Журнал Ҳаракат №1 (12) 1998. ЖУРНАЛИМИЗНИНГ БУ СОНИДА:

(Суз боши урнига) - Келажакга ишонч билан карайлик.
Бу маколани ёзиш фикри тугилганда, мен унга “Бизнинг кучада хам байрам булади” деган ном бераман, деб уйлагандим. “Бизнинг” ифодасини куллаётганимда жамиятни коммунистчасига “бизникилар” ва “улар”га булиш ниятим йук эди. Хозир хам йук. Биз деганда мен Узбекистонни назарда тутаётгандим. Байрам деганда эса Узбекистонга хуррият байрами келишини назарда тутаётгандим.

Агар уйлаб курилса, биз узбеклар гариб ва ачинарли ахволдамиз. 130 йил бошкаларнинг мустамлакаси булдик, салкам 75 йил коммунистик тузумнинг кули булдик. Нихоят интизорлик билан кутган кунимиз хам келди. Миллий-демократик рухдаги кучларнинг хужумлари остида чириб бораётган Рус империяси йикилди. Агар узимизни ва туркманларни хисобга олмасак, хамма эзилган миллатлар нихоят эркин нафас олдилар, чогдош инсон каби яшашга бошладилар. Тоталитар идеология йук килинди, инсон уз хаёт тарзини узи танлаш имкониятига эга булди, йук килинган мулкчилик гояси кайтадан тикланабошлади, одамларнинг огзидаги тур олинди ва улар уз фикрларини очик айтабошладилар, демократия шамоли келди, одамлар узлари истаган одамларни бошкарув органларига сайлай бошладилар, “темир парда” деб аталган деворлар йикитилди, одамлар хукумат идораларининг шу пайтгача миннат билан берилиб келган рухсатисиз дунёни кезиш имкониятига эга булдилар.

Узбекистонда бу санаб чикилган узгаришларнинг бирортаси хам булмади хисоб. Утопик гояга асоланган тоталитар режим урнига хатто уртага гоя хам куяолмайдиган (бошига кийгазилган терини саклаётган Чингиз Айтматовнинг манкурти каби утирган курсисини асраб колиш учун яшамок принципини гоя демасак) одамларнинг диктатураси урнатилди.

Туркманистонни хисобга олмасак, кучли миллий-демократик ташкилотлар тузилган 14та собик Совет жумхуритидан факат Узбекистонда диктатура кайта тиклангани тасодифми? Йук, албатта. Собик КГБ слаян булмаган жумхуриятлар ичида энг каттаси булмиш Узбекистонда миллий-демократик кучларнинг хокимиятга келиши Россиянинг Марказий Осиёдаги позициясига кандай таъсир килишини яхши биларди. Шунинг учун у Узбекистон билан махсус шугуллангани аник. Мустакиллик гояси эндигина шаклланиб келаётган пайтда, мухим сайловлар арафасида “Бирлик” харакатнинг хеч бир гоявий сабабсиз парчаланиши шу шугулланишнинг меваси эканлиги хозир хужжатлар билан исботланди.

Бу воека хам “узбекларда бирлик йук”, деб лоф отишни яхши курадиганлар учун спекулятив матерал булиши мумкин. Умуман, бу мавзу тугрисида гапириш бизда кенг таркалган. Бирлигимиз йуклиги, таркоклигимиз, кулимизда аллакандай “чуп” борлиги тугрисида латифалар хам бор. Мен азалдан бундай карашга карши булганман. Менга кура кулида чупи борлар хамма миллатда бор, хар поданинг уз тирракиси булгани каби (хунук ухшатишим учун кечиринг). Масала чупли тирракиларнинг бор-йуклигида эмас, уларни очикка чикарадиган, изоляция киладиган ва нихоят даъволайдиган механизмларнинг жамиятда бор-йуклигидадир.

Куринишидан бизнинг жамиятнинг заиф жойларидан бири бундай механизмларнинг йуклиги. Бизда купрок “утган ишга салавот, ёпиглик козон ёпик колсин, келинг энди хаммамиз бирлашайлик” деган реалликдан узок сентиментал чакирикларга ургу берилади. Жамиятнинг етуклиги эса принципиал масалаларда сентиментал туйгулардан кутилиб, вокеаларга сиёсий бахо бера билиш ва сиёсий карорлар кабул кила билиш кобилияти билан улчанади.

