Журнал Ҳаракат №5 (20) 1999. Cиёсат АКШ Конгрессида Узбекистон масаласи
"Бирлик" ахборот марказидан
18 октябрда Вашингтонда АКШ Конгрессининг Европада Хавфсизлик ва Хамкорлик Комиссияси "Узбекистонда демократия ва инсон хукуклари" мавзусида эшитиш (инглизча: hearing, русчаси: слушание) утказди. АКШ Конгрессининг фаолиятида кенг урин олган бу шаклдаги мажлисга конгрессменлар ва бошка истаган хар бир одам киролади. Лекин у ерда гапириш хукуки конгрессменларга ва Комиссия томонидан таклиф килинган махсус одамларга берилади. Бундай мажлисда конгрессменлар узлари кизикаётган бирор мавзу буйича шу мавзуни яхши билган одамларнинг фикри билан танишадилар ва уни чукуррок урганадилар. Мажлисда хеч кандай карор кабул килинмайди, лекин Комиссия Сенат ёки Вакиллар палатасига курилган масала буйича Баёнотнома лойихасини юборади. Баёнот Сенат ёки Вакиллар палатасида кабул килинса, у Америка хукуматининг расмий хужжатига ва дастурига айланади. Куп холларда Комиссия керакли вазирликларга курилган мавзу буйича уз тавсияларини юбориш билан чекланади.

Бу Комиссия мажлисига раислик килган Комиссия раиси конгрессмен Кристофер Смит курилаётган масала буйича Баёнотнома лойихаси тайёрланишини ва Баёнотномада Узбекистон давлати билан хамкорлик килиш масалаларини бу давлатда демократия ва инсон хукукларининг ахволи билан боглик равишда олиб бориш сиёсати белгиланишини айтди. Мажлисда берилган мавзу юзасидан фикр билдириш (расмий тилга кура - гувохлик бериш) учун АКШ Давлат департаментининг Янги мустакил давлатлар булими бошлигининг уринбосари Жон Бейрли, Узбекистоннинг АКШдаги элчиси Содик Сафоев, Хьюман Райтс Вотч ташкилотининг вакили Кассандра Каванах, Кестон институти директори Лавренси Уззел, "Озодлик" радиоси коммуникация директори Поль Гобл ва Узбекистон "Бирлик" халк харакати раиси Абдурахим Пулат таклиф килинганди.

Комиссия раисининг кириш сузидаёк Узбекистонда демократиянинг бугилётгани ва инсон хак-хукукларининг оммавий топталаётгани айтиб утилди.

Мажлисда иштирок этаётган конгрессмен Жозеф Питтс Узбекистонда булганини ва Узбекистон хукумати ислом фундаментализми хавфи бор бахонаси билан бутун диний гурухларга карши шафкатсиз репрессия утказаётганини уз кузи билан курганини айтди. Жаноб Питтс христиан динига мансуб гурухлар хам тазйик остида эканликларини айтиб мисоллар келтирди ва АКШ маъмурияти Узбекистон хукуматидан инсон хукуклари буйича уз буйнига олган мажбуриятларини бажарилишини талаб килиши керак, деди.

Сунгра навбати билан хамма таклиф килинганлар гувохлик бердилар ва мажлис уз-узидан Узбекистон режимининг вакили устидан утказилаётган судга ухшаб кетди. Гапирганларнинг хаммаси, албатта Сафоевнинг узидан ташкари, Узбекистонда демократиянинг ривожланмаётгани ва инсон хак-хукукларининг оммавий бузилиши тугрисида гапирдилар ва натижада бугунги Узбекистоннинг дахшатли, катта бир камокхонани эслатувчи манзараси чизилди. Айникса мусулмонларга карши сталинча усул билан олиб борилаётган террор ва бунинг натижасида исломий кучларнинг яна хам радикаллашаётгани хаммани ташвишга солаётгани куринди.

Узбекистондаги ахволни жуда яхши билишини намойиш килган мажлис раиси Кристофер Смитнинг Узбекистон элчисини киррали саволлар билан бомбардимон килиши судни эслатувчи энг таасуротли манзара эди.

Давлат департаментининг вакили жаноб Бейрли уз курсатмасида АКШ хукумати Узбекистондаги вокеалар хусусида ташвишланаётганини, лекин хозирча Узбекистон хукуматига карши санкциялар килиш кун тартибида йук эканлигини ва хозир Узбекистон хукумати билан бу масалаларда диалог олиб борилаётганини айтди. Аслида, дипломатик тил билан айтилган бу сузлар шуни курсатардики, санкциялар килиш кун тартибига келиш арафасида.

