Эр Али Сокин - Тугён (тарихий-публицистик романнинг давоми)
Халк харакати тузилгандан кейин «Бирлик» Ташаббус Гурухининг аъзоси шоир Учкун Азимнинг Ёзувчилар уюшмасидаги хонаси, у Уюшманинг Тошкент вилоят булими рахбари эди, «Бирлик»нинг норасмий кароргохига айланиб колди. Учкун Азим уз ходимаси Гавхар Норматовага Ташаббус Гурухининг котибаси ва хазиначиси вазифаларини бажариб туришни топширди. У бу ишга шундай жон-дилдан киришдики, бир оздан кейин «Бирлик»ни Гавхарсиз тасаввур килиш кийин булиб колди. Уша кезларда Ёзувчилар уюшмасига келиб кетувчилар окими янада купайди. Келганлар энди «Бирлик»нинг уша хонасига кирмасдан кетмасдилар.

Фаоллар кунда булмасада, кун ора мажлислар утказишар, бу йигинларда хар ким бирон бир масалада уз фикрини айтар, навбатдаги масаларлар юзасидан узларича карор чикаришар, ишларни белгилаб олишар, карорда акс этган юмушлардан аксариятининг ижроси таъминланарди.

«Бирлик»нинг биринчи Баёнотномасии таркатиш ва Тошкент шахри хамда вилоятларда таянч гурухларини тузиш кун тартибига куйилган илк масалалар эди. Бу хусусда вазифа олганлар хар гал каерлардадир таянч гурухлар тузилгани хакида ахборотлар беришарди. Шу орада Кибернетика интитутида, Тошкент Давлат Университетида, туманларда, Самаркандда, Фаргона водийсининг Кукон, Андижон, Наманган шахарларида, Кашкадарё, Сурхандарё, Хоразм каби узок вилоятларда «Бирлик» булимлари тузиш кун тартибига куйилди ва мутасаддилар белгиланди. Фаргона водийси билан шугулланишни Дадахон Хасан уз буйнига олган, Тошкент шахри Кахрамон Гуломовга топширилганди.

Хукумат билан келишиб ишлаш, давлат арбоблари билан орани бузиб куймаслик хакида куп гап булар, «юкори» билан алока килиш Ёзувчилар уюшмасининг котибларидан бири булгани учун Мухаммад Холикка юклатилган эди. У бу йуналишда нима килаётгани хакида куп гапирмас, «ичимдагини топ», дегандай индамасди.

Аслида, Мухаммад Холик узини шу ишларнинг бошида турган одам хисобларди, «Бирлик» фаолларини купинча уз хонасида кабул килар, унинг олдига эса Ахмад Аъзам, Учкун Усмон, Зохид Аълам, Фахриддин Худойкул гох-гох Жаъфар кириб чикар, айрим масалалар шу ернинг узида хам хал этилаверарди. У узи ишонган шоир, журналист ва адибларга топшириклар берар, улардан аксарияти бу топширикларни сидкидилдан бажаришар, Мухаммад Холикка ахборот бериб туришар, у эса жанг яхши кетаётганини курган генерал каби мийигида кулиб куярди.

- Оролчиларга кушилиб Абдурахим билан Москвага бориб келдик. Мажлислар утказдик, урис журналистлар, ёзувчилар бизни куллавотти. Амалдорлар дод дивотти, - деди унга ноябрь ойининг охирги кунларини бирида Зохид Аълам.

- Хуш-хуш.

Зохид Аълам Москвада утган тадбирлардан айримларини тафсилотлари билан гапириб берди.

- Сув хужалиги министрини Абдурахим жа боплади. Унинг истеъфосини талаб килди. Васильевнинг ранглари окариб нима дейишини билмай колди...

- Ростданми? Унда боплабди. Уни ташкилий мажлисга таклиф килиб тугри килган эканмиз. Биргалашиб ишлайверамиз.

- Лекин урисчани хам сувдай ичган экан, гапирганда Москваликларни огзи очилиб колди. Мана, Жаъфар айтсин, - деди у креслода омонат утирган эски дустига ишора килиб.

- Менда хам яхши таассурот колдирди. Узи хам баъмани йигитга ухшайди, гап сузларидан тугма сиёсатчининг нафаси келади.

- Абдурахим, эшитишимча, хатто Орол комитетининг мажлисини митинг шаклида утказишни таклиф килган экан. Бу масалада хам у биз билан хамфикрга ухшайди. Бундан фойдаланишимиз керак. Чунки, куч курсатибгина, бу хукматдан бир нарсалар ундириш мумкин.