Айтилганлардан келиб чикиб, шу фикрни ургуламокчиман: Диктатурага карши келажак учун кураш - жамиятнинг бу каби камчиликлари билан сиёсий курашни хам уз ичига олиши кераклиги бир-икки кишининг истаги эмас, хаёт такозосидир. Бунинг альтернативлари ё куллик ё фукаролар уруши булса керак.

Бу кунда хам кулликдан кутилиш ва жамиятни камчиликлардан тозалаш учун кураш давом этмокда. Табиий-ки, курашнинг шакллари мавжуд вазиятга караб узгариб бормокда.

Коммунистлар таърифига кура, минг афсуски, босмачилар деган ном бидан тарих ёзган халк кахрамонлари кулликдан кутилиш учун уша йилларнинг шартлари остида тек бир йул булган курол йулини танладилар.

Тургунлик йиллари бу кураш Рауф Парфи ва Мамадали Махмуд каби мард ёзувчиларнинг сатрлари орасига кадар торайди, аммо тухтамади.

Кайта куриш йилларининг имконлари бу курашни “Бирлик” халк харакатининг рахбарлигида сиёсий майдонга олиб чикди. Курашнинг бу боскичи илк натижаларини берди, уйгонишга бошлаган халк шахар кучаларини тулдириб уз хаккини талаб кила бошлади, тула булмаса хам мустакиллик кулга киритилди. Лекин, неокоммуностик тузум бу харакатни вактинча булса хам тухтатолди.

Ва кураш янги шаклга утди. Юрт ташкарисида ва кисман ичкарисида инсон хукукдарини химоя килиш, хукуматдан мустакил булган матбуот органлари яратиш шаклига. Баъзи скептикларнинг шубхаларига карамасдан бу боскичнинг натижалари ижобий булди. Дунёдан изоляция булиб колиш тахликаси каршисида бугун Узбекистонни бошкараётганлар тузумни либераллаштиришга ваъда бердилар ва атак-чечак кадамлар отмокдлар.

Узбекистон демократик мухолифатининг вазифаси эришилган бу маррани мустахкамлаш ва Узбекистоннинг сиёсий майдонига киришга тайёрланиш булиши керак. Шунинг учун бу кунда килинаётган ишларни хеч тухтатмасдан бироз илгарига ориентир олиш керак, деган каноатдаман.

Келаётган боскичдаги фаолиятнинг шакли тугрисида умумий фикрлар бор ва улар вазиятга караб коррекция килиб борилади. Бу тугрида ушбу журнал сахифаларида хам хали куп гаплашамиз. Лекин аввал ташкилий шаклимизни замон талабига мослаштириб олишимиз керак. Фикримни тугри ангатиш учун шу масала буйича килган расмий чакиригимнинг матнини келтирмокчимп. У “Бирлик” хабарномасининг 32-сонида (феврвль, 1998) ёйинланган булсада, унинг мухимлигини хисобга олиб тула келтирмокчиман.

* * *

“БИРЛИК” ХАЛК ХАРАКАТИ ва БИРЛИК ПАРТИЯСИ АЪЗОЛАРИГА М У Р О Ж А А Т

Маълумки, 1988 йилда хамма жумхуриятларда булгани каби Узбекистонда хам миллий-демократ рухдаги ташкилот - “Бирлик” халк харакати тузилабошлаганда СССР хали тирик эди. Унинг мавжуд Конституцияси Коммунистик партиянинг яккахокиммлигини конунлаштириш билангина чекланмаганди. Бошка сохаларда булгани каби хужа курсинга булса хам янги партиялар тузиш мумкинлиги хам назарда тутилмаганди. Айни замонда, бу конституция, ижтимоий ташкилотлар тузиш эркинлигини когозда булса хам таъминлаганди.

