Журнал Ҳаракат №4 (25) 2000. Узбекистонда фукаролар уруши
Абдуманноб Пулат - Узбекистонда жиход: Зулмга карши исёнми ёки жиноят
Абдуманноб Пулат
Узбекистон Инсон Хукуклари Жамияти раиси




КИРИШ МУЛОХАЗАЛАРИ ХАМДА УЗБЕКИСТОН ХУКУМАТИНИНГ ИСЛОМИЙ-СИЁСИЙ ОКИМЛАРГА ЗУЛМИ ТУГРИСИДА
Узбекистон Мустакиллик эълон килганининг 9-йиллиги тахликали вазиятда нишонланаяпти.

Огир иктисодий-ижтимоий вазият, Сурхандарё ва Тошкент вилоятлари, хамда Фаргона Водийсининг тогли-чегара худудларида Исломий жангариларнинг хатти-харакатлари байрам кайфоятидан кура фукаролар уруши хавфи тугрисида ташвиш уйготади. Хозирги тукнашувлар фукаролар урушига айланиш-айланмаслиги, асосан xалкимизнинг канча кисми Исломий жангариларни (очик ёки калбида) куллаши, юртимиз булинишга юз тутиш-тутмаслигига боглик.

Узбекистон хукуматига карши курашаётган куролланган гурухлар куринишидан хозирча катта жангларга кодир эмаслар. Лекин уларнинг максади кичик гурухларга булиниб турли жойларда пайдо булиш ва Каримов кушинлари ва милиcиясини доим нумалум жойдан хужум кутиб асабийлашишга, жамиятда еса хукуматнинг кучи жангариларни енгишга етмайди деган тасаввур уйготишда булса керак. Колаверса, мужохидларнинг асосий умиди – xалкнинг кузгалишидир.

Ушбу маколалар туркуми мавжуд вазиятни киска тахлил этиш хамда ахволни тузатиш, фукаролар уруши хавфини бартараф килиш йуллари тугрисида бахоли кудрат фикр юритишга уринишдир.


* * *
1987-88 йиллар, Горбачевнинг ошкоралик сиёсати янги куртак очаётган даврда, Гуржиларнинг “Покаяние” (“Тавба”) деган бир кинофильми намойиш этилган ва катта шов-шув ва кизикиш билан кабул килинган эди. Вокеалар кайси юртда ва качон булиб утганлиги айтилмаса хам, купчилик унда Сталин даврининг катагонлари акс этган деб ишонган. Ундаги вокеалар ва айтилган гапларни хотирамда сакланган холда келтираман.

Бир мулозим бир гурух бегунох инсонни кулга олиб тегишли махкамага келтирганида, унинг бошлиги “Нега шунча кишини олиб келдинг, камокда жой йук, уларни куйиб юбор” деб айтади ва хатто “мен сенга бундай топширик бермаган эдим-ку”, деб койийди. Шунда бир гурух айбсиз кишиларни хибсга олиб келган ходим бошлигига “Мен шунча овора булиб буларни йигдим, келинг мехнатим зое кетмасин, уларни шу ерда олиб колинг” деб бошлигини кундиради.

Бугунги Узбекистонда хукумат узига Исломий мухолифат деб билган гурухлар аъзолари, ва хаттоки, юзлаб, балки минглаб, оддий Мусулмонларга утказилаётган зулм Сталин даври катагонларини, балки кайсидир жихатлари билан мана шу филмда тасвирланган усулларни хам эслатади.

Сталин даврида, айникса 30-йилларнинг иккинчи ярмида, бундай зулмга карши жиддий исён булгани тугрисида маълумотлар ёук. Лекин Узбекистон СССР эмас, Каримов хам хали Сталин булганича йук.

Узбекистонда расмий эълон килинган жиход бошланганига камида 1 йил булди, балки исён утган йилнинг 16-февралида бошлангандир.

Мушкул саволлар: “Исён ёки жиноят? Нима килмок керак?”

Мана бир йилдан бери юкоридаги савол ва унга берилаётган турли жавоблар юртимизнинг барча ватанпарварлари ва дустлари, хукумат ва мухолифат вакиллари орасида бахсларни тугдирмокда. Узбекистонда суз, матбуот ва сиосий фаолият эркинлиги кескин даражада чегараланганлиги туфайли бу бахслар инсонларнинг очик йигилишлари, ва айникса махаллий матбуотда, эшитилмайди.