- Тугри, тугри, - деб гапни илиб кетди Зохид, - иккаламиз хам хамма ерда ёшлар билан учрашганда, кон тукилмагунча озод булишимиз кийин, биз бу ишга кирдик-ми, кондан хам куркмаймиз, деб келяпмиз-ку. Шубхасиз, Абдурахим хам узимиздан.

- Факат..., - астойдил хумрайди Мухаммад Холик телефонга ишора килиб.

- Тугри, - деди Жаъфар хам телефонга караб, - Кон тукилишидан Худо сакласин. Биз Зохид билан Ташсельмаш ётокхонасига кетяпмиз, у ерда таргибот-ташвикот ишларини олиб бормокчимиз.

Улар хайрлашиб чикиб кетишди.

- Тугма сиёсатчи дегинингизга мен хам кушиламан, - деди Зохид машинада Ташселмашга кетиб боришаркан, - мен Москвада Абдурахим билан юриб койил колдим. Жуда куп жойларда урисларни танг колдирди. Узимча «Кани эди, шундай сиёсатчилардан унтагинаси булса, Узбекистонда куп иш килса буларди», деб уйладим.

- Жуда тугри, - тасдиклади Жаъфар, - Аммо, мен уни яхши билмайман! Кузларида кандайдир мунг борга ухшайди.

- Эшитмадингизми? Якинда угли нобуд булди-ку?!

- Йуге?

- Ха, шундай булса хам узимни бутунлай сиёсатга багишлааш ниятимдан кайтмадим, деяпти.

Зохиднинг гапидан кейин Абдурахим Пулатга Жаъфарнинг жони ачиди, айни замонда, шундай одамлар билан танишлигидан гурурланиб куйди. Жаъфар булар орасида узини сувдаги баликдай эркин хис килар, кунгли ёзилиб яйраб юрар, аммо узини хамиша улардан паст оларди. Холикдан, Учкун Азим, Ахмад Аъзам ва умуман собик хатчилардан хафалиги эсига тушиб турса хам, шундай улуг жабхаларга аралашиб юрганидан узида йук хурсанд эди.


* * *
Эртаси куни Зохид яна Холикнинг олдига келди.

- Курултойгача бир одамни раис этиб, уни маъсул килиб ишламасак булмайди, - гап бошлади у.

- Ха, шундай килмаса булмайдиганга ухшайди.

- Холик, бу ишни хозир узингиз килганингиз маъкул.

- Йуге, мен раис булмасам хам… ёрдам бериб турабераман. Уюшманинг ишлари хам оз эмас. – Мухаммад Холикнинг бу Харакатни бошкаргиси борлиги, аммо нимадандир хадиксиаётганлиги сезилиб турарди. «Бу ишларни бошлашга бошладик-ку, охири нима буларкин?… Бирон кор-хол булса, юкоридагилар мендан тункаши мумкин… Емаган сомсага пул тула, дегандей…», деб уйларди у.

Зохид аслида Холикнинг раис булишдан чучишини биларди, таклифи номигагина эди. Шу сабабли у дархол тайёрлаб келган фикрига утди:

- Хозир ичимизда Абдурахимдан бошка одамни курмаяпман. Гапларни котириб куяди, узбекчадаям, русчадаям. Ташкилотчилик кобилияти бор. Бунинг устига ёзиш-чизишда хам тузуккина экан. Мана, «Бирлик»нинг биринчи Декларациясини хам, биз шунча ёзувчилар туриб, узи ёзиб келди.

- Булар хаммаси тугри. Аслида, бундай ташкилотнинг раиси номи чиккан одам булса, урисчасига айгандай, титулованний булса яхши эди. Мен бу хусусда Бек ака билан гаплашгандим. Хар холда академик, институт директори. Лекин раис булишни категорически истамайдилар, мен «сгубо научний» одамман дейдилар. Келинг, мен у киши билан яна бир гаплашиб курай, яна рози булмасалар, эртаги мажлисимизда Абдурахимни раисликка узлари таклиф килсинлар.

Бу таклиф Зохидга хам ёкди.

Эртаси куни йигилишда, Зохид ва Холик бир-бирларининг фикрларини тулатиб Ташаббус гурухининг раиси масаласини кутардилар. Кимдир аввал Холикнинг номзодини курсатди, у кечаги рукачини кайтаргач, яна кимдир Бек акани айтди. Бек ака Фанлар Академиясида ва директорлик килаётган институтларида жуда машгул эканликларини айтиб, Абдурахимни таклиф килдилар.