Содик Сафоев уз курсатмасида Узбекистонни демократия гуллаётган, халк мутлако якдиллик билан Каримов сиёсатини куллаб кувватлаётган, лекин буни куролмаган экстремистлар унга карши курашаётган давлат килиб курсатиш учун мавзуга хеч алокаси булмаган фактларни келтириш билан бир каторда хакикий ахволни беркитиш учун асосан ёлгон гапириш билан овора булди.

Хьюман Райтс Вотч вакили Кассандра Каванах нуткини Узбекистон хукумати уз фукуроларининг хак-хукукларини топташни кундалик оддий ишига айлантирди, деб бошлади ва мавжуд ахволнинг канчалик мудхиш улчовларга етиб борганини фактлар билан курсатиб берди. вакили Кассандра Каванах Коракалпогистоннинг Жаслик посёлкаси ёнида курилаётган концлагерь хукук химоячиларини ташвишланти-раётганини алохида ургулади. Унинг фикрича АКШ маъмурияти Узбекистон хукуматидан демократия ва инсон хукуклари сохадаги мажбуриятларини бажаришни катъий талаб килиши ва Узбекистон хукуматига террор билан курашиш оммавий репрессияларни окламаслиги хакида баёнот бериши керак. У уз сузининг охирида бу эшитиш Узбекистонни Косово ёки Жанубий Тимордаги каби конли конфликт остонасидан кайтариб колишга ёрдам берар, деб умид килганини айтди.

"Озодлик" радиосининг вакили, собик СССРдан мустакил булган давлатларнинг ички ва ташки сиёсатини яхши билган Пол Гобл Узбекистоннинг бугунги ахволини хар томонлама тахлил килиб берди. Бу ердаги баркарорлик мухолифатни йук килиш ва бутун матбуотни хукумат кулида тутиш эвазига эришилаётганини эслатган жаноб Гобл Узбекистонда советларнинг ГУЛАГ типидаги 2та концентрацион лагерь курилаётганини ташвиш билан гапирди. Пол Гобл Узбекистон ва бошка Марказий Осиё мамлакатлари кандай объектив кийинчиликларга дуч келаётганликларини анализ килишга интилади ва Каримовдан кейин Узбекистонда нима булади деган савол устида уйлаш кераклигини ургулайди.

Кестон институти директори Лавренси Уззел асосан Узбекистонда христиан динига мансуб гурухларнинг проблемалари устида тухтади ва радикал булмаган бу гурухлар хам Узбекистонда тазйик остида колаётганларини эътиборсиз колдириб булмаслигини айтди.

Абдурахим Пулат уз курсатмасининг бошида асосий мавзудан чекиниб шундай деди: "Француз сиёсатчиси Тайлеран элчиларнинг асосий вазифаси уз хукуматлари номидан ёлгон, ёлгон ва ёлгон гапиришдир деганди. Янги мустакил булган давлатларнинг элчилари, жумладан жаноб Сафоев бу фикрни яхши узлаштирган куринади. Лекин бу ёш элчилар бир нарсани тушунмаптилар. Тайлеран бу гапларни айтган пайтда элчиларнинг ёлгонини фош киладиган мухолифат йук эди. Айникса, юрт ташкарисига чикиб кетишга мажбур булган мухолифат йук эди. У пайтларда телефон, факс, Интернет ва электрон почта каби имкониятлар йук эди. Хозир бу имкониятлардан фойдаланиб юрт ичидаги вокеалардан элчидан аввалрок ва уникидан кура ишончлирок манбалардан хабар олиш мумкин.

Жаноб элчимизнинг хамма ёлгонларига жавоб бериш бефойда вакт кетгазиш буларди. Зотан бошка маърузачиларнинг гапининг узи уша ёлгонларни фош килиш булаяпти. Лекин иккита ёлгон тугрисида тухтамокчиман. Биринчиси. Сафоев уз чикишида Тохир Йулдошнинг "Америка Овози"га берган интервьсидан шундай иктибос келтирди: "Эрк" ва "Бирлик" лидерлари менга берган ваъдаларига кура бизга келиб кушиладилар, деб умид киламан". Мен хам бу интервьюни эшитганман. Элчимиз Тохир Йулдошнинг гапини атайлаб озгина узгартирган. Тохир Йулдош мухолифатни назарда тутиб "улардан баъзилари" деган ибора ишлатган ва "Бирлик"ни тилга олмаган. Зотан биз хеч кимга хеч кандай ваъда хам бермаганмиз. 24 сентябрда эълон килинган махсус Баёнотномамизда эса курол ишлатишга асосланган кураш йулини кулламасли-гимизни очик ифода килганмиз.

