Журнал Ҳаракат №2 (29) 2001. ИЧИДАГИЛАР

Биз яшаятган жамият
Илхомбек - Каримовнинг узбекларга муносабати
Мустакилликдан кейин кушни республикаларда хорижда яшаётган митллатдошларга хукумат ва давлат бошликларининг муносабатлари тубдан узгарди. Назарбоев дунёдаги барча козокларга уз багрини очди. Ватанга келинглар, бирга яшаб, бирга ишлаймиз, деди. Шунга кура Мугилистон, Афгонистон, Эрон, Хитой мамлакатларидан козоклар окиб кела бошлашди. Уларнинг аксарияти уй-жой билан таъминланди, бойроклари узлари ховли сотиб олишди. Хориж козоклари назарида Назарбоевнинг обруси бир кадар ошди.

Хатто узини умрбод подшоликка сайлатган Ниёзовнинг хам туркманларга хурмати баланд экан. Хар йили машваратлар килиб, ер юзидан туркманларни чакиртиради, узини гуё туркманбоши эканлигини курсатади. Уриснинг президенти эса каерда руслар булмасин, уларнинг тинчлиги учун гарантман, деб эълон килди.

Аммо бизнинг президентимиз нега жим? Чунки у киши факат юртбошида. Хар холда у узини шундай деб атади. Юрт деганда купинча ер майдони, тупрок тушунилади, балки Каримов узбек тупрогигагина бошлик булиб, халки билан, яъни узбеклар билан ишим йук демокчидир?! Хар холда миллатга муносабат совуккина булаётганига караганда, шундай деб уйлашимиз табиий.

Ниёзовдай диктатор ишловчиларга бераётган энг кам ойлик маош 5 минг сумга, Назарбоевдай лебирал демократ бераётган энг кам маош хам 30 минг сумларга тугри келади. Козогистондаги университетнинг ректори Узбекистон университетининг ректоридан 10 баравар куп маош оларкан. Бинобарин, биздаги университет профессори 16 минг сум атрофида маош олса, Козогистондаги профессор 20-25 минг танга олади. Бу маошни сумга айлантирсангиз 130-140 минг сумга етади.

Каримовнинг мамлакат ичкарисидаги миллатдошарига муносабати хам, ташкаридаги узбекларга муносабати хам бирдай совук. Тугри, унинг уз кудаси Максудий ва куёвига муносабати аъло. Якинда куёви учун Тошкент вилоятида кетворган дала ховли курдирди. Уни курган кишларнинг маошини вактида бермай, тили чикиб колганларини камаб юборишди. Уларнинг компанияларига Узбекистондаги барча кучаларда кук чирок ёниб туради. Аммо тижорат максадида чет элдан келган Туркиялик, Афгонистонлин ва Арабистонлик узбекларга муносабат унчалик илик булмагани учун улар очган фирма ва кичик корхоналарнинг аксарияти ёпилди, бир кисми Козогистон, Киргизистонга кучиб утди. Аслида бозор иктисодиёт даврида барча савдо ахли, тадбиркорлар йулида кук чирок ёниб тургани маъкул эди. Ривожланган ва ривожланаётган мамлакатларда бу ишни муаммога айлантиришмайди.

Урта Осиё ва Козогистонни урис, Шаркий Туркистонни Хитой босиб олгунча бу худудларда чегара булган эмас: козок, узбек, гиргиз, тожик каерда яшагиси келса, яшаб юраверган. Урис босиб келганда купгина узбеклар, козоклар, тожиклар Афгонистон, Эрон деб аталган юртлардаги тугишганлари ёнига кочишган ва уша ерларда жон саклашган. Барча замонларда огир ахволда колган ахолига ён кушнилари ёрдам кулини чузган, уз багридан жой берган.

Аммо бизнинг мустакил Узбекис-тонимизга не булди?

Якин тарихда Тожикистонда талатупар, фукоролар уруши бошланганда миллатдошларимизнинг бир кисми она юртим, деб, кора тортиб Узбекистонга кочиб келишди. Аслида, уларнинг мутлако купчилиги учун хозирги Узбекистон худудлари хакикатдан хам Онаватан, Отаватан. Аммо бизда Тошкент вилоятига, Кашкадарёга келган узбекларни хукумат калтак билан кутиб олди. Уларнинг аксариятини автобусларга жойлаб оркаларига кайтариб юборди. Факат айримларигина уз кариндошлари уйларида писиб-кочиб, маълум муддат жон саклашди, кейинчалик эса, махалла миршаблари уларни билиб колиб, хукуматга билдиришди ва улар хам келган жойларига хайдаб юборилди.