Бундай булишини кутмаган Абдурахим «Йук-йук, Бек акадан яхши кандитатура топилмайди» дейишга улгурди, халос. Жой талашиш эмас, жойдан кочиш мусобакасига ухшаб кетадиган бу манзара хакикатдан хам уша кунларнинг реалликларига уйгун эди. Горбачевнинг кайта куриш сиёсати уз меваларини беришга бошлаган, Болтикбуйи жумхуриятларида халк фронти ва харакатлари мавжуд коммунистик режим билан очик кураш бошлаб юборган булсалар хам, Узбекистонда зиёлиларнинг купчилиги хали тараддуд ичида булгани, шамол энди кайси тарафга эсаркан деб кузатувчи булиб тургани сир эмас. Абдурахимнинг хаёлидан шу каби фикрлар утиб турган пайтда, мажлис уни Ташаббус гурухининг раиси килиб сайлаб булганди.

- Бупти, - деди Абдурахим, - барибир хамма ишни бирга олиб борамиз, кейин Курултойда ташкилотнинг хакикий раиси сайланади. Менинг асосий вазифам мажлисларни тайёрлаш ва олиб бориш булади, деб хисоблайлик. Хозир эса ишни давом эттирамиз. Энди раисга уринбосарлар сайлаш керак.

Бу масала хам ортикча вакт олмади. Шоир Учкун Азим, ёзувчилар Зохид Аълам ва Ахмад Аъзам раис муовинлари этиб сайландилар.


* * *
Шу орада Ёзувчилар уюшмасининг катта залида Оролни асраш кумитаси уюштирган мажлис бошланиб кетди.

- Сизни бу ерда куп кураман, - деди, Жаъфарни имлаб урта буйли, сокол куйган, тепакал, куринишдан киргизларга ухшаб кетадиган, кирк ёшлардаги мажлисни видеога олаятган оператор, - Хайъатдагиларни танийсизми? Уларнинг кайси бири согликни саклаш министри?

- Ху, анови Бахромов, сочи кунгиртоб окарган киши. Нега сураяпсиз?

- Болалар улими, камконлик хакида гапиришяпти. Айбдорлардан бири ушаку, одамлар гапираётганда уни башарасини лентага оламан, сиз менга консультант булинг. Сиз узи оролчими ё бирликчими? - у сузлаётган одамга камерани карата туриб суради.

- Хам оролчи, хам бирликчи, нима эди? - деди Жаъфар. - Узингиз ким?

- Мен оператор Абдулазиз Махмудов буламан. Пирмат ака мени яхши танийди, - деди оператор.

- Узбекистонда хар минг боладан 90 таси нобуд буляпти. Бундай курсаткич энг колок хисобланган Африка мамлакатларида хам йук. Коракалпогистонда 120 бола нобуд буляпти, - куйиниб сузларди, ок сарикдан келган, кузлари кисик тиббиёт олими.

- Гапираётган йигит ким?

- Хозир эълон килдику! Тиббиёт фанлари номзоди, доцент Жуманазар Бекназаров.

- Патриот йигит экан.

- Ватанпарварлар куп. Дадахон акани танийсизми?

- Эшитганман, нима эди?

- Хам шоир, хам хофиз, уни ватанпарвар деса булади. Уша кишини лентага олсангиз зур буларди.

- Вакти соати билан оламиз. Сиз узокка кетмай, шу атрофда була туринг. Узингиз чикиб гапирмайсизми?

- Йук, тайёр эмасман. Бунинг устига мутахассислигим бошка.

- Нима килибди. Ёзувчисиз шекилли?

- Шундай. Гапириш мумкину, лекин, худди узингни куз-куз килаётгандай буласан.

- Менга ухшаркансиз. Мен хаммани кинога оламан-у, узим кадр ортида коламан.

Мажлис тугагандан кейин хамма таркади. Жаъфар Абдулазиз Махмудовга аппаратураларини йигиштиришга ёрдам берди. Шу бахонада хайхотдай залда иккаласи гаплашиб колишди.

- Аппаратлар узингизникими?

- Идораники.

- Канака идора? КГБмасми ишкилиб?

- Хужжатли кино студияси. Мен жуда куп хужжатли фильмлар ишлаганман. Курмаганмисиз?

- Илгор пахтакорлар хакикадир-да? Бунака фильмларни ёктирмайман.

- Нега унака дейсиз? Мен республикадан олиб кетилаётган мева-чевалар то Москва, Сибирга боргунча не ахволга тушиши хакида хам фильм килганман.

- Нима ахволга тушаркан.

- Ириб чириб, ундан бири етиб боради.

- Шуни катта проблема деб юрибсизми?

- Кичкинаяммас. Халкимиз етиштирган махсулот ириб кетса яхшими?

- Ху, Жаъфар, пастда сизни Дадахон Хасан сураяпти. Тез тушар экансиз, - дея чакирди Бахром Гойиб исмли шоир йигит.

- Ким у?

- Бахром Гойиб деган шоир. У «Бирлик»нинг отини узгартириш керак, «Туркистон бирлиги» дейиш керак, деб юрибди.

