Жахонгир Мухаммад. - Узлигим (Роман-памфлет).
МУВОЗАНАТ НУКТАСИ

Америка Конституциясига назар солсангиз, давлат тизимининг маълум бир нукталар устига мустахкам урнатилгани ва мувозанат сакланганини курасиз. Болалик йилларимизда укитувчимиз геометрия дарсида Самарканднинг Регистон майдонига олиб келиб мувозанат тушунчасини англатганди. Регистон майдони дарё окиб утган кумлик жой булгани учун бу ердаги мадрасалар шундай курилганки, худди тарозининг паллалари сингари мувозанат саклаган холда бир-бирини тутиб туради. Шердор, Тиллакори ва Улугбек мадрасалари ер остидан бир-бирига богланган. Мувозанат уларни асрлардир довуллардан, зилзилалардан ва бошка офатлардан асрамокда. Агар меъморлар урнатган мувозанат бироз булса-да бузилганда бугун каршимизда факат вайроналарни курган булардик. Америка конституцияси хам ана шундай мувозанатга курилган. Бу мувозанат инсонларнинг воз кечилмас хак ва эркинликлари поймол этилишини ва иктидорни суъистъемол килишнинг олдини олишга каратилган. Худди Самарканд меъморларидан урнак олингандек, конституциянинг уч мадрасаси, яъни уч йуналиши бор. Ижро, конунчилик ва суд хокимияти. Уччаласининг орасидаги мувозанат жуда нозик нукталарга таянган булса-да, мана карийиб 200 йилдирки хеч ким бу нукталарни оёк ости килишга интилмайди. Чунки окибат вайрона эканлигини яхши англашади.

Гарчи Америка президентлик бошкарувига асосланган ва Президентга нихоятта кенг ваколатлар берилган булса-да, конунчилик хамда суд тизимлари Президентни мувозанат талаби даражасида назорат этадилар. Иккинчи томондан ижро тизимининг ичида хам шундай мувозанат урнатилганки, жилов нафакат Президентнинг кулида, балки иккинчи томоннинг хам жиловни тортиш имкониятлари бор. Масалан, Адлия вазирини Президент танлаб, тайинласа-да, унинг зарурият тугилганда, Президент устидан хам тергов бошлатиш хукуки бор. Худди Ок уйда ишкий можаролар хаккидаги иддаолардан кейин Клинтонга жуда якин булган Адлия вазирининг уз Президенти устидан тергов бошлатгани каби. Бундан шундай хулоса чикадики, Америка конституциясининг тамал нукталаридан бири конун олдида хамманинг: шоху гадонинг, бирдай эканлигидир. Бу хулосанинг силсиласи уларок яна бир нукта кузга ташланади. У хам булса конунларнинг шартсиз ва кайтсиз хаётга тадбик этилишидир. Ана шу занжирлардан биттаси узилса, мувозанат уз укидан чикиб кетади ва хукукий давлат тушунчаси когоз мулкига айланади.

Парламентдаги бир катор комиссиялар ижронинг, яъни Президент рахбар булган хукуматнинг фаолиятини назорат киладилар. Америка Конгрессида хукумат фаолиятининг ипидан игнасига кадар куз олдида тутиш ва текшириш йулга куйилган. 538 кишилик АКШ конгрессида 35 мингдан зиёд киши ишлаганини тасаввур килсак, бу масалага накадар мухим эътибор берилганини курамиз. Бу 35 минг инсон бекчи, чой ташувчи, ёки коровул деб уйламанг. Улар конгресс аъзоларининг хар бирига боглик махсус гурухларда, турли комиссияларда фаолият курсатадиган юксак малакали инсонлардир. Кискаси ижронинг жиловини тутиб турадилар.

Баъзилар конунчилик, ижро ва суд хокимиятларини ажратар эканлар, улар бир бирларининг фаолиятларига аралашмасликлари керак, деган акидани ургулайдилар. Масалан, Узбекистон мустакил булганидан кейин унинг парламенти хукуматнинг фаолиятини назорат килиш механизмини ишг