Хукуматнинг расмий фикридан узгача карашлар хамда узаро бахслар чет эл радиолари “ББC, “Озодлик” ва “Америка Овози”нинг Узбек тилидаги эшитиришларида, тор доирадаги мухолифатчилар орасида янграмокда.

Утган йилнинг ёзида Узбекистон Исломий Харакати Каримов хукуматига карши расман эълон килган жиход зулмга карши исён ёки мавжуд давлат тузумига карши жиноий тажовуз деган икки карама-карши бахонинг кай бири тугри эканлигини аниклаш осон иш эмас. Бунинг сабабларидан бири – урушга кирган жангарилар хамда уларнинг курашга шай булиб турган сафдошлари кимлардан иборатлиги, хаттоки уларнинг сони ва рахбарлари, хакикий максадлари тугрисида маълумотлар жуда хам кам. Таркатитилаётган, баъзан бир-бирига зид, маълумотларнинг эса канчалик ишонарли эканлиги коронгу.

Хар кандай ижтимоий-сиёсий-диний харакат, гурух, хукумат ва арбобларга муносабат билдиришда, уларга бахо беришда, расман эълон килинган шиорлар ва максадлар билан бир каторда уларнинг амалий ишларига жиддий эътибор каратилиши лозим. Жумладан, Узбекистоннинг Президенти ва хукумати, давлат томонидан тузилган сиёсий партиялари ва ташкилотлари, дунёвий ва диний, тинч ва куролланган мухолифати, мужохидлари хам бундан мустасно эмас.

Шундай булса хам, анъанавий, танглик даврида долзарблашадиган “нима килмок керак?” саволидан коча олмаймиз. Бу саволга жавобни факат Ленин эмас, балки турли даврларда куплаб одамлар излашган.

Коммунизм мафкураси инкирозга учрагандан кейин Совет Иттифоки даврида кенг фойдаланилган ибора ва атамаларни ишлатганларга “хужум” килиш баъзи доираларда кенг таркалган булса хам, мен Ленин узининг бир китобига ном килиб танлаган бу саволни эслашни зарур деб биламан.

Бу саволга жиддий жавоб беришга каратилган хар кандай интилиш эса, уз навбатида хозирги вазиятни иложи борича гурухбозликка берилмасдан, жамияти-мизнинг турли табакалари ва сиёсий-диний-ижтимоий катламлари, арбоблари орасида мавжуд баъзан жиддий душманлик ва зиддиятлар, баъзан эса тушунмовчилик ва майда гаплардан юкори булишга интилиб, бахо беришни талаб килади.

Табиийки, кейинги кадам – юртимиз ва кардош кушниларимиз, колаверса барча xалклар ва мамлакатлар тажрибасидан келиб чикиб, хозирги мавжуд огир ахволни кандай килиб тузатиш тугрисида фикр ва гоялар, режа ва дастурларни жамоатчиликка такдим етиш ва таклифларни мухокама килишдан иборат булади.

Ушбу макола Каримов хукуматининг 80-йилларнинг охирларидан бери юртимиз мусулмонлари орасидаги ижтимоий-диний-сиёсий гурухларга нисбатан олиб бораётган сиёсатини кискача тахлил этишга уринишдир.

Мен, кулимдан келганча, хиссиёт ёки эхтиросга берилмай, бир томонлама оклаш ё коралашдан узимни тийиб, бу сиёсатга хамда мухолифатнинг унга жавобларига холис бахо беришга уринаман.


Зулм тугрисида
Ишонарли маълумотларга караганда, Узбекистонда камида 6 минг киши хукумат уларни узига душман ёки хавфли диний-сиёсий оким вакиллари деб билганлиги натижасида шавкатсиз равишда камалган. Камалганлар сони тугрисидаги тахмин ва даъволар хам турлича.

Инсон хукуклари ташкилотлари (биринчи навбатда Узбекистоннинг расмий руйхатга олинмаган Инсон Хукуклари Жамияти ва Мустакил Инсон Хукуклари Ташкилоти, Марказий Осиёда Инсон Хукуклари Ахборот Маркази, Москвадаги Мемориал Жамиятининг Инсон Хукукулари Маркази, Американинг “Human Rights Watch” ташкилоти) сиёсий ва диний сабабалар билан камалган деб хисобланаётган 1000дан ортик кишининг руйхатини тузишган ва уларнинг анча кисмига куйилган айблар канчалик тасдикланган ёки ёъклигини урганизшган.

