(Дунё демократларига очик хат) - Мактуб: Хур дунёга бу дунёдан
Азиз дустлар! Сизлар жахон мамлакатларининг кайси бирида – Америка Кушма Штатларидами, Олмониядами, Франциядами - яшаб, фаолият курсатманг, факат сизлар бизнинг Узбекистон, унга кардошу-кориндош Туркманистон, Козогистон, Киргизистон, Тожикистонда, умуман собик совет республикаларида хакикий демократия урнатилиб, тоталитаризм - яккахокимчиллик зулмини таг-томири билан тугатишга кумаклашадиган биродарларимизсиз.

Тугри, узларимиз хам «олма пиш, огзимга туш”, дегандай, гойибдан келадиган такдир, бахту-саодатни кутиб утиришимиз мумкин эмас. Аммо бизнинг фаолиятимиз, хатти-харакатларимиз, изланишларимиз олди-ю ортида, бутун теварак атрофида шундай тусиклар куйилганки, улар ашаддий фашистларнинг кирдикорлари-ю, найрангларидан куп марта ортикдир; энг хавфлиси, куз билан куриб, кул билан ушлаб тутиб ололмайсиз, факат хис килишингиз мумкин. Демократияга, узгача фикрлайдиганларга карши шундай букаламун сиёсат юргизилмокдаки, буларга якка узимизнинг каршилигимиз билан бас кела олмаймиз.

Сизлардан нажот сурашимизнинг яна бир сабаби шундаки, бизда хар бир харакат эмас, хар бир суз, фикр дахшатли чигирикдан утказилади. Бунинг номи цензура булиб, газета-журналлар, китобларнинг хар бир сузи, жумласи дахшатли филтрдан утказилади. кайси суз, фикр ошкораликка, демократияга хизмат килса, хукуматнинг фикрига тугри келмайди, деб хисобланса, дархол учириб ташланади.

Миллий Хавфсизлик Хизмати (МХХ) эса, совет хокимияти давридаги КГБдан бир неча марта хавфлирокдир. Бугунги кунда оддий танкид хам душманлик деб кабул килинади. Жойларда, худди 37-йиллардагидай, жосуслар пайдо булган. Уларнинг куплари хали 20га хам кирмаган ёшлар.

Мухолифатга озгина алокадор деб гумон килинсангиз, бас, кайси куни ким билан учрашдингиз, нима хакда гаплашдингиз, хаммаси МХХга етиб боради. Хатто оддий одамлар хам бир-бири билан шивирлашиб гаплашишади.

Махаллаларда, идораларда, бозорларда МХХ ходимлари изгиб юришади. Булар миллий хавфсизлигимизни эмас, бир одамнинг - Каримовнинг хавфсизлигини таъминлашади, халос. Зеро бизда миллат, давлат, хукумат деганда Каримов тушунилади.

Тугри, биз Ислом Каримовни коралаш, балчикка булгаш, унга тухмат тошини отишдан узимизни тиямиз. Зотан у киши собик коммунистларнинг ичида анча тузукроги, деб хисоблашга тайёрмиз. Чунки, у киши уз фаолиятини бошларида уз шахсини улуглашга карши чиккани, бир канча ижобий ишларни, хусусан курилиш, айникса йуллар, биноларнинг курилишида ташаббускорлигини намоён этгани хеч кимга сир эмас. Афсуски, булар денгиздан бир томчидир, холос. Томчилар хеч качон уз-узидан дарё ёки денгизга айланмайди, лекин расмий доираларда, матбуоту, радио, телевидениеда, хамма ерда: биз адолату, хакикат, мустакиллигу-хурликни кад кутартирдик, дея бонг урилаяпти.

Айни чокда эл-юртимизнинг бир канча асл, мард фарзандлари, гох расмий, гох норасмий равишда. халк, давлат душманларига айлантирилиб хилма-хил тазйиклар, катагонларга дуч килинаётгани, хатто судланиб, ёки судланмасдан улдирилаётганини куриб, билиб турибмиз.

Такрор айтамизки, президент дастлабки пайтларда гохида каттик куллик килсада, гохида одамгарчилигини биздан дориг тутмас эди, бирок кейинги икки-уч йил ичида, айтайлик, бутун дунёга дахшатли зурлигу-зуравонлиги билан бутун дунёга машхур булган Туркманбошига якинлашиб кетгани яккол куринаяпти.