Энда иккинчи ёлгон тугрисида. Жаноб Сафоев Узбекистонда бозор иктисодига утиш жараёни кандай яхши кетаётганлигини курсатиш учун "Кишлок хужалиги махсулотларнинг 73 фоизи давлат секторидан ташкарида ишлаб чикарилади", деди. Бу гапнинг ёлгонлиги шундаки, элчи уз хукуматнинг куз буямачилигини давом эттириб оти жамоа хужалиги деб узгартирилган колхозларни давлат сектори эмас, деб курсатмокчи. Когозда балки шундайдир. Аммо Совет замонида каби Узбекистонда когозлар, яъни конунлар эмас, хукмрон синфнинг истаги амалга оширилади. Совет колхозлари давлат сектори ташкарисидаги корхоналар булмагани каби Узбекистондаги жамоа хужалари хам амалда давлат сектори ташкарисида эмас".

Колхоз нималигини Америка конгрессининг хамма аъзолари жуда яхши билишгани учун Абдурахим Пулатнинг бу хусусдаги тушунтиришлари канчалик уринли булганини айтиб утирмаса хам булади.

Абдурахим Пулатнинг нуткини тула матнини ушбу хабардан кейинги сахифаларда укиш мумкин.

Хамма курсатма бериб булгандан кейин мажлис раиси хаммага маърузачиларга куплаб саволлар берди. Масалан унинг "Фаолиятингизни самарадорлигини ошириш учун хамма мухолифат кучларни бирлаштириш керак эмасми" деган саволига Абдурахим Пулат шундай жавоб берди: "Ха, керак. Биз буни амалга ошириш учун куп уринаяпмиз. Минг афсуски, хали натижа йук. Лекин барибир бошка йул хам йук. Бирлашиш шарт".

Кристофер Смит Абдурахим Пулатга яна бир нечта савол берди: "Сиз нуткингизда фукаролар уруши мукаррарга ухшайди дедингиз. Бу тахминингизнинг эхтимоллиги кандай?" Жавоб: "Фукаролар уруши бошланиб булди хисоб. Энди уни тухтатиш кийин. Узбекистон хукумати ички сиёсатини кескин узгартирсагина урушнинг олди олиниши мумкин". Савол: "Узбекистонда буладиган сайловларга Европада хавфсизлик ва хамкорлик ташкилоти кузатувчилар юборгани яхшими, юбормаганими? Мана Кассандра хоним юбормаслик керак, юборсак хатто уз ички кузатувчиларига йул бермаятган хукуматни куллаган булиб коламиз, деяпти". Жавоб: "Шундай булса хам юбориш керак. Чунки диктаторларни тазйик билан демократлаштириб булмайди. Мисол учун Саддам Хусейн, Каддафи ёки Милосевични олинг. Уларни бутун дунёдан изоляция килиб куйсангиз хам, оч ва кашшок халкка подшохлик килиб утираберадилар. Аксинча, уларни дунё жамоасига интеграция килинса, истар-истамас демократия йулига бурилиб кетишга мажбур буладилар. Кузатувчилар эса диктатура шароитидаги сайловларнинг мохиятини фош килиб беришлари керак".

Мажлисдан кейин Абдурахим Пулат билан сухбатлашган Кристофер Смит яна баъзибир саволларига жавоб олди.

Шу кунлари уз мамлакатининг ишлари билан Вашингтонга келган Озорбайжон Халк Фронти Партиясининг раис уринбосарлари Али Карим ва Осим Муллазода узбек дустларига маънавий ёрдам бериш нияти билан йигилишга келдилар.


* * *
Бу мажлис билан боглик булган кейинги чикишларида Абдурахим Пулат уни куйидагича бахолади: "Узбекистоннинг сиёсий хаётига бир кунда булмаса хам секин-аста катта таъсир курсатадиган вокеа булди. Мен 3 нуктани ургуламокчиман.

Биринчи. Америка расмийлари Узбекистонда демократиянинг бугилаётгани ва инсон хукукларининг аёвсиз топталаётганини яхши билишарди. Аммо шу вактгача Узбекистонни Россияга карши кучларнинг Марказий Осиёдаги лидери сифатида куришни истаганларнинг мавкеси баланд эди. Уларнинг фикрига кура демократия ва инсон хукуклари масалаларида куп талабчанлик килмасдан мавжуд Каримов режимини куллаб кувватлаш лозим. Биз, яъни мухолифатчилар эса, руслар тарафидан етиштирилиб тахтга чикарилган хукумат русларга карши чикиши мумкин эмас, деб айтиб келдик. Узбекистон хукумати ростдан хам Россиядан мустакил булишни истаса, бу масалада принципиал йулдан бораётган мухолифат билан хамкорлик килмасмиди, дедик. Узбекистоннинг чукаётган иктисоди ёрдамга мухтож. Уни руслар беролмайдилар, демак Узбекистон хукумати АКШдан ёрдам олишга ва уинг талабларига кулок солишга мажбур булишини таъкидладик. Бизнинг хам таъсиримиз билан булса керак. АКШ хукумати уз позициясини узгартириш нуктасига келди. Булиб утган мажлис бунинг исботидир.

