътабар ва нуфузли ташкилотлар рахбарларининг хатларимизга муносабати кишини хайратга солади. Масалан, наманганлик улим жазосига хукм этилган йигитлар иши буйича Президент аппаратига УИХЖ симидан 1997 йил 5 март ва 17 апрелларда юборилган хатларга Президент аппарати ханузгача, яъни ярим йил утишига карамай, жавоб бергани йук. Жиззахли ва наманганлик ялимга хукм этилганлар хамда Х .Боймухаммадов иши юзасидан Олий Суд ва Республика Прокуратурасига йулланган хатларимизга жавоблар Совет давридаги “отписка”лардан хам баттаррок эканлиги кузга ташланади.

Шу ассода мен хакикат излаб мазкур турт иш буйича, юзма-юз учрашувда хакикатни юзага келтириш осонрок кечар, деган максад билан 1997 йил апрель ойининг охирида Олий Суд раиси Убайдулла Минбоев кабулига кирдим, ва койил колдим! Убайдулла аканинг ноёб хислатлари бор экан. Бу муътабар зот ташаббусни уз кулларига олиб, шу кадар тез ва тинимсиз гапирар эканки, сухбатдошга хатто “ха”, “йук” деб жавоб беришга фурсат бермас экан. Беш минунутлик “сухбат“дан сунг мен бу сухбат хеч кандай маънога эга эмаслигига тушундим. Бирок бу сухбатдан мен ачинарли бир нарсани - Олий Суд раисининг савияси даражасини тушундим. Мухтарам Убайдулла Мингбоев У ИХЖ Адлия вазирлиги томонидан руйхатга олинмаганини ва бу нарса беш ярим йилдан бери давом этиб келаётганини билар эканлар. У зоти карамнинг ушбу сузлари хамон кулогимда жаранглаб турипти: “Сизнинг ташкилотингиз регистрация килинмаган, агар у регистрация килинганда хам мен сизнинг ташкилотингизга Олий Суд томонидан хатларингизга жавоб бердирмайман!”

Уйлайманки, бу гапларга чидаш мумкин. Демократия, инсон хукуклари, конун устиворлиги, жамоат ташкилоталри ва уларнинг жамиятдаги роли хакида тушунчаси булмаган, Олий суд каби даргохси хам узининг томоркаси, деб уйлаб юрган бу одамни охир окибат тушуниш мумкиндир. Бирок, мухтарам Убайдулла ака айтган кейинги гапларини хеч тушуниб булмайди: “Сиз менинг олдимга бирор кариндошингиз ёки бирор махалладошингиз камалиб колган булса, келинг, илтимос килиб, мен ёрдам берай“.

Рахбар ходим билан ихтиёрий бошка бир инсоннинг конунларни айланиб утиб (яъни бузиб), ихтиёрий масалада келишиши (иш юритиши) коррупция дейилишини юристлар яхши билишади. Бу жиноят эканлиги хам маълум. Узлари билибми, билмайми, Убайдулла Мингбнев Узбекистон инсон хукуклари жамияти Бош котибини жиноят томонига етаклашгга уриндилар. Мен чикиб кетдим.

1996 йил 26 март куни Жиззах шахрида Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Узбекистондаги ваколатхонасининг ташаббуси билан Узбекистонда Суд реформаси утказиш буйича семинар булиб утди. Бундай семинар яна уч марта мамлакатимизнинг уч бошка шахарларда хам утказилади. Мухим иш бу!

Узбекистонда хакикий суд реформаси утказилса, халкимиз кукрак тулдириб енгил ва озод нафас олади.

Халиги вокеадан кейин эса реформа Олий Суд ва унинг раисидан бошланиши керак, деган хулосага келдим.

4 сентябрь 1997 йил