- Яхши фикр. Аммо узлари бирлашолмаётган узбеклар - козок, киргиз, туркман билан бирлашармикан?

- Нега ундай дейсиз? - астойдил хафа булди Жаъфар, - мана, бирлашаяпти-ку! Мен Узбекистонда шундай фидоий одамлар, жонкуяр олимлар, шижоатли журналистлар борлигини илгари билмасдим. Каранг, канака гаплар буляпти.

- Тугри... Майли, хали бу масалада сиз билан куп гаплашадиганга ухшаймиз. Бораколинг, Дадахон ака кутиб колмасин...

Жаъфар Абдулазиз Махмудовнинг аппаратини «оёги»ни кутариб пастга тушиб кетди.

- Ха, нима килиб юрибсиз, анови соколли оператор олдида? У ким экан? КГБмасми ишкилиб? - Дадахон ака дархол ёкадан олди.

- Йуге, хужжатли кинодан экан.

- Шунака дейди-да улар. Кейин илинтириб олиб онангизни Учкургондан курсатади.

- Хей, Дадахон ака-ей, хаммадан шубхаланаверасиз. Мен сизни у билан таништираман, деб юрибман.

- Куяверинг, кейин танишаверамиз. Сизни излаётганим, эртага Фаргонага кетяпман, - деярли шивирлаб гапирди Дадахон Хасан, - мен билан бормайсизми? Мени машинамда бирга кетардик.

Шу пайт ичкаридан Абдулла Орифов чикиб колди.

- Ха, оксокол нима булди? «Бирлик» тузган эмишсизлар.

- Ха, энди тузгандик. Халкка хизмат деганларидек.

- Халкка нима килиб берардинглар?

- Ха, энди узингиз куйлаган халкда! Халкнинг талаб истакларини хам хисобга олинсин, демокчимизда.

- Хисобга олиб нима килиш керак экан? Ленин бовамиз мавзолейдан бошини кутариб, шапкасини олиб, сизлардан кечирим сурасинми? Билмай инкилоб килиб куйибмиз, деб? Горбачёв ракеталар калитини сизларга берсинми, манглар, каёкка караб отсаларинг, отаверинглар деб. Юртни мустакил киламиз деб югур-югур килиб, тузиб юрганмишсизлар, бизга хеч канаканги мустакиллик керак эмас, биз иттифокдан сираям ажрамаймиз - айрилганни бури ер. Москва бизнинг жонажон пойтахтимиз, биз жуда катта державамиз, - деб Дадахон акага каттик иддаолар килди ва худди уришган кишидай хумрайиб хайрлашмай хам жунаб колди.

- Намунча? Абдулла ака билан урушиб колганмисизлар?

- Кайдам. Узидан-узи тунини тескари кийиб юрибди. Авваллари яхши эдик.

- Яхши булавериш керак.

- Яхши булмай отамни молини булишармидим. Мана, сиз бор, Ботир Норбой бор. Сизлар яхши булаверинглар. Мадх килинглар.

- Узиям яхши шоирда.

- Яхши шоир, аммо сизларга ухшаб, ким амалда булса, шулар хакида ёзади. Якинда хамма катталарни фамилияси куйиб чикилган шеърини укидингизми?

- Укидим, энди битта-иккита шундай шеърлар хам булади-да.

- Ха, энди, амалда турганда шундай дейсизлар. Биз бечоралар амалда булмаганимиз учун ёзмайсизлар.

- Хай-хай, - Абдулазиз ака, - айтинг хали сизга Дадахон ака хакида нима девдим, - деди Жаъфар уларга якинлашиб келаётган операторга.

- Салом, Дадахон ака. Ростдан хали менга роса мактади. Хам шоир, хам хофиз, деб.

- Сиз хужжатли киноданмисиз? - деди унинг гапига эътибор бермагандай, нибатан кичик кузлари билан синовчан бокиб, Дадахон Хасан.

- Ха, шундай. Орол буйича фильм килмокчиман.

- Ха майли, Худо инсоф берсин, ишкилиб, - у Жаъфарга юзланди. - Хуш, борасизми мен билан?

- Бораман...


* * *
Улар эртасига Рохат кули ёнида учрашишди. Йул-йулакай гаплашиб, Дадахон Хасаннинг магнитофондан таралаётган кушикларини эшитиб кетишди.

Охангарондан утиб Ангренга якинлашганда Жаъфар суз котиб колди:

- Шу ерда Грум деган жойда «Бирлик»ка келиб юрадиган Холхужа деган йигит бор. Учрашиб кетмаймизми.

- Учрашсак, учрашаверамиз.

