Журнал Ҳаракат №3 (14) 1998. Якин тарих сахифалари
Рузи Назар - Дустларимга ёзилган хат
1993 йил ноябрда Узбекистоннинг АКШдаги элчиси Мухаммад Бобир Маликов Узбекистон хукуматининг ички ва ташки сиёсатидаги антидемократик фаолиятига очикча норозилик билдириш максадида АКШдан сиёсий бошпана олиб бу мамлакатда колгандан кейин, Узбекистон матбуотида унга карши уша эскича коммунистик усуллар билан игво ва бухтон кампанияси бошланди. Ва уларга хар замон булгани каби “Узбекистон овози” ва “Халк сузи” газеталари етакчилик килдилар. Кизиги шундаки, “Халк сузи”нинг 1993 йил 2 декабрь ва “Узбекистон овози”нинг 1993 йил декабрь сонларидаги маколаларда ватанимизнинг озодлиги учун 50-60 йил мухожирликда яшаб курашган одамларга хам тошлар отилган. Шу фактнинг узиёк канчалик мустакил булганимизниг курсатиши хусусида хозир тухтамокчи эмасмиз. Максадимиз - журналистиканинг асосий принципларини оёк ости килиб бу маколаларда номи тилга олинган кишиларнинг фикрни урганишга хам интилмаган бу газеталарнинг килмаган ишин килиш ва у кишилардан бири Рузи Назарнинг 5 йил аввал ёзган хати билан укувчиларимизни таништиришдир. Зеро, бу кишининг узи хам, ёзган хати хам тарихимизнинг бир парчасидир.

Тахририят * * *

Аслида хат Тошкент газеталаридан “Халк сузи” ва “Узбекистон овози”га юборилиши лозим эди. Лекин газета мухаррирлари хатни нашр этолмасликларини билганимдан, уни сиз дустларимга ва бошка узбек зиёлиларига йуллашни маъкул топдим. Хатда якин утмишдаги баъзи вокеаларга тухтаб вактингизни оламан, узр.

Азиз дустлар! Совет Империяси мавжуд замонда, уша сизлар нафратлаган КГБ-Давлат Хавфсизлик Комитетининг дезинформация ва бухтонлар ёгдириш ижодхонасида каминангизга карши хозирланган юзга якин макола ва бошка ёзувлар Москов, Тошкент, Боку ва Киев каби шахарлардаги коммунист газета ва журналларда нашр этилган. Ундай ёзувлар ёлгиз империя ичида эмас, балки хориждаги коммунист партиялари матбуотларида хам чоп этилиб таркатилган. КГБчиларнинг разил фаолиятига карангки, фарзанд догида мункиллаб колган онамни топишиб чет эл учун эшиттириладиган пропаганда радиоларида сузлашга мажбур килдилар. Бу хам етмагандек, улар кинооператор агентларни Германияга юбориб, менинг юриш-туришим ва яшаш тарзимни пинхона равишда лентага туширдилар. Мамлактда эса, фарзандидан жудо булган онамнинг аламли ва моис куринишини суратга олиб, ва иккала лентани монтаж этган холда Узбекистон ва Тожикистондаги кино-театр пардаларида намойиш эттирдилар. Бундай харакатлари билан инсонлик фазилатидан махрум колган Москов агентлари мен ва менга ухшаш туркистонли сиёсий мухожирларга карши халкимизда газаб яратишга уриндилар.

Жойи келган экан, яна бир фактни эслатиб утишим жоиз. Совет агентлари биз мухожирларнинг икир-чикиримизгача урганиб, бизни хунхурларча бартараф килмокчи булдилар. Улар разил максадларига эришолмаганларидан, бизни совет адабиётига ёкимсиз кишилар килиб тасвирладилар. Бунга кичик бир мисол келтирай. Уруш йиллари мен хам куплар катори терлама - тифос - касалига йуликкандим. У огир ва жиддий касаллик окибатида овозим бузилиб, хиралашиб колган. Буни хам туркистонликлар жамоасига сукилиб кирган совет агентларидан бири Нью-Йуркдан туриб Москов ва Тошкентга билдирган. Натижада, Шаркий Туркистондан Узбекистонга келиб жойлашган бир “узбек ёзувчиси” уз романида хиралашган овозимни масхарона йусинда тасвирлаб ёзгани купларингизга маълум булса керак. Бундан ташкари, совет органлари каминангизни Рим Папасига булган суикасднинг ташкилотчиларидан бири - террорист деярок дунёга жар солди. Жумладан, “Литературная газета”нинг 1983 йил 23 июн ва 6 июл сонларида Иона Андронов деган зотнинг катта маколаси чоп этилди.