Катагонлару тазйиклар шу даражада авж олдиралаяптики, хар кандай оддий танкидий мулохаза учун камокка тортилишингиз хеч гап эмас. Хатто танкидий фикр айтганларнинг узларигина эмас, балки уларнинг кариндош уруглари, ёр-дустлари хам душманга чикарилиб, азобу-укубат денгизига чуктирилаётгани хаммамизга аён. Шунинг учун асл исм-шарифларимиз, кимлигимизни билдирмаймиз. Уйлаб топилган исм-шарифлар номидан мазкур мактубларни битишга огир, машаккатли, фожиали хаётимиз да'ват этмокда.

Тагин шуни эътироф этишингизни сураймизки, биз максадларимизга етишмаганимиз учун кимлардандир, айникса, Ислом Каримовдан уч олиш ниятимиз йук. Аксинча хаммада булгани каби у кишида хам булган айрим инсонийлик, адолат туйгулари янада кенг куламда тараккий этиб, чинакам демократга айланишини хохлаймиз.

Ана шу хохишимиз, талабимизнинг руёбга чикишига хозирча факат сизлар, бутун дунё демократлари ёрдам берасиз деган ниятда калбимизда тулиб тошиб ётган мулохазаларимиз, дарду-аламларимизни бир туркум мактубларга жойлаб, диккатингизга хавола килмокдамиз.

Биринчи мактуб:
САЙЛОВ ВА ДЕМОКРАТИЯ
Бу мактубда, табиийки, мазкур муаммони атрофлича батафсил ёритишни буйнимизга олмокчи эмасмиз. Айни шу муаммонинг Узбекистонда кандай талкин этилиб, кайси воситалар оркали хаётга, кай даражада татбик этилаётганига диккатингизни тортамиз.

Мустакиллик эълон килингандан буён демократия тугрисида жуда куп гапирилаяпти, ёзилаяпти, аммо узбек ахолиси учун унинг асл мохияти очиб берилмаяпти.

Мана 1999 йилнинг 5 декабрида Олий мажлис – парламентга, 2000 йил 9 Январда президентликка сайловлар утказилди. Уша сайловларнинг хар иккаласи тарихда мисли курилмаган чинакам демократия асосида утказилди, дея жар солинмокда.

Ушбу сайловларнинг мукобиллик асосида утказилаётгани асосий далил, дастак сифатида курсатилмокда.

Тугри, мукобиллик демократия талаби, лекин бу талабнинг мохияти шундан иборатки депутатликка номзодлар бир-бирларига тамомила карама-карши, зид нуктаи назарлари, фикру мулохазалари билан уртага чикиб, кизгин бахсу мунозараларни авж олдирилишини такозо килади. Ана шу бахсу мунозаралар, талашиб тортишувлар даэвогарларнинг кайси бири билимдон, кайси бири буш, ярамас эканлигини аниклашга каратилиши шарт. Аниклаш эса танлов, сайлов мазмунини белгилайди.

Узбекистондаги якинда булиб утган сайловлар мукобиллик асосида утказилди, лекин бу мукобилликни шакли бору, мазмуни, асл мохияти, кудрати йук. Чунки, уша мукобил номзодлар бир-бирлари билан бахслашмади, бир-бирларини танкид килмади, кайси бирларида кандай зур фазилатлар, кандай камчиликлар мавжудлиги тугрисида лом-мим дейилмади.

Айтайлик, Абдулла Орипов билан Эркин Вохидов хар бири беш-олти ракибларга эга эди. Ва пировардида голиб чикиб, Олий мажлис - парламентга депутат килиб сайландилар, лекин кайси мукобил ракиблари билан кандай кураш олиб борганлари матбуотда хам, радио телевидениеда хам ошкор этилмади.

Холбуки, хар иккала номзоднинг кандай килиб депутат булганини уша округларнинг сайловчилари, бутун халк куриб, билиб турибди.

Эркин Вохидов узи сайланаётган округга биринчи борганида сайловчилар у кишига киё хам бокишмаган. Хатто: «Аввал хам Сизни сайлашган, аммо халкка нафингиз тегмади, юкоридагилар айтган хар бир таклифни билиб-билмай маъкулладингиз», деганлар хам булди. Э.Вохидов сайловчилар олдидан мулзам булиб кайтди. Келибок Узбекистонда иккинчи шахс хисобланган Темур Алимовга учрашди. «Акахон, сайловчилар тунини тескари кийиб олишган, ахвол шу кетишда булса, сайламасликлари мумкин. Ундан кура...» - деб гап бошлаган эди, Т.Алимов телефонда кимгадир «Эркин Вохидов албатта депутат булиши керак» дея уктирди. Шундан сунг номзодлардан 4-5 таси уз исмларини руйхатдан учиришларини сураб ариза «беришди».

