Журнал Ҳаракат №6 (33) 2001. Биз яшаятган жамият
Шахобиддин Нигмонов - УЗБЕКИСТОНДА ЦЕНЗУРА
Узбекистон мустакилликка эришган дастлабки кунлардан буён бир мухим мавзуда мунозаралар булади, тортишувлар ва яна кандайдир келишувлар хам: яъни улкамизда демократия борми, узи ёки йук? Узимизнинг оммавий ахборот воситаларимиз, одатдагича, уни бор, мавжуд дейди. Хорижий ахборот воситалари эса, одатдагича, уни йук, дейди, ва бунга хийла ишончли мисоллар келтиради.

Демократиянинг ажралмас унсури булмиш суз эркинлигини олайлик. Мен «Бизда суз эркинлиги, демак, оммавий ахборот воситаларнинг эрки бормикан?» дея телевидениедаги таникли журналистлар, мухаррирлар ва режиссерларга мурожаат килдим. Бирок уларнинг деярли барчаси тилда бошкача килиб, микрофонда эса батамом бошкача килиб жавоб бердилар. Баъзилари интервью беришдан бош тортдилар, айримлари эса, умуман, саволимга жавоб бермадилар.

Шунинг учун менинг узим якин-якингача телевиденияда ишлаган чогларимда дуч келган бир нечта вокеаларни холисона келтирмокчиман. Бу гаплар 1999 йилда булган эди.

Хулласи калом, «Юртимизда, хусусан, телевиденияда цензура борми-йукми? Агар булмаса, нур устига – аъло нур. Булса, у вазифани ким бажаради? Расман каралса, бундай вазифа-амал телевиденияда йук. Лекин...

Хар хил курсатув ва унинг монтаж ишлари тамом булиб, улар эфирга чикишга тайёр булгач, мен бош мухаррир уринбосари Назар Эшонкулни, бош мухаррир Ахмад Аъзамни (Такдирнинг уйинини каранки, уларнинг иккаласи хам «Эрк»чилар, биринчиси «Эрк» газетасининг собик Бош мухаррир уринбосари, иккинчиси партиянинг собик Бош котиби. – Тах.) курсатувлар намойиш этиладиган хонага таклиф килишим шарт эди. Уларнинг биринчиси тасвирлар жой-жойидами, гап-сузлар рисоладагидекми – ана шуларга эътибор килар эди. Иккинчиси эса, материалга жиддийрок муносабатда булган одам булгани учундир, курсатувнинг кайси жойини кесиб ташлаш, ёхуд, ниманидир улаб куйиш кераклигини гапирар, ана шундан кейин курсатув директорининг уринбосарларидан бири булмиш Тура Мирзога узатилар эди. Бу киши узларига хос маъсулият билан курсатувни биз билан биргаликда томоша килар ва сунгра узларининг у ёки бу борадаги фикрларни баён килар эдилар. Табиий, рахбарнинг мулохазасидан кейин хар сафар курсатувнинг бирон жойи кесиб ташланар, баъзан овозлар хам учиртирилар эди. Нихоят, шурлик курсатув телерадиокампаниянинг раис уринбосарига олиб борилар эди. У киши креслога ботиб утириб, нихоят тайёр булган тасма тасвирларини курадилар. Кейин бошларини иргаб куйсалар, бас, ассистентлар хам, администратор хам билишардики, курсатув эфирга кетади.

Баъзан шундай мулохазалар билдирар эдилар у киши: «юкоридан айтишди: руслар хакида ёмон гап булмасин». Ёки «собик Шуроларни коралаш лозим ва руслар хам аялмаслиги керак…». Ёхуд, яна мана бундай гаплар: «Шу нарсага эътибор килингларки, зинхор «Марказий Осиё» дейилмасин, шунчаки «Урта Осиё» дейилсин. Бироз муддат утганидан сунг эса, буларнинг аксини айтиш талаб этиларди.

Тагин: бирон-бир арбобни танкид килиш, ёки у киши хакида ёмонрок бир гап айтиш мумкин эмас эди. Яна тагин: бизга ижодкор зиёлилардан айримларнинг исми шарифлари берилиб куйиларди: шунинг учунким, уларнинг номи эфирда тилга олинмасин. Бу исм-фамилиялар хам вакт-вакти билан алмаштирилиб туриларди.

8 март – Халкаро хотин-кизлар куни арафасида бизга шундай курсатма келди: «Эфирда, интервьюларда ушбу иккита суз тилга олинмасин, яъни – «Халкаро» ва «8-март». Биз, табийки, кулимсираб бир курсатмани кабул килгандик ва, табийки, ижро этгандик. Бирок хеч биримиз уша машхур ва ёкимли «Халкаро» хамда «8-март» сузларини тилга олмаслик кераклигини сабабини тушунмагандик.

Орадан икки ой утгандан кейин 9 май – Галаба байрами етиб келди. Ва дархол янги курсатма хам хозиру хам нозир булди: «Совет Иттифоки даврида орден-медаль олган биронта кария курсатилмасин. Тагин: «Улуг Ватан Уруши» деган жумла хам ишлатилмасин. Шундок килиб, Ватан урушида кон тукиб, душман билан олишиб олган орден ва медалларини такиб чиккан отахонларимиз эфирда курсатилмай колди.

Эсимда: уша февраль вокеаларидан кейин эфирда соколли одамларнинг башарасини курсатмаслик тугрисида буйрук келди. Биз бир шоир билан сухбат куришимиз лозим эди, боёкиш «бессоколларни курсатиш» хакидаги фармонни эшитиб, чиройли соколчасини кесиб ташлади.

Табий, бу айтилган фактлар телевидениемиз хаётида узим гувохлигимда булган. Энди, шуни илова килмокчиман: Конституциямизнинг 67 моддасида айтилганки, оммавий ахборот воситалари эркиндир.