Улар сураб суриштириб Холхужанинг уйини топишди. Холхужа озгиндан келган, кирра бурун куринишидан купрок Шерали Жураевга ухшаб кетадиган йигит уларга пешвоз чикиб, дастурхонга бор будини тукиб солди. Бор буди эса туршак, ок канд ва нондан иборат эди.

- Ддадахон ака келган экан, бир ош еб кетмасаларинг булмайди, - деди у бироз дудукланиб (ишхоналаридаги кислород балони портлаб кетганидан сунг у шу ахволга тушганди), - Хожиакбар товукни тутиб кел.

Дадахон Хасан билан Жаъфар уни товукни суйишдан зурга тухтатишди.

- Узи турттагина товуги бор экану, суяман деб туриб олганини каранг, узи камбагал булсаям феъли кенг йигит экан. Аммо менга турки Шералига ухшаб кетиши ёкмади, - деди Дадахон Хасан машина катта йулга чиккач. Гадонинг душмани гадо булади, деганларидай, у хам нимгадир Шерали Жураевни ёктирмас, узича, маддохлик киляпти, деб юрарди.

- Холхужа аломат йигит. Узи сув идорасида назоратчи булиб ишлайди, рахбарлари билан уришгани уришган, уларнинг кирдикорларини ёзиб, тугри йулга соламан, деб урингани-уринган, - деди Жаъфар. - Аммо икки куннинг бирида «Бирлик»ка келади.

- Хакикат ахтарадиганлардан экан-да, бундайлардан яхши курашчи чикади. Бирок майда-чуйда нарсалар учун бунчалик жон куйдиравериш яхши эмас.

- Майда-чуйдаларда хам гап куп. Майда нарсаларда хакикат булса, катта нарсаларда хам хакикат булади, - билагонлик килди Жаъфар.

- Дунёда шундай нохакликлар борки, улардан халос булинса, майда нохакликлар бархам топади, - фалсафий охангда узича гудранди Дадахон Хасан.

- Масалан?

- Масалан, урис хукмронлиги. Агар биз уларнинг хукмронлигидан кутулсак, хаётимиз ун карра яхши булади.

- Мен хам шу фикрдаман...

- Ростданми? Билмас эканман. Хоразмдан хам миллиятчилар чикар экан-да, а?

- Миллатчи эмасман.

- Миллатчи деяётганим йук! Миллиятчи деяпман. Кулокдаги пахтани олиб утиринг ёшулли, - кулди Дадахон Хасан. - Жа кайфиятингиз бузилмасин. Хазиллашяпман. Аслида Хоразмликларни сиздан хам кура яхши кураман. Комилжон акани устозим деб биламан. Бунака хофизлар юз йилда бир дунёга келади.

- Холикчи? Холик? Холик хакида фикрингиз калай?

- Яхши йигит. Миллиятчи. Аммо бироз димогдормией. Одамга юкоридан карагандай туюлади менга. Шундай караганини курсам энсам котади.

- Менга ухшаркансиз. Мен хам узини катта олганини курсам, бир пасда уришиб коламан.

- Сиёсатчи деган, ундай булиши керак эмас. Хадеб уришавериш ярашмайди. Сиёсатчи артистга ухшаши керак. Артистни хамма яхши куради, каттаям, кичик хам, яхши хам, ёмон хам. Шунда у президент булади, юрт бошкаради. Юрт бошкарадиган одамнинг бети калинрок булгани маъкул. Онасини суксанг хам индамай тураолиши керак. Мухаммад Холикда шу хислат борга ухшайди.

- Кайдам, мен билан бир пасда уришиб колади-ку! Сизга ухшаб хаммани КГБ аъзоси, деб уйлайди.

- Узи аслиям шунака-да, хар бир идора, хар бир махаллада бу ташкилотнинг аъзолари учрайди.

Улар узларича, иккаласига хам таниш одамларга характеристика бериб, гийбатлашиб кетишди.

- Узбек шу-да, - деди Дадахон Хасан, - иккита узбек бирлашиб колса учинчисини гийбатини килади. Тагин узича, бу одатини оклаш учун «Гийбат сухбатнинг гули», деб макол хам тукиб куяди.

- Мен гийбатчи эмасман, - деди Жаъфар бу гапни узига айтилган деб хисоблаб. - Сизга нима десам Холикнинг узига хам айтавераман. - У шундай, деб Холик билан ораларида булиб утган майда-чуйда жанжалларни сал бадиийлаштириб айтиб берди. Жаъфарнинг шу хил хикоялар билан узини хам билдириб-билдирмай макташ одати борлигини Дадахон Хасан сезиб колди. Аммо истихолага бориб узига айтмади.

Кун пешин булганда улар Куконга кириб боришди.