Узбекистон халк шоири, Узбекистон халк кахрамони «кахрамонларча» депутат булди.

Абдулла Орипов депутут булган округда хам шунга ухшаш хангомалар булиб утди.

Ростдан хам хар иккала шоир олдинги Олий мажлисга хам депутат булган эди. Ушанда улар халк хаётини яхшилашга, демократик жамият куришга каратилган мухим, долзарб муаммоларни кутариб чикмади, хал килишга интилмади. Холбуки, хар иккала шоир узларини хакикатпарвар, чинакам демократ деб хисоблайдилар ва бунга уларнинг айрим асослари хам булиши мумкин. Балки улар шу икки йил давомида бир-икки дуруст асарлар ёзишгандир. Лекин Абдулла Орипов хам, Эркин Вохидов хам факат ижодкор эмас, инсон сифатида хам узлигини намоён килиши керак-ку!

Негадир буни унутиб куйгандек, хар иккаласи факат Ислом Каримовнинг мадхиячилари сифатида жавлон уришмокда. Телевидениеда, радиода, матбуот сахифаларида, хар хил анжуманларда, Олий мажлисда буни яккол куриб келмокдамиз. Чунончи, Узбекистон кахрамони унвони таъсис етилганда хар иккаласи бирин-кетин мусобакалашиб, Ислом Каримов элу-юртимизнинг биринчи ва ягона, асл кахрамони, янги унвонга биринчи булиб ана шу зотга берилиши керак деб минбарларга отилиб чикди ва максадга ришди. Бирок...

Майли, хозирча унвонбозлик муаммосини четга чикариб куйиб турайлик, унга мавриди келганда алохида тухталармиз. Хозир сайловлардаги мукобиллик тугрисидаги мулохазаларимизни давом еттирайлик.

1991 йилги президент ва Олий Кенгаш депутатларига сайловлар хам тула маънода демократик тарзда утмаган, деб хисоблаганда хам уларда демократиянинг айрим хусусиятлари, белги-аломатлари мавжудлигини тан олиш керак. Чунончи, Ислом Каримов ва унинг узи танлаб олган «ракиби» Мухаммад Солих бутун дунёга Узбекистонда хакикий маънода ракобат борлигини курсатишга интилдилар. Тугри, хамма хам хокимият жиловини ушлаб турган Ислом Каримов собик совет социалистик демократиясининг кузга куринмас, хилма-хил найрангларини ишга солятганини тушиниб етгани йук. Зотан, Каримовнинг максади хам шу эди.

Утган йили декабрь ва 2000 йилнинг январида утказилган сайловларда олдинги тажрибаларига таянган Каримов яна анча олдинга кетди.

Яна кураш, бахс тугрисида гап-сузлар мул-кулу, аммо хакикий бахс, курашнинг афсуски, узлари тугул хатто «соялари»га хам йул куйилмади. Буни биз демократияга нисбатан, хатто 80-чи йилларнинг охирларида коммунистик хукмронлик пайтида Горбачевнинг кайта куриш, ошкораликка изн берган даврга нисбатан хам оркага кайтишдир деб айтишга мажбурмиз.

Куз билан куриб, кулок билан эшитган, узимиз гувох булган ходисаларга ишонгимиз келмай колади. Мана Мухаммад Солих урнига бу сафар Жалолов «мукобил» номзод килиб куйилди. Хар иккала номзод, Каримов ва Жалолов бутун республика буйлаб сайловчилар билан учрашдилар, узларининг дастурлари билан таништирдилар. Учрашувлар, дастурлар уз йулигаку, уларнинг матбуотда ёритилиши хам аломат булди. Телевиденияда Каримов каерга борса хокимларнинг узлари “ХХ1 асрга Каримов билан» деган транспарантлар билан карши олиб, гулдурос карсаклар остида мажлис утказиб, кузатиб куйишди. Жалолов борган жойларда худди азага боришгандай зурга бориб, зурга мажлис утказишди. Яна хам ажабланарлиси, буни бутун халк орасида демократия намунаси, деб курсатишди. Узбек халкини лаккиллатиб, бундай спектакллар уюштириш шартмиди? Колаверса, хар икки депутат Узбекистонда хамма сохалар гуллаб- яшнаётгани тугрисида «тулкинланиб» гапирдилар, хатто бахс, мунозара, кураш бораётганига хам диккатимизни жалб килдилар, аммо хакикий бахсу, мунозара тугул бир-бирлари ша'нига бирорта танкидий, аччик хакконий суз айтилмади.