Бизнинг хорижда яшаётган узбек ёшларига муносабатимиз хам хамин кадар. Маълумки, Козогистон парламенти чикарган конун буйича, дунёнинг хар кандай жойида яшаётган козок ёшлари уз ота юртларига келиб, имтихон топширишлари ва муваффакият козонишса, бепул укишлари мумкин. Узбекистондан бориб, тест топшириб укишга кирган ва текинга укиётган козок йигит ва кизлар оз эмас.

Узбекистонга Уш, Чимкент, Тошовуз, Ленинобод каби узбеклар гуж яшайдиган худудлардан уз йули билан келиб укиётган биронта узбекни учратаолмайсиз. Чунки бизнинг ёзилмаган ва ёзилган конунларимиз буйича хориждаги узбеклар келиб Узбекистонда укиши мумкин эмас. Улар бизга гирт бенгона, ёт кишилар хисобланади ва чет эллик сифатида катта маблаг эвазигагина укиш мумкин.

Якин хорижда яшаётган айрим содда узбеклар Ватаним, юртим, деб Узбекистондаги бирон фирма ёки фермер хужалигига ёлланиб ишламокчи булса хам иши юришмаслиги турган гап. Унинг «чет элдан» келганини эшитган фирмач ишга олмайди. Мабодо битта, яримтаси ишга олса, хукуматдан балога колади. Паспорт коидаларини текширган биринчи миршаб авваломбор унинг бор будини босиб олади, кейин эса унинг онасини Учкургондан курсатади. Юкори Чирчик туманига Козогистоннинг Туркистон худудига карашли кишлокларидан келган узбекларнинг такдири худди шундай булди: улар «хурмат билан» келган жойларига хайдаб юборилди.

Агар хукумат вакилларининг айримларига шу муаммолар хакида гапирсангиз, Козогистон, Туркманистонда ер куп, бизда эса оз, ахоли куп, деб бахона килишади. Аслида, бу масалани ер ва ахолининг куп-озлигига боглаш маънавият-сизликдир. Колаверса, кунгил кенг булса, Узбекистоннинг ери хам кичкина эмас, бутун бир Япония тупрогига тенг. Казилма бойлиги йук, экин ерлари кам японлар 120 миллион ахолисини бокаётган бир пайтда биз нега узини узи бокадиган 30 миллион ахолини эплай олмаслигимиз керак?!

Йук, хамма бало ахолини бокишда хам эмас, кунгил торлигида хам эмас, Каримов олиб бораётган хориждаги узбекларни бегонасираш сиёсатидада. Тухтанг, чет эллик узбеклар дедик, махаллий узбеклар Узбекистонда бегонадек яшамаяптиларми? Юкорида биз факат узбекларнинг кушни мамлакатдагиларга нисбатан канчалик кам маош олаётганларини айтдик. Лекин уларнинг миллий ва диний кадриётларига муносабат кандай?

Бу ерда масаланинг диний томонини тилга олиб утирмасак хам булади. Чунки, Каримов узбекларнинг динига, яъни ислом динига карши террор олиб борятганини бутун дунё билади. Хуш, миллий масалада нима дейиш мумкин?

Темурнинг улугланиши ва 30 йилларнинг курбонларига нисбатан адолат тиклангани яхши. Аммо миллатимизнинг замонавий кахрамонларига муносабат кандай? Хеч ким мустакилликни тушида хам курмаган замонлардаёк мустакиллик учун кураш бошлаган «Бирлик»чиларга булган муносабатнинг бир узиёк Каримовнинг миллий масалага муносабатини яхши ифодалайди. Яна хорижда яшаятган узбекларга кайтсак, миллий кахрамон Боймирза Хайитни айнан президент Каримов мамлакатга киритмаётганини ким билмайди? Хорижда олиб борилган мустакиллик курашнинг рахбарларидан булган Вали Каюмхон Ота, Эргаш Булокбошилар мустакилликдан кейин дунёдан утиб Олмония ва АКШ каби бегона юртларда тупрокка берилдилар. Хеч ким уларни ватанларида дафн этиш масаласини хам кутармаётганиниг сабаби бу нарса Каримовга ёкмаслиги эканлигини ким билмайди? Каримовнинг Турк сузини ёктирмаслиги ва унинг узини миллати хакидаги шубхалар шулар туфайли уртага отилмаяптими экан?

Бу каби миллатнинг юрагидан чикаётган саволларга жавоб берилиши лозим. Тарих бунга кандай жавоб бериши хам олдиндан маълум. Шунинг учун мен тарихнинг берадиган жавобини эмас, бугун берилиши лозим булган жавоб хакида гапиряпман.