- Биз энди Кукондан бирон «тирик жон» топиб, уни «Бирлик» гоялари билан сугориб, Курултойгача бошлик килиб тайинлаб кетишимиз керак.

- Бир пасда кандай сугорамиз гоялар билан.

- Сугорамиз. Утирган жойингизни шундок кутаринг. У ерда мурожаатнома бор. Шуни укитсак узи куп нарса аён булади.

- Ха, - деди Жаъфар - Менга билдирмай, Мурожаатномани устига утиргизиб келаётган экансиз-да?

- Фазлиддиннинг уйига борамиз, у бу ерларни паст баландини билади, - деди Дадахон Хасан Жаъфарнинг аскиянамо гапига эътибор бермай.

Омадлари келиб, Фазлиддин уйида экан. Салом-алик килиб бир пиёла чой ичар ичмас, Дадахон Хасан унга мурожаатномани тутказди.

- Сизлар излаган одам бор, у Низомиддин Ахмедов, - деди Фазлиддин уларнинг максадларини тез англаб.

Низомиддин дегани уртадан паст буйли, кора туридан келган йигит экан, истараси иссик, кузлари ёниб турган бу йигит Тошкентда шундай фронт тузилганини эшитган, оркаваротдан узи хам тулик билмаган фронтни таргиб килиб юрган экан. Дадахон Хасандай одам бу ишга бош кушганидан, узини излаб келишганидан хурсанд булди.

- Сиз, Халк Фронтининг Кукон шахри буйича рахбарисиз, атрофингизга узингизга ухшаган фаолларни йигиб, гаплашиб туринглар, ишончли одамларни тупланг, тагин КГБ-МГБ аралашиб колмасин. Тошкент билан дойимий алокада булиб туринглар, - тайинлади Дадахон Хасан унинг кулига «Бирлик» штабининг телефони ёзилган когозни бераркан.

Офтоб уз ётогига ботаётганида улар Олтиарикка кириб боришди. Дадахон Хасан тугилиб усган ховлига етиб келишганда бир пасда атрофга одам тулиб кетди. Ака-укалари, кариндош-уруглари, куни-кушнилар узида йук хурсанд. Афтидан, уларнинг аксарияти Дадахон Хасанни каттик хурмат килишар, куйгани жой топишолмасди. «Дадахон келди», «Дадахон ака келди» деган овозлар гох кучадан, гох дахлиздан эшитилар, куп утмай икки-уч киши кириб келар, улар билан омонлашишар, бирлари оз, бирлари купрок муддат утириб колар, куплари «бизникига хам утинглар», деб таклиф килиб чикиб кетишарди.

Бир пайт Салимжон деган кушнилари халлослаб кириб келди.

- Дадахон! Сизни Худо етказди, эртага углимни уйлаяпман. Кушничилик хаки, бир хизмат килиб берасиз, энди.

- Хуп, ака! Хизмат биздан, факат бошка артистларнинг нонини яримта килиб куймасам булди.

- Йук, артистларнинг нони хамиша бутун. Махалланинг йигитлари - узингизнинг шогирдларингиз - утказишмокчи эди. Сизни менга Худо етказди. Туйни бир кизитиб берасиз энди.

Дадахон Хасан туйни кизитишга ваъда бериб ичкарига онасининг олдига йул олди.

Эртасига чошгохданок Салимжон ака уларни уйларига олиб кетди. Дадахон Хасан, Жаъфар, Фазлиддин туйхонанинг бир чеккасига куйилган сурида гангур-гунгур сухбат куриб, нонушта килишди. Сухбат нимадан бошланишидан катъий назар, хозирги ижтимоий-сиёсий ахвол, халкнинг келажаги, «Бирлик» киладиган ишлар хакидаги бахсларга айланиб кетар, уччаласи хам, гуё Узбекистоннинг такдири уларга колгандай куйиб-пишиб гап уктиришарди.

Туй бошланиши арафасида кизик бир вокеа юз берди. Хар хил ишлар билан ивирсиб юрган одамларни оралаб мелиса кийимидаги бир одам кириб келди. Дадахон Хасан билан сурашганида у шу ерлик Мухаммад Расул деган одам эканлиги маълум булди. У сурашар-сурашмас, узи хозир Тошкентдан келганини, у ерда «Бирлик» халк харакати тузилганию унга узи аъзо булганини, «Бирлик» Курултойида катнашиб келаётганини айтди. Дадахон Хасан ва Жаъфар маълум муддат анграйиб колишди. Уларнинг кузларида: «Нахотки, бизни бу ёкка юбориб, узлари Курултой утказишган булса?» деган савол акс этган эди.

- Шунака денг, Сиз хам Курултойда катнашдингизми? - усмокчилади Дадахон Хасан.