Kамчилик, нуксон, гам-аламлар деган сузларни хам топа олмадик. Бунинг урнига бутун дунё тарихида куз куриб, кулок эшитмаган вокеаларга гувох булдик. Чунончи, узини Каримовга мукобил, я'ни зид, карама-карши, ракиб деб хисоблаши зарур булган Жалолов уша ракибини кукларга кутариб, уни якдиллик билан сайлашга даъват этди. Менинг дастурим Каримовникидан зур, ажойиб, яхши дейишга журъат хам этмади. Агар мени сайласангизлар, ундай ёки бундай ишларни амалга ошираман, дейишга хам ботина олмади.

Аслида хар иккала номзоднинг дастурлари, фикр-мулохазалари собик совет давридагидек коммунистчасига ваъдабозлик рухида ёзилган эди. Бошкача булиши мумкин хам эмас эди. Негаки, Жалоловни халк демократик партияси, аслида собик коммунистлардан ташкил топган партия тарбиялаганлиги, Каримов эса уларнинг сафидан мустакиллик давридагина «чикканлиги», бирок уларнинг хар иккаласининг онгида тубдан узгариш руй бермаганлиги хеч кимга сир эмас.

Нега И.Каримов демократиядан бунча куркади, деган савол тугилса, бунга жавоб бериш мушкул. Бир хил одамлар эса, юртбошимиз сайловда ютказиб куйишдан куркани учун демократияга йул бермади, демокдалар. Юртдошларимиздан бирига, бу фикрингизни кандай асослайсиз, деганимизда у киши шундай жавоб берди: «Мухолифат вакилларини куйиб турайлик. И.Каримов М.Жалоловдан хам хадиксирайди. Хадиксирашга асос хам бор. Гап шундаки, И.Каримов объектив ва айникса субъектив сабаблар туфайли узига куп душман орттирди. Мухолифатни уркалтак-суркалтак килди. Водийдаги оппозицион диндорларни кама-кама килганида улардан мингдан ошиги чет элга кочиб жон саклади ва кейинчалик куролланди. Ваххобийлик, Хизб-ут-тахрир каби окимлар диндор мухолифатчиларга каттик тазйик утказилгани туфайли содир булди. Булмаса, нега Козогистон, Киргизистон каби юртларда шу хил окимлар авж олмади?!

Бизнинг юртимизда эса шу оким тарафдорлари деб айбланган 60 минг йигит камокка ташланди. Энди бир уйлаб куринг, агар Жалолов номзоди хам Каримовчалик даражада таргиб килинса, оддий омий одамлардан бир кисми (хеч булмаса маош олмай ишлаётган дехконлар), собик мухолифат вакилларининг аксарияти, нохак камалган 60 минг йигитнинг кариндош уруглари (улар хам камида 500-600 минг бордир) Каримовга эмас, Жалоловга овоз берарди. Бу руйхатга ойига 10 $ олиб ишлаётган зиёлилар (укитувчи, врач ва журналистлар), уларнинг оила аъзолари хам кушилса Жалоловга овоз берганлар сони 60 фоиздан ошиши хам мумкин эди. Мана, Каримовнинг демократиядан утдан курккандек, куркишининг сабабларидан бери».

Энг мухими, 9 январда булиб утган сайловни шунинг учун нодемократик, собик совет хокимияти давридагидек хужа курсинга амалга оширилган дейишга мажбурмизки, Узбекистонда хакикий мухолиф партия йук. Мавжуд беш партиянинг барчаси, шу жумладан, Каримовни президентликка таклиф этган Фидокорлар демократик партияси хам, ХДП хам, Миллий тикланиш хам - барча-барчаси Каримов хукумати, дастурлари, фикр-мулохазаларини тула куллаб кувватлайди, заррача танкидий муносабат билдирмайди. Улар узларига бизнинг танкидий фикрларимизга мавжуд тоталитаризм, якка хокимлик хеч кандай имконият бермайди, деб хисоблайдилар. Буларни 1999 йил 5 декабрь, 2000 йил 9 январдаги хар иккала сайловлар юз фоиз исботлагани бутун дунёга аён-у, аммо уз юртимизда буни куришга, сезишга имкон берилмаяпти.