Шу ва факат шу сабабдан келиб чикиб “Бирлик”ни тузаётганимизда уни партия эмас, ижтимоий-сиёсий харакат, деб атадик. Биринчи булиб тузилган ва бир неча ой ичида бутун дунёга машхур булган Эстония халк фронтининг шухрати туфайли уша пайтда харакат сузидан хам купрок фронт сузи жозибали куринарди. Лекин биз халкимизнинг бу каби масалаларда катикни хам пуфлаб ичиш менталитетига сохиб эканлигини хисобга олиб харакат сузини афзал курдик.

Лекин “Бирлик халк харакати узининг Дастур ва Низомининг мохиятига кура хам, амалдаги фаолиятига кура хам партия типидаги сиёсий ташкилот эди. Ва у узини партия деб атамагани хам унинг илк сиёсати эди.

Орадан бир ярим йил хам утмасдан вазият тубдан узгарди. 1990 йилнинг март ойида СССР Олий Совети яккапартияликнинг символи булган Конституциянинг машхур 6-моддасини бекор килди ва партиялар тузиш учун конуний йул очилди. Аммо бутун хокимият ипларини кулларида ушлаб турган коммунистлар бу ипларни уз ихтиёрлари билан куйиб юбормокчи эмасликлари хам куриниб турарди. Уларнинг максадлари Болгари ва Польша каби давлатларда амалга оширилаган ёлгондакам куппартияликни жорий килиш эди. Бу давлатларда расмиятчилик учунгина куппартияликка рухсат берилган булсада, амалда хамма партиялар хукмрон коммунистик партиянинг уйинчоги булишган. Аввалига СССР хам шу йулда кетишга бошлади. Коммунистларнинг узлари янги “мустакил” партиялар курабошладилар. Масалан, СССР микёсида бир неча кун ичида Жириновскийнинг Либерал-демократик партияси тузилиб руйхатга олинди. Бизда, Каримов кейинчалик узи хам эътироф этгандек, “Эрк” парияси курдирилди.

Янги вазият “Бирлик”чиларни хам харакатга кечирди. Партияга айланиш ёки бошка партия куриш гояси кенг мухокама килинди. Никоят 20 апрелда (1990 йил) “Бирлик”ни халк харакати сифатида колдиришга ва унинг ичида “Бирлик”нинг коллектив аъзоси хисобланадиган сиёсий партия тузишга карор килинди ва менинг раислигимда Ташкилий комитет тузилди. Бундай карор учун куйидаги хусуслар асос килиб олинди:

- Мустакиллик учун кураш давом этар экан халк харакати каби оммавий ташкилотларга хали эхтиёж бор;

- Мавжуд коммунистик партиянинг жуда куп аъзолари “Бирлик” халк харакатининг хам аъзолари сифатида бизнинг тарафдоримиз булишларига карамасдан, улар турли сабабларга кура хали у партиядан чикишдан хадиксирамокдалар. Уларни уз орбитамизда ушлаб туриш учун хам “Бирлик” харакати хали керак;

- Балки “Бирлик” халк харакати келажакда мустакиллик гоясига содик хамма кучларни бирлаштирувчи марказ сифатида керак булади;

- Куриладиган янги партия “Бирлик” халк харакати ичидаги бошка ижтимоий-сиёсий ташкилотлардан кадр манбаи сифатида фойдаланолади ва бошкалар.

Хуллас, уша йили 17 июнда “Бирлик” ичидаги партиялашиш жараёнининг илк кадами сифатида Узбекистон демократик партиясининг таъсис курултойи утказилди. Лекин аввал айтганимиздек, “Бирлик” халк Харакатининг узи мохиятан партия булгани ва бу иккала ташкилотнинг рахбар органларидагиларнинг купчилиги айни одамлар булганлиги сабабли уларнинг фаолиятини хам бир биридан ажратиб булмади.