Мен советларнинг бухтонидан иборат айбловлардан биронтасига хам жавоб ёзмадим, тугриси, жавоб ёзишни узимга эп курмадим ва кези келгач хакикат ошкор булишига ишонардим. Ха, худди шундай булди. Орадан куп вакт утмай, Москвадаги КГБ кароргохида махфий ёзувлар (криптограф) булимида маъсул вазифада ишлаган майор совет жаханнамидан кочишга улгургач, Вашингтондаги матбуот клубида очик баёнот билан чикди. У уз баёнотида Рим Папасини улдириш режасини КГБнинг ул замондаги бошлиги ва кейинчалик КПСС Марказий Кумитаси бош секретари булган Юрий Андроповга оид эканлигини далиллар билан ошкор килди. Совет майори айни баёнотида Андроновнинг КГБ полковниги эканлиги ва “Литературная газета”нинг Бирлашган Миллатлар Ташкилоти кароргохидаги мухбири никоби билан Америка Кушма Штатларида жосуслик килганини очиклади. Ана шу Андронов Русия Федерациясининг 1993 йил октябрда таркатилган Олий Советининг депутати ва Олий Советнинг Федерация ташкарисидаги русларнинг манфаатини курикловчи комитети раиси эди. Бу зот мустакилликка эришган янги давлатларда яшовчи рус ахолиси хакида берган баёнотлари билан узининг буюк давлат шовинисти эканлигини намоён этди.

Энди жахон уруши ва ундан кейинги даврдаги фаолиятимга келайлик. Мен Туркистон Легионида офицер булиб, юртимнинг мустакиллиги ва халкимнинг мустамлакачилик буйинтуругидан озод килишдек улуг курашга катнашганман. Бу сир эмас, купчиликка маълум хакикатдир. Хатто мен Индонезиянинг Бандуг шахрида 1955 йил апрелда булган “Осиё-Африка Давлатлари Конференцияси”га такдим килган баённомам остига “Рузи Назар, Туркистон Легионининг собик офицери”, деб имзо отганман. Совет империализми ва мустамлакачилигини фош килган баённомам Индонезияда юздан купрок газета-журналларда нашр этилган. Конференция кунларида курсатилган фаолиятим миллий мустакиллик ва озодлик тарафдорлари томонидан ижобий бахоланган. Бирок, Кремлдаги хукмдорларни газаблантириб, ут пишкиртирган.

Бинобарин, мен ва менга ухшаш мухожиратдаги юртдошларим Туркистон жумхуриятлари ва биринчи навбатда Узбекистон 1991 йил 31 августда мустакиллик эълон этганда, “муродимизга етдик” деярок севинч куз ёшлари билан тангрига шукр этгандик ва хозир хам шукр этмокдамиз.

Юкоридаги сатрларни укиган сиз кадрдон дустларим таажубланиб сурашларингиз мумкин. КГБнинг сохта ва тухматдан иборат купдан-куп ёзувларига жавоб кайтаришни узига эп курмаган ва мухожирликдаги антисовет, антимосков фаолиятини сир сакламаган киши нима сабабдан энди, Узбекистон жумхуриятининг Вашингтондаги собик мухтор ва фавкулодда элчиси Мухаммад Бобир Маликов ватанини тарк этиб, Америка Кушма Штатлари хукуматидан бошпана истаганлигига карши ёзилган маколаларда исми зикр килинганлиги туфайли узун хат ёзиши зарурмиди?