Холбуки, узимизда мукобиллик амалга оширилиши учун асослар йук деб булмайди. Масалан, собик бош вазиримиз Шукрулло Мирсаидовни тилга олайлик. Бир пайтлари Каримовнинг узи бош вазирликка танлаб олгани, аммо негадир кейинчалик айни уша Президентнинг узи уз гумашталари оркали ашаддий душманига айлантириб, сувдан олиб утга, утдан олиб сувга ташлагани, тазийку катагонларга гирифтор этгани купчиликка аён. Шукрулло Мирсаидов эса демократия учун фидокорона кураш олиб борди. Пировардида курашда чарчаб колдими ёки бунга шароит йуклигиданми, нимадир булиб, сиёсий курашдан воз кечганлигини эълон килди.

Бунга хам мана икки йил буляпти, бирок у зотнинг каерда, кандай иш олиб бораётгани тугрисида на матбуоту радио-телевидениядада, хатто анжуманларда хам бир огиз суз айтилмаяпти. Хар хил миш-мишларга караганда Мирсаидов хали хам «авф» этилмаган экан, хамон таъкибу тазйиклар остида амал-такал килиб кун кечираётган экан. Холбуки, «Озодлик» радиосида бундан тахминан икки йил олдин Каримовни умуман куллаши, лекин йул куйилаётган камчиликларни тахлил этганидан хабардормиз. Уша радиодаги чикишидан сезиш мумкинки, Мирсаидов Каримовга душман эмас, хакикий хамкор, дуст сифатида мулохаза юритганини англаганмиз. Дуст ачитиб гапирар, деган маколга мувофик иш килгани маълум.

Борди-ю, 9 январдаги сайловда уша зот, ёки халигача чет элларда истикомат килаётган Абдурахим Пулат ёки Пулат Охун мукобил булса эди, балки реал демократияга кадам куйган булар эдик. Хатто айтиш мумкинки, яна бошка чинакам мукобил номзодлар республикамиздаги номдор зиёлилар орасидан отилиб чикиши мумкин эди. Тугри, уларнинг Мирсаидов ёки Абдурахим Пулатдай принципиал, муросасизлари сув остидаги кемадай жим ётишибди. Аслида улар куп булмаса-да, бор. Аммо радиода, телевиденияда, газеталарда хозирги шароитда Узбукистонни Каримовдай бошкарадиган одам йук, деб оми одамлар миясига куйишмокда.

Бу бизга, 24 миллион халк ичида битта одам аклли, бошка хамма ахмок, деганга ухшаб куринади. «Аклли одам кийин вазиятлардан кандай чикишни билади, аммо доно одам шундай кийин вазиятга тушмасликнинг олдини олади» деганларидай, шундай мураккаб вазиятга тушмаслик учун жим юрганлар хам йук эмас.

Чинакам ракобат булиши учун хакикий хурлик, эркинлик, мустакилликка йул берилиши зарур. Вахоланки, хозиргача йул берилмаяпти. Аксинча хар хил катагонлар, тазйиклар, кузга яккол куриниб турибди. Хокимиятнинг энг пастки погоналаридан энг юкори боскичларигача президентнинг айтгани- айтган, дегани-деган. Лекин гуё демократия ривожланмокда деган фикрни тугдириб, хориждаги ривожланган мамлакатларни, айникса АКШни бунга ишонтириш учун (факат сузда, тилда, асло амалда, реал хаётда эмас), демократия, озодлик, истиклол хакида бонг урилмокда. Мана шу бонг садолари, айникса 1999 йилнинг октябрь, ноябрь, 2000 йилнинг январида - сайловлар арафасида, сайлов утаётган вактда, ва сайлов утиб булгандан кейин кенг куламда янграб тургани бунинг мухим далилидир.

Борди-ю сайловда хакикий мукобилликка имкон берилиб, чинакам бахс, мунозара булганида мана шу хакикат юзага чикиши мумкин эди. Демократик сайловларнинг бошкка бир канча талаблари, шартлари борки, мукобиллик улардан биридир. Аммо мукобиллик тула маънода юзага чиъарилиши учун бошка шартлар, талаблар амалга оширилиши хам фарз, хам карздир.