Шу сабабли 1991 йили сентябрь-октябрь ойларида “Бирлик” халк харакати ва Узбекистон демократик партиясининг навбатдаги курултойлари утказилганда бу ташкилотларни “Бирлик” партияси номи остида бирлаштириш масаласи уртага чикди. Лекин “Бирлик” халк харакатининг кичик булса хам бир кисм аъзолари бу фикрга куйидаги сабабларни рукач килиб катъиян карши чикдилар:

1. “Бирли” харакат сифатида Узбекистон тарихига кирди. Унинг номини йуколишига йул куйиб булмайди;

2. Келажак сайловларда “Бирлик” халк харакати хамма партияларни бирлаштириб коммунистлар билан ракобат килолади.

Бирлашиш тарафдорлари, табиийки, мен хам уларнинг ичида эдим, купчилик булишларига карамасдан, олдимизда турган огир вазифалар арафасида ички зиддиятларнинг кучайишини олдини олиш максадида уз фикрларида каттик туриб олишмади ва натижада “Бирлик” харакатлигича колди, Узбекистон демократик партияси номини Бирлик партияси деб узгартириш билан кифоялянди.

Бирлашмаганимиз ва бирлашиш тарафдорларининг уз позицияларида каттик туриб олмаганлари хато эди ва бу хатонинг натижалари кейинчалик аччик мевалар берди. Бироздан кейин мавжуд прокоммунистик хукумат “Бирлик” харакатини руйхатга олсада, буладиган сайловларда “Бирлик” харакатининг галабасидан курккани учун, унинг сайловларда номзод курсатиш хакки йук, деб эълон килди. Бунинг устига президентлик ва Миллий мажлис сайловларида номзод курсатиш, демакки, сайловларда катнашиш хакки номида партия сузи булган ташкилотларга берилди. Бирлик партияси расман тан олинмади ва хамма сайловлар кугирчок партияларнинг иштирокида утди.

Бу шароитда “Бирлик” харакатининг сиёсатда иштирок этиш нуктаи назаридан хеч бир маъноси ва сайловларда бирлаштирувчи восита булиш имкони колмади. Демак, “Бирлик” халк харакати жамиятни бошкаришда сиёсий маънода иштирок этишни истаса, у партияга айланиши керак. Бошка йул йук. Бу ишни бугун килмасак, ахир бир кун Узбекистонда утказиладиган хакикий демократик сайловлвр арафасида гафлат ичида коламиз.

Лекин 1991 йилда Харкат ва партияни бирлашишига карши чикканларнинг “Бирлик” халк харакатининг номини йуколишига эътирозлари хакли эканлигини хам эътироф килишимиз керак.

Мен бу масалада бир катор “Бирлик”чилар билан маслахатлашдим. Хамманинг фикри куйидаги нуктада бирлашди: Айни шартлар остида номини Озорбайжон халк жабхаси партияси деб узгартирган кардош жумхуриятдаги дустларимизнинг тажрибасини хам хисобга олиб Узбекистон “Бирлик” халк харакати ва Бирлик партиясини БИРЛИК ХАЛК ХАРАКАТИ ПАРТИЯСИ номи остида бирлаштириш керак.

Албатта, бундай карор бу ташкилотларнинг Курултойларида ёки кушма Курултойда кабул килинади. Лекин тайёргарлик ишларини шу шаклда олиб боришимиз керак: Бу иккала ташкилотнинг Марказий Кенгашларининг аъзоларини купчилиги айтилган ном остида бирлашишни куллаб кувватласалар, уларнинг бирлашиш жараёнини бошлаш тугрисидаги Кушма Баёнотлари эълон килинади, Курултойни тайёрлаш ишлари иккала Марказий кенгашнинг аъзоларидан иборат булган Бирлашган Марказий Кенгашга топширилади. Унутмаслик керакки, Харкат ва Партия Марказий кенгашларининг аъзоларини купчилиги айни кишилардир. Кушма Баёнотда Бирлашган Марказий Кенгашнинг вактинчалик раиси, раис ёрдамчилари ва ижрочи секретарларининг исмлари хам белгиланиши мумкин. Утиш даврида, яъни Курултойгача, баъзи Харакатчиларнинг бошка партияларга мансуб булишлари мумкинлигини хисобга олиб ва уларга сунг карорларини бериш учун муддат бериб, уларнинг бу киска давр ичида икки партияга аъзо булиб колишларига куз юмиш мумкин , деб хисоблайман

“Бирлик” халк харкати ва Бирлик партияси Марказий кенгашлари аъзоларидан бу мухим масаладаги уз фикрларини Харакат ва Партия раиси ва ёрдамчиларига, Харакат МК секретари Васила Иноятовага билдиришларини илтимос киламан.