Биздаги маълумотларга караганда, охирги 2 йил ичида Узбекистон камокxона ва миршабxоналаридан 30га якин диний-сиёсий махбусларнинг улиги келкан. Уларнинг анчаси калтаклаб ва кийнаб улдирилган. Диний ва сиёсий махбуслар тугрисида хужжатлар ва тафсилотларни йигиш мушкуллиги, имкониятларимиз чеклан-ганлиги туфайли уларнинг сони руйхатга туширилганидан камида 5 марта куп деган фараз ишонарли.

Чунки, купчилик инсон хукуклари химоячилари камашларнинг факат 5-10 фоизи тугрисида маълумот туплаш имкониятига эгамиз деб хисоблашади.

Узбекистон Исломий Харакати рахбари Тохир Ёулдош утган йили 50 минг Исломий махбусларни озод этишни талаб этган булса, хозир 100 минг диний махбус тугрисида гапираяпти.

Диний махбусларнинг мутлак купчилигини камалишига асосий далилий ашё (яни айбининг “исботи”) уларнинг киссаси, уйи ёки автомашинасида бир неча грамм наркотик модда, бир неча ук-дори, Исломий давлат ёки Халифат куришга даъват килувчи бир неча варака ё китоб топилганлигидан иборат. Бундай далилий ашёларни купинча милиция ходимлари узлари ташлаб куйишлари тугрисида маълумотлар охирги 7 йилда куп марта инсон хукуклари химоячилари, мустакил журналисталар ва кузатувчилар томонидан ошкор килиб келинди.

97-йилнинг декабрида Наманганда бир неча милиция офицери улдирилгани, айникса утган йилги Тошкент портлашлари ва Исломий жангариларнинг Боткенда бошлаган жиходларидан кейин Каримов хукуматининг Исломий сиёсий гурухларни катагон килишида мана шу конунсиз усуллар оммавий тус олди.

Диний-сиёсий махбусларнинг купчилиги мавжуд хукуматни куч билан агдариш тарафдори эканлигига ишониш кийин. Колаверса, хокимият бундай айбни исботи сифатида жиддий далил курсатгани йук.

Махбусларнинг асосисй кисмини ички ишлар ва миллий хавфсизлик органлари “мавжуд хукумат ва давлат тузумининг душманлари” деб хисоблаётган кишилар ташкил этади. Камашларнинг бир кисми маколанинг бошида тилга олинган Гуржи кинофилмидаги каби кулгили-фожеали иш услуби, хаттоки, балки юкоридан туширилган “жазолаш, камаш керак булганлар сони” тугрисидаги “курсатмалар”нинг натижаси хам булиши мумкин. Баъзан эса, “салла деганда каллани узиб келадиган” мулозимлар хам бу зулмни янада кучайтираятган куринади.


ИСЛОМИЙ-СИЁСИЙ ГУРУХЛАРНИНГ ВАРАКА ВА БАЁНОТЛАРИ, КАРИМОВНИНГ КЕЛИБ ЧИКИШИ ВА МИЛЛАТИ ТУГРИСИДА
Ушбу туркумнинг 1-маколасида Узбекистон хукумати Исломий-сиёсий гурухларга алокаси борликда шубха килнган Мусулмонларга утказаётган зулми, минглаб камалганлар, миршабxоналар ва камоклардан 30га якин диний махбуснинг улиги келганлиги тугрисида кискача гапирган эдик.

Бу зулмга жавобан, Узбекистон Исломий Харакати ва бошка гурухлар Президент Каримов ва унинг хукуматига карши ташвикотларини кучайтирдилар. Жиход факат куролли курашдан иборат эмаслиги, мавжуд тузум билан Исломий-сиёсий харакат орасидаги курашда xалкни уз тарафига огдириш накадар мухимлигини изохлашга зарурият булмаса керак. Колаверса, “Хизб-Ут-Тахрир”нинг Президент Каримов газабини уйготган ва юзлаб, эхтимол минглаб, инсонларни камашга балки асосий туртки булган варакалар тугрисида куп вахима гаплар таркалса-да, уларнинг мазмуни камдан-кам ёритилди.

Шундан келиб чикиб, Исломий мухолифатнинг баъзи даъволарини эслатиш жоиз.