Мисол тарикасида айтиш лозимки, уша Каримов ва Жалолов мукобиллиги нима учун тула руёбга чикмаслигининг бир канча сабалари мавжуд. Аввало шуки, Каримов якка хукмдор, давлат ва бошкарувнинг барча воситалари, куроллари унинг кулида. Тугри, Жалолов хам рахбар, фалсафа ва хукук институти директори, бирок бу тармок шахсан узиники, давлатнинг рахбари эса Каримов. Бинобарин, Жалолов Каримов карамогидаги одам. Шунга кура ижодий-ижтимоий эркинликка, иктисодий-моддий мустакилликка эга эмас. Демак, мукобил номзодлардан хар бири тула маънода озод, эркин, мустакил булмоги мухимдир.

Мукобилликнинг, умуман демократиянинг яна бир шарти куйидагича: «Кимлар, кайси лавозим, ёки депутатликка даъвогар булишидан катъий назар, улар узларининг кандай моддий, иктисодий имкониятларга эга эканлигини очикчасига курсатиши зарур. Шунга кура Каримов хам Жалолов хам узларининг кандай моддий бойлиги мавжудлиги тугрисидаги декларацияни тулдиришга мажбур эди. Лекин бу мажбуриятнинг бажарилиши хакида хеч кандай гап-суз йук. Айтайлик Каримов узи давлатдан ойига канча маош олади, шахс сифатида яна каерларда «ишлаб», канча бойлик орттираяпти, десангиз, бундай саволларга хам жавоб ола олмайсиз. Айни чокда Каримовнинг хориждаги банкларда, хусусан Швейцарияда 8.5 млрд $ бор деган «миш- миш»лар таркалгани нокулай вазиятни тугдиради-ю, бирок бундан халк бехабар. Унинг рафикаси, кизи, куёви, кудаси хам бир канча завод, фабрикаларни, дуконларини, ташки савдо шахобчаларини кулга олиб, аллакачонлар миллиардер булиб кетган, деган «шов- шув» бутун Узбекистон эмас, хатто чет элларда хам кезиб юрибди, у ерларда бу ерларда айтилаяпти - бирок расман хеч нарса дейилмаяпти.

Майли, Каримовнинг узи, кариндош-уруглари хам миллиардер, катта бой булсинлар, бирок халол, хакконий мехнати оркали шундай мартабага эришсинлар, аммо кандай эришганлиги хамиша ошкор этилиб туриши керакки, бунга риоя килинмаяпти. Табиийки, «миш-миш»ларни хакикат деб хеч ким даъво кила олмайди. Колаверса, инсон, шу жумладан жаноб Каримов хам Аллохнинг бандаси, у хам биз сингари бир марта яшайди. Охиратда эса хисоб беришга мажбур. Уша хисобга узи кийналиб колмаслигининг гамини тириклигида ейиши мухим. Коммунистларнинг дохийлари, собик совет хокимиятининг Ленину-Сталиндан бошлаб, хатто кукларга кутарилган социалистик совет республикасининг сунги рахбари - Горбачев, унинг рафикаси, оила аъзолари миллиардерча хаёт кечириб, давлат, халк мулкидан неча миллиону-миллиардларни узлаштириб олгани И.Буничнинг «Партия олтинлари» китобида батафсил очиб ташлангани бежиз эмас.

Каримов ва унинг унлаб, юзлаб гумашталари ушандай шармандаликлардан узларини асраб олишларини истагимиз, Узбекистонимизда чинакам усиш, узгариш булсин, деган ниятимиз бор, халос. Рахбарларнинг, айникса, энг юкори рахбар, Президент, хамда унинг оиласи албатта яхши яшаши керак, чунки оддий инсонлар, мехнаткашларга нисбатан камида ун-йигирма, юз карра куп ва хуб ишлаши, бош котириши купчиликка аён, бирок каердан, кайси йуллар билан канча даромад ундирилиб, нималарга харажат килинаётганини халкка билдирилгани - ошкораликнинг бир талабидирки, бу четлаб утилаяпти.