Энди Узбекистон хукумати икки ут уртасида колади. Бир тарафдан, диктатурани саклаб колиш учун руслар билан хамкорлик килиш, уларнинг харбий ёрдамини олиш учун эса Россиянинг чеченларни миллий озодлик харакатини конга ботириш ишига маънавий ёрдам беришдан бошка йул йук. Бу билан мавжуд хукумат тарих сахифаларига лаънатланиб киради. Бошка тарафдан, чукаётган иктисодни куткариш учун АКШ бошчилигидаги гарбнинг ёрдами керак. Демократияни ривожлантирмасдан катта ёрдам ололмайсан. Демократияни ривожлантираман десанг сайловларни ютказиш хавфи катта.

Иккинчи. Америкаликлар яхши билишадики, диктатуралар хатто мухолифат тушунчасини хам хазм килолмайдилар, мухолифатни ашаддий душманлари каби курадилар. Шу сабабли улар учун мухолифат билан мулокат килишни куйиб туринг, бир мажлисда катнашиш хам улимдан баттар нарса. Демак бу мажлисга мухолифат вакиллари гапириш хакки билан таклиф килинса, Узбекистон хукумати уз вакилини, яъни Вашингтондаги элчисини мажлисга юбормаслигининг эхтимоли катта эди. Бу нарса, табиийки, Узбекистон-Америка алокаларига салбий таъсир килади ва шу кунгача "отанг яхши, онанг яхши" деб бир амаллаб Каримовни Россиядан узокрок ушлаб туришга мулжалланган АКШнинг сиёсати муваффакиятсиз битади. Натижада, Узбекистон хукумати узини яна русларнинг кучогига отади.

Шу нарсаларни анча уйлаган АКШ расмийлари нихоят мухолифат вакилини мажлисга чакиришга карор килдилар. Демак улар бу масалада хам янги сиёсат йулига утдилар.

Учинчи. Табиийки, мухолифатдан кимни мажлисга таклиф килиш масаласи хам куп уйланган масалалардан. Агар кимдир, Абдурахим Пулат Америкада булгани учун уии таклиф килишди, деб уйлаётганлар булса янглишадилар. Бу куннинг имкониятлари билан АКШ Конгресси истаган кишисини Европаданми, ёки Узбекистонданми таклиф килиб унинг етиб келишини таъмин этабиларди.

Бу карор кабул килинишида "Бирлик" хар кандай шароитда хам демократияга содик булган ташкилот эканлигини исботлагани катта рол уйнади. Бошка ташкилотлар хар куни хар турли товланаётганларини энди хамма куриб турипти. Номи демократик булган бир партиянинг антикоммунистик далгалардан тугилган булишига карамасдан 1990-91 йиллари Узбекистонда коммунистик хукумат билан хамкорлик килгани, унинг лидерлари коммунист партия руйхатидан депутат булишгача етиб борганлари, кейин мансаб талашиб коммунистлар билан оралари бузилгани хаммага маълум. Бу партиянинг кейинги хатти-харакатлари хам демо-кратиядан узок булди. Аввал террорга хозирлик ишига кул урилди. У булмагач умид Афгонистон толибларига богланди. Толиблар Бухорода номоз киламиз, деган кунлари бу партия раиси хамма чикишларини "Бисмиллоху рахмон-ур рахим"дан бошлаб колди. Мусулмон одам учун гапни бу табаррук калималардан бошлаш мактовга сазовор нарса, лекин толиблар Бухорога келолмасликлари маълум булиб колгандан кейин бу демократик партия раиси гапни Бисмиллодан бошлашни унутиб куйгани кизик.

Хуллас, демокчиманки, бу масалада хам америкаликлар бир карорга келдилар".

Абдурахим Пулат уз чикишида "Озодлик" радиосининг фаолияти тугрисида салбий фикр билдириб, хатто Узбекистон учун мухим булган бу мажлис радио диккатидан четда колса хайрон булмаслигини айтганди. Бу гап радиогача етиб боргач шекилли, сал кам бир хафтадан кейин, радиода мажлис хусусида киска хабар берилди. 10 кунчадан кейин Абдурахим Пулат билан утказилган сухбат хам радиода ёйинланди.