Дустлар, хат ёзишим шарт эди. Чунки биз хозир совет замонида эмас, балки юртимиз мустакилликка эришган даврнинг бошлангич палласида яшамокдамиз. Бу нозик паллада собик империяга кайтиш тарафдори булган зотлар орамизда мавжудлиги фактига куз юмолмаймиз. Улар “урганган кунгил улганда колар” дегандек, эски хунарларидан воз кечишгани йук. Улар хозир хар фурсатдан фойдаланиб, истиклол тарафдорлари орасидаги дустлик ришталарини кесиш билан гараз максадларига эришмок учун харакат килмокдалар. Бу истиклолимизни поймол килишга каратилган фаолиятлардан бир туридир. Унга диккатингизни жалб килиш максадида ушбу хатни ёзмокдаман.

Азиз дустлар! Собик элчи Маликовга карши ёзилган, мен ва менга ухшаган юртдошларнинг исми зикр этилган макола билан мулокатни кайтадан синчиклаб укиб чикиш-ларингизни сурардим. Агар у ёзувлар диккат билан куздан кечирилса, килинган хужум менга ва менга ухшаганларгагина эмас, балки жумху-риятимизнинг президенти мухтарам Ислом Кари-мовга хам карши каратилганлиги уз-узидан маъ-лум булади. Хар холда сохтакорлик усталари бир тош билан икки кушни уришмокчи булишган.

Мен 52 йиллик жудоликдан сунг расмий таклифнома билан юртим Узбекистонга кадамжо килдим. Кавм-кариндошларим, дустларим ва расмий шахслар мени кувончла кутиб олдилар. Президентимиз Каримов мен билан углим Эркинжонни лутф этиб кабул килдилар ва у киши билан самимий ва дилкаш сухбат килиш шарафига эришдик. Буни хеч бир замон унитмаймиз. Юртдошлар ва айникса зиёлиларимиз бизга кучок очиб, хуш келдингиз дейишди ва ардоклашди. Мухожиратдаги фаолиятимиз такдирланиб газета ва журналларда маколалар ёзилди, ойнаижахонда хаккимизда илик сузлар билан курсатишлар уюштирилди. Тошкентдаги куркам университетлардан бири шахсимга фахрий профессорлик унвони берди. Кукон шахрида утказилган бир оммавий йигилишда истикболимиз йулида курбон булганлар хакида килган кичик нутким учун президент Каримов жаноблари телефон оркали миннатдорчилик изхор этганликларини у кишининг бош маслахатчиларидан Мавлон Умрзоков шахсан менга билдирди.

Америкада биз мустакилликка эришган Узбекистонимизни танитиш, унинг чигал иктисодий ва ижтимоий муаммоларини ечиш ишларига озгина булса хам хисса кушиш учун харакат килдик. Юртимиздан кобилиятли талабалар ва ёш илмий ходимлардан бир канчасини Америка олийгохларига келтиртб укитиш ва малакаларини ошириш учун имкониятлар топишга уриндик. Бу сохада озми-куп мувафаккиятга хам эришдик. Шу боисдан булса керак, президент фармони билан Тошкентда ташкил килинган Дунё иктисодиёти ва Дипломатия Университетининг ректори ва жумхуриятнинг хозирги Ташки ишлар вазири Саидмухтор Саидкосимов ана шу олий илмгохнинг АКШдаги вакили килиб мен билан углимни тайинлади ва бу хам бизга кувонч кайноги булди.

Узбекистон давлат мустакиллиги пойдеворини мустахкамлаш борасидаги курашга яхши ният билан кушган кичик хиссамизни куролмаган ва совет даврини кумсаган бадбахтлар орамизда борлигини жуда яхши идрок этамиз. Улар собик элчи Маликовнинг илтижо ходисасидан фойдаланиб, унга карши ёзилган макола ва мулокатда мениг исмимни хам тилга олганлар. Улар ана шу ёзувларда жумхуриятнинг президентига кесатиб, сиз кандай кишини кабул этиб сухбат эттингиз ва мамлакатда такдирланишига йул очдингиз, ахир у энди сизнинг Вашингтондаги элчингиз билан дустлашиб, унинг ватанни тарк этишига сабабчи булдилар, демокдалар.