Бу совет социалистик тизимига хоски, Каримов буни сузда танкид килаяпти, фош этаяпти, бирок амалда, афсуски, уша эски собик мафкурадан кутулолмаяпти. Хатто кутулиш тугул янада равнак топтираётгани - 1999 йил 5 декабрь, 2000 йил 9 январь сайловлари пайтида кузга яккол ташланди. Узбекистоннинг хар бир вилоятида, пировардида Тошкент шахрида Каримов билан булиб утган учрашувларида такрор-такрор айтилаётган бир гап, бир жумла, иборага диккатингизни тортмокчимиз: Куплар чикиб сузлаб, Каримовнинг шаънига чексиз-чегарасиз мактовлар, хамду-санолар ёгдиришди. Сизга «якдиллик билан овоз берамиз», деб суз беришди. Бордию, шундай пайтларда Каримов алохида жавоб кайтариб, тухтанг, азиз сайловчилар, бутун дунёдаги хакикий демократик давлатлардаги сайловларда хар кандай буюк номзодга хам якдиллик билан овоз берилмайди, деб изох берса, балки демократияга утаётган эканмиз, деб ишонардик.

Афсуски, хеч кандай изох берилмади. Аксинча, номзод буни кувонч билан карши олгани яккол сезилиб турди. Вахоланки, Козогистон Президенти иккинчи бор сайланганда 80 фойиз овоз олгани эълон килинганда хориж назоратчилари бундай булиши мумкин эмас, бу ерда калбакилаштириш мавжуд, негаки, сайловга катнашувчилар хам, овоз берувчилар хам ушанча эмас, жуда куп деганда 60-70 фойиз булиши мумкин деб таъкидладилар.

Дарвоке, Олий Мажлисга сайловларга гох 93, гох 96 фойиз сайловчилар катнашди, деб хабар берилганда Узбекистондаги айрим хорижий назоратчилар бу хакикатга тугри келмайди, дейишди. Бунга жавобан сайлов утказувчи комиссия раиси Комилов улар нима деб гапирсалар, гапираверсинлар, барибир нукул айб излашга одатланганлар, бунга биз асло эгтибор бермаймиз, дедилар. Ислом Каримовнинг узи, майли танкид килаверсинлар, бунга чидаш керак, камчиликларимизни курсатсалар, бизга фойда беради, дедию, аммо узига нисбатан хам шу шарт куйилиши хусусида лом-мим демади. Мана энди ошкораликнинг биринчи галда танкид, уз узини танкидчи ривожлантириш учун сув билан хаводек зарур, деган хакикат юзага чикади. Бу хакикат Президент томонидан хам эгтироф этиб турииб, лекин руёбга чикаришга асло харакат килинмаётганлиги ажабланарли.

Айникса, узаро танкид, сайловдаги мукобилликнинг негизини ташкил этади, аммо на Каримов ва на Жалолов бунга эътибор беришди. Хатто танкид, уз-узини танкид тугрисида суз очилмади. Ошкоралик эса биринчи галда уша танкид учун зарур эдики, буни номига хам тилга олинмади. Мактов, хамду-санолар, офаринбозлик эса собик совет хокимияти давридаги сайловлардагидан ун эмас, юз, минг карра орттириб юборилди. Каримов билан Жалолов бир бирларининг лоакал нихоятда ножиддий, арзимаган нуксонларига хам тухталиб утмадилар.

1999 йил 5 декабрдаги сайловларда Парламентдаги 250 уриндан хар бирига 6 - 7 тадан мукобил номзодлар куйилгани эълон килинди, куйилгандан кейин узаро олишув, тортишув булди, деган гаплар таркалди, бирок улар хам ошкор этилмади. Хатто уларнинг ютиб чикканлари, ютказганлари неча фойиз овоз олгани хам жумбоклигича колаверди. Шуниси борки, сайланганларнинг учдан бир кисмини вилоятлар, туманларнинг хокимлари ташкил этса, колганларининг туксон фойизи давлат корхоналари, ишлаб чикариш шахобчаларининг раислари, раис уринбосарларидан иборат булди. Бинобарин, Олий Мажлис депутатларидан туксон беш фойизидан купроги узлари узлари учун конун чикариб, узлари бажарадиган ишларни узлари белгилайдиган мухитни яратадилар. Ва бу мухитда демократиянинг алифбоси, яъни оддий талаби хам бажарилмаслиги аник. Вахоланки, Олий Мажлис, парламент ижрочиликка аралашмаслиги, факат конунчиликни йуналтириши керак. Собик коммунистлар эса бу хакикатни огзида эътироф этдилару, амалда эса тескарисини килдилар, якка хокимликни авж олдиртирдилар. Буни мустакилликка эришилгандан буён ошкора танкид килинаяпти-ю, бирок хаётда уларнинг хатолари бемалол такрорланяпти. Шунинг учун хам социалистик тизимнинг номлари узгартирилди-ю, асл мохияти сакланиб колинди, дейишга мажбурмиз.