Мухаммад Расул эса бу гапини яна такрорлади, узининг «Бирлик»ка аъзо булганининг далили сифатида, Харакат гувохномасини хам курсатди.

- Ха, энди, Сизларда хамма уюшмаларнинг хужжатлари бор-ку, - ярим хазил гап килди Дадахон Хасан ва Жафарни кучага имлаб, узи хам урнидан турди. Туй эгасига «хозир келамиз», деб машинага утириб, иккаласи Олтиарик туман марказига йул олишди.

- Курдингизми, огайниларингизни. Биз билан Сизни бу ёкка юбориб узлари Курултой утказишибди. Уларнинг кулидан хамма нарса келади. «Бирлик»ни мен тузган булсаму Курултойни улар утказишса, инсофданми шу!? - Дадахон Хасан бу хабардан астойдил хафа булди.

33-78-56 ракамини териб, «Бирлик» штабига кунгирок килишди. Телефон гушагини Рауф Парфи олди. Дадахон Хасан Курултой утган-утмаганини суради.

- Сизсиз кандай Курултой утади, кай ерларда юрибсиз бугун, мен рахбарсиз колиб кетдим-ку! - узига хос эркалик билан гапирарди дарвеш шоир. У ичкиликни яхши курар, камхарж булганлиги учун булса керак, таниш-билиш, ошно-огайнилари куриниб колса, «рахбармисиз» деб сураб куярди. Бу унинг бугунги утиришга хомийлик киласизми, дегани булиб деярли барча тушинар ва дарвеш шоирга бажонидил, «рахбарлик» килар, бундан узлари хам завкланишарди.

- Манга каранг, шу бугун кечкурунги поездга чикингда, Олтиарикка етиб келинг. Мана, Жаъфарбой хам шу ерда, Сизга бир ой рахбарлик киламан.

Дадахон Хасан Жаъфарга кузини кисиб телефон гушагини куйди. «Хайрият» деб куйди. Жаъфарнинг «Рауф ака келарканми?» деган саволига, «Келмай кайга борарди, рахбар буламан, десанг, Хиндистонга хам учиб боради», деди ярим хазил охангида.

- Демак, мелиса бизни алдабди, - деди уз-узига гапиргандай. Сунг эса, - демак куда томон бизнинг бу ерга келганимиздан хабардор, - деб куйди. У «куда томон» деганда КГБни кузда тутар, хар гал бу сузни айтганда аллакандай ижирганиб куярди.

Туй эгаси уларни эшик олдидаёк кутиб олиб, хофизлар - Дадахон Хасаннинг шогирдлари утирган сурига таклиф килди. Ёш хофизлар уринларидан туриб, Дадахон Хасанга, у катори Жаъфарга хам алохида фаргонача эхтиром курсатишди: кучоклашиб куришиб, калин курпачалар устига утказишиб, бир неча дакикагача кулларини куксиларига куйиб хол-ахвол сурашишди.

- Уста, узингизни келганингизни эшитиб хурсанд булдик, бошлаб берасиз, деб кутиб утирибмиз.

- Рахмат, узларинг бошлайсизлар, биз бир томони кушни, бир томони мехмон. Кейинрок навбат берсанглар, бир жуфт айтармиз, навбат бермасанглар айтмай куявурамиз, - деди Дадахон Хасан.

Туй кизиб, оби зам-замдан отиб олган ёшлар хам «киза бошлаганда» уз ваъдасига асосан Дадахон Хасан даврага чикди. Уни юртдошлари узок олкишлашди. «Оббо, качон булар чапак чалиб, урисчасига олкишлашни йукотади?» уйлади ичида Дадахон Хасан.

- Бирдарлар, аввало, чапак учун рахмат. Аммо, биз чапак олгани келганимиз йук... - У туй эгаси шаънига икки огиз илик гап килгач, сузни «уйгониш»га боглади. - Эрталаб уйгонганимиздан бери шу ердамиз. Биродарлар, эшитдингларми, йукми, узбек хам бизга ухшаб, уйгониб колди. - Шу тарика у Тошкентда «Бирлик» халк харкати тузилгани, фаоллар шижоат билан ишлашаётгани хакида сузлади. Ортидан «Кузингни оч узбегим, уйгон энди, ён энди» дея хониш бошлади. Хофиз: «Кушил бизнинг сафларга, майли кетса, жон энди», деганида Жаъфар кузларидан тиркираб ёш чикканини узи хам билмай колди. У 7 ёшлигидан отасиз, етим усгани туфайлими, кунгли уксик, бирон яхши гап эшитса хам, ёмон гап эшитса хам кузларида ёш айланарди. Кулидаги Тошкент сувидан хуплаб юрагидаги утни босмокчи булди. «Кандай зур хофиз! Шеър узиникимикан? Нахотки шундай замонга мос, халкни уйготадиган шеърлар ёза бошлаган булса? Матбуотда чикаётган шеърлари бундай зур эмаску?! Куйни каранг, куйни, одамни сел килиб юборадия?! Ха, узининг шеъри!»