13 февраль 1998 йил

* * *

Бу мурожаатнома буйича “Озодлик” радиасида махсус сухбат хам утказилди. Мен харакат ва партиянинг Марказий кенгашлари аъзоларининг асосий кисми билан шахсан телефонда гаплашдим ва мурожаатномада кутарилган масала тугрисида гаплашдим. Уларнинг купчилиги “Бирлик” халк харакати партияси тугрисидаги фикрга кушилишди. Базилар буни мутлако тугри ва зарурий кадам, деб топса, баъзилар буни зарурият юзидан килиниши керак булган кадам, деб топди. Улар бу масалани узлари аъзо булган туман ва вилоят ташкилотларида гаплашиб, уни куллаб-кувватланиши учун харакат килишадиган булишди.

Шу сабабли хозирча бу масалани кайта ёзишимга балки хожат йукдек куринаётган булиши мумкин. Мени бу мавзуни киска вакт ичида янгидан тилга олишга ундаган нарса - уз вактида демократия учун хеч чекинмасдан курашган 2-3 якин сафдошимизнинг кутилмаган реакцияси булди. Уларнинг фикрини кискача шундай хулосаласа булади: “Хозир Узбекистонда метиндай мустахкам диктатура урнатилди. Якин орада уни юмшаши мумкин эмас. Демократиядан хабарсиз халкимз катталарга мутлок тобе булишга урганиб колгани учун бу тузумдан ортикча хузурсиз хам эмас. Шундай шароитда, яъни эркин сиёсий фаолият учун хеч кандай имкон булмаган ва буладиганга ухшамайдиган шароитда, ташкилий ишлар билан машгул булишнинг кераги борми?”...

Балки, бундай риторик савол устида уйлаб утиришнинг хам кераги йук, биз харакатчилармиз, хар кандай шароитда хам харакат килаберишимиз керак, деган жавоб билан кифоялансак буларди. Лекин мен бошка йулни афзал курдим. Максадим - бу саволга жавоб бериш билан бир каторда атрофимизда булаётган сиёсий жараёнларнинг динамикасини янада чукуррок анализ килишга чакириш ва сиёсий тажрибам билан уртоклашиш.

Хикоямни узокдан бошлайман. Йил 1962 эди. Москва Энергетика Институтига укишга кирдим. Бу Институтда 50га якин узбке ёшлари укишарди. Купчиликнинг ёши 17-20да. Хаммамиз “Барча миллатлар тенг” каби шиорлар остида тарбияланган булсак хам биринчи марта бу шиорнинг ёлгонлигини Москвада курдик. Соддалигимиздан булса керак, Узбекистондагилар бунинг ёлгонлигини билишмайди, билишлари билан кузголон бошланади ва Узбекистон мустакилликга эришади, деб уйладик. Балки, уша йилларда Африка ва Осиё давлатлари кетма-кет мустакилликга эришаётганлари хам бизга таъсир килгандир. Биз шундай карорга келдик: “Келгуси йили каникулда Тошкентга бориб, уша даврда машхур булган Марказий Универмаг томидаги кафенинг русча номи “Ветерок”нинг неон лампали рекламасини бузиб ташлаймиз. Халк кучаларга чикади ва кузгалон бошланади”. Ёзгача эс-хушимиз жойига келди, шекилли, бундай ишга 20-30 йилдан кейин шароит етишиши мумкин, деб узимизни тухтатдик.

1985 йили докторлик дипломини олар-олмас, студентлик давридаги хомхаёл дустларимиздан бирининг уйига келдим. У хам бир оз олдин фан доктори булганди. (Хозир, яъни 1998да, биохимия профилидаги бир институт директори). Эски планларимизни хотирлатиб, юмшокрок шаклда бир харакат бошлашни таклиф килдим. Камида 15-20та фан докторлари номидан Олий Советга бир хат ёзиб Узбекистон Конституциясида рус тили билан бир каторда узбек тилини хам давлат тили деб эълон килишни сурайлик, дедим. Унинг фикрича, бундай ишни камида 50 йил кейин килиш мумкин, хозир эса уйлаш хам хавфли эди.