Бунинг окибати кандай булишини тасаввур килиш учун олдинги чакирик Олий Мажлис фаолиятига бир назар ташланг. Узининг турт йиллик фаолияти мобайнида унлаб конунлар кабул килди, уларга бир неча бор узгартиришлар киритди ва бу жараёнда кизгин бахс, олишув-тортишувлар булди, деб бир неча бор айтилса хам, лекин шунга карамасдан кайси сохага оид кандай карорлар кабул килинмасин, бирортаси катъий каршиликка учраганини, утмай колганини хеч ким билмайди, яъни совет давридаги якдиллик билан маъкуллаш, куллаб-кувватлаш таъминланади.

Сабаб шуки, депутатлардан бирортаси мухолифат партиясига тегишли эмас. 1991 йилда мустакиллик урнатилгандан кейинги сайланган биринчи Олий Кенгашда оз булса хам «Бирлик» Халк Харакати ва «Эрк» партиясига мансуб депутатлар ва демократик рухдаги мустакил дкпутатлар бор эди. Улардан Тоиба Тулаганова, Шоврик Рузимуродов, Самандар Куконов, Жахонгир Маматов кабилар доимо кизгин бахсга киришардилар. Айни шундайлар Олий Кенгашдан хайдалиб, уларга ухшаганлари кейинги сайловга хам, хозиргисига хам якин йулатилмади.

Хозирги мавжуд беш партиядан бирортаси мухолифатнинг урнини босолмайди. Негаки, хаммаси якдиллик билан хокимиятларнинг барча боскич-ларидаги рахбарларни, айникса, Каримовни кушкуллаб маъкуллайдилар, заррача эътироз билдирмайдилар. Уткир, хаккoний, хар жихатдан исботланган танкид тугрисида хеч гап-суз булмаяпти. Хуллас, конун чикарувчилар билан уларни амалга оширувчилар бирлашсалар, ягона умумий нуктаи назардан фаолият курсатсалар, пировардида юрт хам моддий, хам ма'навий инкирозга учрашини купмиллатли Совет Иттифокининг кулаши, инкирозга учраши, таркалиб кетгани амалда исботлади.

Шунга карамасдан, истиклол давридаги сунгги саккиз-туккиз йил мобайнида советчасига иш олиб борилди: ишлаб чикаришнинг барча тармоклари номигагина «усди», нарх-навонинг йилдан йилга эмас, балки хар куни осмонга чикиб, бир гурух, асосан мехнаткаш халк кашшоклашиб кетаётганини куриб курмасликка олинаяпти, факат галабалар козонилиб, муваффакиятлар кулга киритилгани хусусида баланд овоз билан сузланаяпти, асл мохият, чин аччик хакикатни куриб курмасликка олинаяпти...

Сунг суз урнида

Ана шу ерда, диккатингизни жалб этиб, куйидагиларни алохида таъкидлаш зарур деб хисоблаймиз. Гап шундаки, мактубларимиз, азиз демократлар, факат сизларга эмас, балки бевосита халкимизга бориб етишини жуда-жуда хохлаймиз. Негаки, уртага ташланган фикрларимиз, мулохазаларимиз, айникса, танкидларимиз узбек матбуоти, радио, телевидениесида берилмаслиги, халкимизга етказилмаслиги аник, мукаррардир. Борди-ю, етказилса, мавжуд воситаларда эълон килиниб, мунозара, бахсга киришсалар, мактуб муаллифлари тазйик-у катагон килинмаслиги кафолатланса, бизлар кимлигимизни, каерларда кандай фаолият курсаётганларимизни ошкор этишга тайёрмиз. Афсуски, бунга ишончимиз йук. Шунинг учун жахондаги барча демократларга мурожаат этаяпмиз. Факат улардан нажот кутаяпмиз.

Эхтиром ила:

Бобир Хикмат(ов)
Алишер Тога(ев)
Амин Абдугаффор ва бошкалар.