“Хизб-Ут-Тахрир”нинг Узбекистонда утган йилнинг бахорида таркатилган биринчи варакалари бу партия максадларини, яъни бутун дунёда Исломий Халифат тузиш гоясини баён килган. Улардан бир нечаси Туркиянинг 20-30-йиллардаги давлат рахбари Мустафо Камол Отатуркни яхидий хамда Мусулмонларнинг душмани деб эълон килган ва бу инсон Ислом динига карши булганлиги учун Халифаликни тугатишда айбланган.

Бу варакалар “Хизб-Ут-Тахрир”нинг Араб тилидаги варакаларининг таржимаси эди.

Мен ушбу маколада уларни мухокама этмокчимасман.

Кейинги варакалар Узбекистондаги вокеалар, жумладан диний ва сиёсий сабаблар билан камашлар ва калтаклашлар, кийнаб улдирилган йигитлар тугрисида аник исмлар, фактлар билан ёзилган.

Бу варакаларнинг жиддий тахлили алохида макола ёки сухбат мавзуси булиши мумкинлиги учун, улардаги Каримов тугрисида ёзилган гаплар хакида киска маълумот бериш билан чегараламан.

Бу маълумотлар тугрисида ахборот уларга кушилиш ёки уларни таркатиш максадида келтирилмаёртганлиги купчилкка аён деб ишонсам хам, бу нуктага яна бир марта ургу бериш жоиз булса керак.

Мисол учун, утган йилнинг 20 апрель куни билан белгиланган варакада Каримов кофир, унинг онаси яхудий ва отаси номаълум, дейилган. 14 июнь варакасида эса, Каримов Куръони Карим ва Пайгамбаримиз Мухаммад Расулуллох Алайхиссаломнинг яхудий душмани ва у Исроил разведкаси билан богланган каби гаплар бор.

Бу варакаларнинг Инглиз тилига таржимаси билан “Хизб-Ут-Тахрир”нинг Интернетдаги сахифаларида танишиш мумкин:

www.hizb-ut-tahrir.org www.khalifat.cомгsultupeгleaflets.htm

Узбекистон Исломий харакати хам Каримовнинг шахси ва оилавий келиб чикиши тугрисида шунга уxшаш “танкидий” ва “фош этувчи” баёнотлар таркатган. Жумладан, Тохир Йулдош Эроннинг Машхад радиосига утган йили 11 апрелда берган интервюсида Каримов Ислом динига душман эканлигининг сабабларидан бири унинг яхидий эканлида, деб даъво килган.

Узбекистон Исломий Харакати рахбарининг сузларига кура Каримовнинг отаси биринчидан яхудий, колаверса унинг отаси ким эканлиги номаълум. Тохир Йулдошнинг бу сухбати Инглиз тилига таржимада гарб кутубхоналари ва Интернетда бор (Foreign Broadcasting Information Service, FBIS-COV, 12 Апрель 1999).

Бу ердаги карама-каршилик, ёки мантиксизлик (яъни, Каримовнинг отаси номаълум булиб, лекин у киши тугрисида факат яхудий эканлиги аникланибди), балки жонли сухбатда учраб турадиган хатодир. Лекин, баёнотнинг йуналиши изох талаб килмаса керак.

Президент Каримовнинг олиб бораётган сиёсатини танкид килиш, Узбекистонда маъмурлар бегунох инсонларни камашётгани ва азоблаётгани хакидаги хабарларни xалкка етказиш хар бир кишининг хукуки. Колаверса, бундай танкид сиёсий мухолифат ва инсон хукуклари химоячиларининг бурчи ёки вазифаси хам. Лекин давлат бошлиги ёки бошка бир шахсга карши нафрат уйготиш, унинг ота-онаси, келиб чикиши ва миллати тугрисида куринишдан уйдирма булган гапларни таркатишни назаримда сиёсий курашнинг номакбул услуби, деб бахолаш лозим.

Шу билан бирга, бу хиссиётга берилиб таркатилган гаплар Каримов хукуматининг шавкатсиз зулмига жавоб эканлигини хам унутмаслик керак. Бу ташвикот - Каримовга карши жиходнинг мафкуравий кисмидан бир парча.

Каримовнинг “Хизб-Ут-Тахрир” ва Узбекистон Исломий Харакатига булган газабини осмонга кутарилишида мана шу баёнотларнинг таъсири кандай булганлигини тасаввур этиш кийин эмас. Айникса, Узбекистон Президентининг жуда сержахл эканлиги тугрисидаги маълумотлар ва гувохликларни эсласак, бундай хулосага янада ишонамиз.