У шу уйларни бошидан кечираркан, бир йилча олдин ёзувчилар уюшмасида булиб утган мушоирани, унда куплар катори Дадахон Хасан хам шеър укиганини, олкиш олганини, ушанда, Мухаммад Холикка Дадахон аканинг шеърлари узига ёкканлигини айтганда, «Зур, якинда уни Ёзувчилар уюшмасига оламиз», дея фахланиб сузлаганини эслади. «Дадахон ака усяпти. Кураш уни тоблаяпти». Хаёлидан утган сузлардан нимагадир, узи хам уялиб кетди. Бу пайт хофиз «Узингга ут куйма факат сингилжон» дея бузлаётганди. Жаъфар ичкиликни ёктирмаса хам олдида турган оби замзамдан куйиб, икки кадах ичди.

- Хаётимиз азоб-укубатдан иборат булмаслиги керак. Сингилларимиз узларига ут куймаслиги керак. Биз хам бошкалар катори бахтли, фаровон яшашга хакимиз бор. Биз хам Абдулла Орипов айтганидай, халк булайлик, бирлашайлик.

- Дуст! Яша Дадахон! Ашулангни айт, - бакирди Мухаммад Расулнинг олдида утирган афтидан ширакайф бир киши.

Унинг гапига парво килмаган Дадахон ака худди митингда сузлаётгандек халкнинг гамини уртага сочиб тукарди. Нихоят у сузига якун ясади:

- Бизнинг райкомларимиз эса, халкнинг додига кулок тутиш урнига маишат билан, курортма-курорт юриш билан оввора.

Жаъфар Дадахонни бор вужуди кулокка айланиб эшитар, унга халк кузгалиб кетиб, хозир райкомларни ёкасидан оладигандай туюларди. Халк орасида хофизни жон кулоги билан тинглаётганлар булса-да, аксарият кисми олдидаги овкатни чайнаш билан оввора эди...

Нихоят чарчаган, бушашган Дадахон Хасан Жаъфарнинг ёнига келди.

- Койилман, Дадахон ака! Юрагингизда шунча дард борлигини билмас эканман! - уни кучоклаб упди, Жаъфар. - Унинг кузларидан ёш окарди.

- Ия, шунчалик таъсирчанмисиз? Озгина ичибсизми?

- Кандай ичворганимни узим хам билмай колдим.

- Куйинг бу уриснинг арогини. Жа, ичгингиз келса, кимиз ичинг... Таъсирчан булганингиз яхши, аммо, йигламанг. Мен ертулада ётганда йигламаганман. Аммо юрагим йиглайди, дод дегим келадию, ичимга ютаман.

- Йулдош Эшбекнинг бир шеъри бор. Она ва бола бури хакида.

- Хуш-хуш?!

- Хуллас, она бури томогидан, бола бури оёгидан ук еди. Боласига она бури шундай деди: Оксама, мана куряпсанку, чопяпман мен бугзимдаги конни ичимга ютиб, оксама, оксаганингни куриб колса, оркангдан келаётганлар тухтамайди, деган мазмунда.

- Яхши шеър экан. Шеър халкни уйготишга хизмат килиши керак. Сиз танкидчи, журналистлар шеър бахона узларингни йуналтирувчи гапларингизни айтишларингиз керак. Менга фалон шеърнинг фалон жойида пистон суз нотугри ишлатилган, деган такризлар мутлако ёкмайди...

- Тугри, халкни уйготувчи шеърлар хакида халкни харакатга келтирувчи маколалар ёзиш керак! Масалан, Сизнинг шеърларингиз хакида.

- Ана, энди узингизга келдингиз, ман билан юрсангиз анча аклли булиб коласиз, - ёлгондакам куз кисди, Дадахон Хасан.

Эртасига Рауф Парфи Олтиарикка етиб келди. Шу тарика «Бирлик»нинг махаллий таянч гурухларини тузиш ва уларнинг рахбарларини тайинлаш ишлари бошланиб кетди. Маргилонга бориб у ерда Фаргона политехника институти доценти Абдухалим Мирзаахмедовни, Фаргона вилояти буйича Тарих музейи ходими Бахром исмли йигитни, Наманган вилояти буйича драматург Абдулла Жабборни, Андижон вилояти буйича Бокибиллони раисликка тайинлаб, узлари Тошкентга кайтишди.