Дустлар! Мустакил Узбекистон давлати томонодан чет элларга элчилар юбориб, улар билан бевосита дипломатик муносабатда булиши мухим тарихий ходисадир. Шу сабабдан Америкага элчи килиб тайинланган Маликов ва унинг ёрдамчиси Улугбек Эшонхужаев Даллас аэропортига келганда, биз Вашингтондаги узбеклар ва шунингдек Нью-Йуркдан махсус келган юртдошларимиз уларни кувонч билан кутиб олдик. Уларнинг жойлашуви ва бу ердаги вазиятни урганишларига ёрдамчи булдик. Бу орада орамиздаги ёшлар айникса куп хизмат килишди. Дипломатия ишида тажрибасиз булган Маликов ва айникса унинг ёрдамчиси Эшонхужаев баъзи масалаларда шахсан мен билан маслахатлашиб турди. Учрашувларимизда Маликов бир бор, Эшонхужаев эса бир неча бор такрорлаб: “Америкага жунашимиз арафасида президентимиз Каримов бизни кабул этиб, йул-йурик курсатдилар. Президентимиз Вашингтонда жумхуриятимиз манфаати учун жон куйдираётган бир киши бор. У хам булса Рузи Назардир. Ундан хар вакт ёрдам куришларингиз мумкин, деб айтганлар”, деган гапни айтишганди. Шунга ухшаш расмий зиёрат билан Америкага ташриф буюрган Узбекистон Олий Кенгашининг мумтоз аъзолари хам менга “Элчиларимизга ёрдам курсатиб туринг”, деганликларини халигача унитганим йук.

Бундай гапларни эслаб, “Халк сузи” газетаси чоп этган маколанинг муаллифи Маликовнинг ватанни тарк этиб Америкага кочиб кетиши менинг таъсирим ва ташвиким билан булганлиги гумонини яратишга уринганига киши хайрон колади. Бундай гумон яратиб, жамоат фикрини чалгитишга факат худбин бадбахтларгина харакат килишлари мумкин.

Азиз юртимиздан юборилган мухтор ва фавкулодда элчини ва бошка дипломатларни хурмат килиб, уларга кумакчи булиш ватанига содик колган хар бир туркистонлик мухожирнинг бурчидир. Шу боисдан мен хам бошка юртдошларим каби элчи Маликов ва элчихонанинг бошка ходимларини хурмат килдим ва улар истаганда кулимдан келган ёрдамни аямадим. Агар биз юртимизнинг элчиларини хурмат килиб, уларга кумакчи булмасак, ким уларни хурмат килади-ю ва ёрдам кулини узатади? Буни бахолаб такдирлаш сиз азиз дустларимга хавола.

Хурматли дустлар! Бир мухим ва рад этилиши мумкин булмаган хакикат бор. У хакикатни хам билдириб утишни истайман. Хакикат шундан иборатки, мухожирликнинг мингбир азобини курган ва ватансизликнинг маънавий азиятини чеккан мен ва менга ухшаган кишилар хеч кимга, хатто душманига хам мухожир булишни раво курмайди. Масала шундай экан, жумхурият олий судининг раиси булган ва жумхурият адлия вазири булган Маликовдек бир зотни мамлакатдан кочиб мухожирликка кетишини мен ва менга ухшаганлар тавсия этиши ёки таъсир курсатиши мумкинми? Албатта мумкин эмас.

Табиийки, янги давлатнинг мухтор ва фавкулодда элчисининг ватанни ташлаб хорижга кочиши у давлатнинг мавкесига футур етказади. Шунинг учун хам бундай вокеанинг хакикий сабабларини урганиш, агар кочишни уюштирган ташаббускорлари булса, уларни аниклаш тегишли давлат идораларининг вазифасидир. Буни хеч ким инкор этмайди.

“Халк сузи”даги маколанинг муаллифи Нарзулло Жураев менга таниш эмас, балки у эски КГБнинг дезинформация ва бухтонлар ёгдириш ижодхонасида етиштирилган кадрлардан биридир. Лекин “Узбекистон овози” газетасида мулокатда булган профессор Гога Хидаятов менга таниш шахслардан биридир. Агар адашмасам, у совет империяси даврида АКШга икки бор, империя парчалангандан сунг, 1993 йилда яна бир бор келган. Хидоятов иккинчи дафъа Америкада булганда у билан мен Нью-Йуркдаги кадрдон дустимнинг баззозлик дуконида тинишганман. Уша кунги сухбатимиз асносида Хидоятов машхур советолог Абдурахмон Авторхоновнинг илмий асарларидан баъзиларига эга булиш истагини билдирган. У истаган китобларни мен топиб хадя килдим. Аммо Хидаятов Тошкентга кайтиб боргач, Америкада узбек адабиёти ва тарихини кизикиб урганаётган ёш олимларга (улар Хидаятовни хурмат килиб, унга ёрдам беришган) карши уйдирма ва тухматдан иборат макола ёзиб, “Узбекистон коммунисти” жаридасида нашр эттирган.