Аммо, орадан бор-йуги 4 йил утди. Биз узбек тили ракобатсиз давлат тили булишига эришдик.

1985ни куйиб турайлик, 1989 йил 2 январь куни булган сухбат эсимда. Фанлар Академияси Президиумининг коридорида академик Ахмадали Аскаров билан гаплашиб колдик. У бир неча кун аввал телевидение оркали рус тилини химоя килиб, уз тилини камситувчи чикиш килганди. Мен “Бирлик”нинг тил тугрисидаги режасини унга англатсам, у киши шундай деди: “Сизлар Орол денгизи, пахта яккахокимлиги каби проблемалар билан шугулланаберинглар. Лекин тил сиёсий масала. Унга тегманг, акс холда йук килинасизлар”. Биламизки, уша йилнинг октябрь ойида узбек тили давлат тили булди.

1990 йил май ойининг урталари. Бирлик”нинг Намангон вилояти Учкургон тумани ташкилоти Таъсис куролтойини утказаётгандик. Мен чикишимда КПССнинг 2 йил хам умри колмаганини айтсам, мажлисга атайлаб юборилган эски коммунист чол менга бакирабошлади: “Сен кимсан узи, эй ёш бола. Мен бу партия учун конимни тукканман. Хаёт бор экан, компартия хам булади”. 1 йилу 5 ойдан кейин КПСС таркатилди.

Уша йили 24 май. “Бирлик”нинг 5-Курултойидаги баъзи сузларим: “СССРни катта бир дарахт деб карасак, биз уни мамлакатдаги бошка миллий-демократ кучлар билан биргаликда силкитиб-силкитиб йикилиш даражасига олиб келиб куйдик. Энди дарахт йикилгандан кейин нима булишини уйлашимиз керак. Яъни жамиятни унга тайёрлаш керак, курашимиздаги ургуни жамиятни демократиялаштириш вазифасига кучиришимиз керак”. 1,5 йил утар-утмас мустакил булдик, лекин бундай фикрлаганлар куп булмагани учун булса керак, демократия пойдеворини куриб улгурмадик.

1990нинг сунг кунлари. Мустакилликдан кейин нима булишини куйиб туринг, мустакилликни узига хали ишонмаётганлар купчилик эди. Шу кунлари мен “Узбекистон мустакил диктатура остонасида” номли макола ёздим. Уни укиб истехзо билан кулиб куйганларнинг сони етарлича эди. Лекин каранг, уша йили империянинг сунг йили булиб чикди.

Демократия вактинчалик маглубиятга учраб, “Энди нима киламиз”, деган савол яна кундаланг булиб уртага чиккач мен унга шундай жавоб бердим: “Хозир битта йулимиз бор. Бир вактлар Горбачевнинг узи демократик ислохатларни бошлашига эришилган эканми, Узбекистон рахбарияти хам бундай ислохатларни узи бошлаб беришига эришиш керак. Бу ишни осон демокчимасман. Рахбарларимиз “анойи” эмас, албатта каршилик курсатадилар. Лекин биз хам осон иш кидирганлардан эмасмиз”. (“Озодлик” радиоси, 2.11.93).

Вокеаларни олдиндан тахмин килабилган факат мен эмасдим. Мен каби уйлаганлар хам етарлича куп булган. Бизнинг тахминларимиз тарихдан тугри сабок олиб, булаётган влкеаларни чукур тахлил килишга асосланганди. Охирги тахминимиз хам шундай тахлил асосида килинмокда: Узбекистон буюк узгаришлар арафасига келди. Уларга хозир булишимиз керак. “Бирлик” халк харакати партияси номи остида фаолиятга утиш - лозим булган хозирликларнинг биттаси халос.

Уни факат келажакга ишонч билан караганлар килоладилар.

Абдурахим Пулат 1998 - Март - Вашингтон