Юкорида мен “Кези келгач хакикат ошкор булишига ишонардим”, деб ёздим. Бу сафар Маликов ходисасига оид хакикат киска вакт ичида ошкор булди. Бундан икки хафта аввал бир гурух узбек юртдошларимиз Маликов ва оиласининг хол-ахволидан хабар олиш учун Нью-Йуркдан Вашингтонга келишган экан. Улар билан килган сухбатида Маликов мамлакатдан кочиб чикишини батафсил тушунтирган. Сухбатда булганларнинг айтишича, Маликовни Узбекистон ташки ишлар вазири юртга чакиртирган. Лекин Маликов Тошкентга борганда уни Ташки ишлар вазири кабул килмаган. Орадан уч кун утгач, президент аппаратида халкаро сиёсат буйича маслахатчи булиб ишлаётган Алишер Азимхужаев Маликовни чакиртирган. Маликов Азимхужаев идорасига боргандан кейин, у ерга Ташки ишлар вазири Саидкосимов, президентнинг бош маслахатчиси Умрзоков ва жумхурият Давлат контрол комиссиясининг раиси Миркосимов келган. Азимхужаев Маликовга элчилик вазифасидан бушатилиб, янги вазифага - Давлат контрол комиссиясининг биринчи уринбосари лавозимига тайинланганини билдирган. Маликов рози булган, бирок Вашингтонга кайтиб бориб дипломатик корпус ва Давлат департаментидаги тегишли шахслар билан видолашуви кераклиги, ва шундан сунг бола-чакасини ёнига олиб Тошкентга кайтиб келмокчи булганлигини изхор килган. Азимхужаев эса, бунга рухсат беришнинг иложи йуклиги ва дархол янги вазифага бошлаши кераклигини Маликовга уктирган. Ана шу сухбатдан кейин, Маликов Тошкентдаги кайнонасининг квартирасига кайтган. У ерга якин кариндошлар ва шу жумладан божаси Гога Хидаятов хам келган. Маликов тупланганларга Азимхужаев идорасида булиб утган сухбатни тушунтирган. Шунда Гога Хидаятов купдан бери Маликов таъкиб остида эканлиги, янги вазифасида узок колмаслиги, ва охири камокка олиниб жазоланажагини билдирган ва Маликов мамлакатни дархол тарк этиб хорижга кетиши кераклиги тавсиясида булган. Ана шу кун Хидоятов Маликовни Тошкент аэропортига олиб бориб ярим кечада Самарага учган охирги самолётга йулчи килиб хайрлашган. Маликов Самарадан Москов оркали Америкага келган экан.

Маликовнинг кочиб кетиши хакидаги Тошкентда шов-шув кутарилгач, уддаббурон домла “Курккан олдин мушт кутаради” дегандек, таклиф этилмаган холда “Узбекистон овози” редакциясига бориб Маликовга карши мулокатда булган ва у мулокатда мен ва менга ухшаш мухожирларга тухмат килган.

Хатимни чин истагимни билдириш нияти билан нихоясига етказмок истайман. Чин истагим шуки, совет давридан мерос колган чакимчилик, тухмат килишлик, кизгончилик, бир-бирини куролмаслик, зуравонлик ва провокация каби разил иллат ва одатлардан халкимиз тез орада холос булсин. Бир-биримиз билан самимий ва дустона муносабатда булайлик ва бир ёкадан бош чикариб, мустакиллигимизга карши булган буюк давлат шовинистларининг кундан-кунга кучайтирилааётган тахликали хуруж хозирликларига огох туриб, унга карши курашайлик. Бу курашга, биз хорижда булсак-да, хисса кушишимизга ишонинглар.

Юртимизнинг мустакиллиги абадий булишига хар доим ниёз этаман.

Сизларнинг дустларингиз

Рузи Назар

22 декабр 1993 йил