Тошкент вақти - 
18 December 2010
12:33 -
Абдураҳим Пўлат: Қирғизистоннинг янги Бош вазири ҳақида бир лавҳа
(“Бирлик” Партияси лидери Абдураҳим Пўлатнинг бу лавҳаси бугун эмас, бундан 3,5 йил аввал, Қирғизистон Социал-демократик партиясининг раиси Алмазбек Атамбаев биринчи марта Бош вазир этиб тайинланган куни ёзилган ва “Ҳаракат” журналида ҳам чоп этилган. Лавҳада тилга олинган баъзи тарихий воқеалар ҳозир ҳам кўпчилик учун қизиқ бўлиши муқаррарлигини ҳисобга олиб, уни қайтадан ўқувчиларимиз диққатига ҳавола қилмоқдамиз.)
Бугун Қирғизистон Бош вазири вазифасини вақтинчалик бажариш Алмаз Атамбаевга топширилганини Интернет саҳифаларидан ўрганганимда, у билан бир марта учрашганим эсимга келди.
Воқеа янглишмасам 1994 йилнинг ўрталарида бўлган. Мен ўша пайтда Истанбулда яшар эдим. Шаҳарнинг қоқ марказидаги шаҳар мэрияси орқасида эски бир мадраса биноси бўлиб, у ерда машҳур “Турк Дунёси Тадқиқотлари” фонди (вақфи) жойлашганди. Вақф раҳбари профессор Турон Ёзғон ҳамма турк элларидан келганлар билан жуда яхши алоқада бўларди, ҳар кимга қўлидан келганча ёрдам берарди.
У пайтда Интернет йўқ, асосий алоқа воситаси - телефон, факс. Ёзув-чизув ишлари компютерларда қилинарди. Уларнинг ҳаммаси вақфда бор эди ва Турон Ёзғон бу ердаги мвжуд имкониятлардан фойдаланиш учун менга тўла шароит яратиб берди. Шунинг учун менинг асосий вақтим шу ерда ўтар, баъзи одамлар эса мени шу ерда ишлайди деб ўйлашга ҳам бошлашганди. Вақфнинг яхши ошхонаси бўлиб, у ерда ҳар куни тушлик овқат тайёрланарди. Вақфда ишлайдиганлар, бу ерда жуда кўп бўладиган маҳаллий ва чет эллик маҳмонлар тушлик вақтида дастурхон атрофида тўпланишар ва тушлик овқат қизғин суҳбатларга айланиб кетарди.
Бу ерда ҳар куни Турк дунёсининг турли бурчакларидан келган одамларни учратиш мумкинди, Ёқутистондан тортиб Молдова ичидаги Гагаузиягача. Мен айнан шу ерда Турк дунёсининг жуда кўп таниқли инсонлари билан танишганман.
Бир кун Турон Ёзғон мени навбатдаги меҳмони, Қирғизистон соцал-демократик партияси раиси Алмаз Атамбаев билан таништирди. У сиёсатчидан кўра кўпроқ янги иш бошлаган, иши яхши кетаётган ўрта миён бизнесменга ўхшарди. У билан гаплашиб ўтирар эканмиз, бир маҳал бу ерга яна бир меҳмон келиб қолди. Бу ҳозир кўпроқ 53-54 лақаби билан танилган ўзимизнинг Салой Мадамин эди. Биз бир шаҳарда турсак ҳам ҳеч кўришмасдик, шунга ўхшаш тасодифий учрашувлар бўлиб турарди, онда сонда.
Тушлик вақти келиб қолган бўлса керак-ки, Турон Ёзғон бизни ошхонага даъват қилди, ўзи бир нарсани баҳона қилиб кетиб қолди. Аслида, у атайлаб Туркистонлик уч сиёсатчига ўзаро гаплашиб олишга имкон бериш мақсадида бундай қилди.
Овқат вақтида уччаламиз яхши суҳбатлашдик, дея олмайман, у ёқ бу ёқдан гаплашиб ўтирдик, холос. Аммо, Алмаз Атамбаевни жуда ҳайрон қолдирган, кейин иккаламиз қолгандан кейин ҳам тилга олинган бир мавзу хотирамда яхши қолган.
Салой гап орасида “Эрк” партияси юрт ичида ҳам юрт ташқарисида ҳам катта кучга эга эканлигини айтар экан, ҳозир Афғонистиннинг Ўзбекистон билан чегаараси яқиинида 3 минг кишилик қуролли отрядлари борлиги, бир ҳафта ичида Каримовни йиқита олишларини жиддий шаклда айтиб ўтди. Шунда Алмазнинг оғзи очилиб қолди дейиш мумкин. Мен у ўзбек демократлари қуролли кураш йўлига ўтганларидан шундай ҳолга тушган бўлса керак деб ўйладим. Кейин иккаламиз қолиб суҳбатимизни давом эттирганимизда билдимки, у “шундай кучга эга бўла туриб нимани кутиб ўтирибсизлар?” деган маънода ҳайрон қолган, биз Салой билан биргамиз деб ўйлаган экан.
Мен унга баъзи нарсаларни тушунтиришга мажбур бўлдим. Биринчидан, биз у партия билан бирга эмаслигимиз, Каримов “Бирлик”ни тўхтатиш учун Салой Мадаминдан фойдаланиб, кейин уни улоқтиргани, бу бола ҳозир аламзадалик билан оғзига келган нарсани гапираверишини айтдим. “Ўзбекситондек катта бир мамлакат президентлигига номзод бўлган одам бозордаги пистачка сотувчидек оғзига келганини гапираверадими?” деди ҳайронлиги яна ҳам ошган Қирғизистоннинг келажагдаги Бош вазири. Мен эса, Совет замонида бозордаги пистачка сотувчи ҳам ўзининг бир квадрат метрлик иш жойи учун ҳаёт-мамот жанги олиб боргани, ўзига яраша сиёсатчи бўлгани, бизнинг Салойда ҳатто бундай тажриба ҳам йўқлигини айтиб, Алмазни кулдирдим.
53-54 нинг оғзига келганини гапиравериш одати тезликда ўзини яна бир марта кўрсатди. 1995 йил 30 январь куни АҚШдаги Миллий Демократия Институти Вашингтонда “Ўзбекистонда сиёсий ислоҳотлар” номли семинар ўтказди. Унда Ўзбекистон ҳукуматти тарафидан Адлия вазири Алишер Марди, АҚШдаги элчимиз Фатхулла Тешабой, “Бирлик”дан – мен ва Алибой Йўляхши, “Эрк”дан Салой Мадамин ва ўша пайтда ёш эркчиларнинг раиси, Туркияда эркчилар тарафидан ўқитилган террористик гуруҳнинг раҳбари, ҳозир ББСда "демократия" эшиттиришлари олиб бораётган МХХчи Паҳлавон Турғун, мустақил сиёсатчи сифатида Ўзбекистоннинг АҚШдаги собиқ элчиси Муҳаммад-Бобир Малик, ҳуқуқ ҳимоячиси Абдуманноб Пўлат иштирок этдилар. Бу семинар ҳақида тафсилотли маълумот “Ҳаракат” журналининг энг биринчи сонида, менинг у ердаги нутқим эса, журналнинг иккинчи сонида берилган.
Шу семинардаги нутқида “Эрк” раиси ўз газетеларини Ўзбекистонда 300-400 минг нусхада тарқатишганини гапириб қолди. Мен газета чиқариш ва уни тарқатиш ишларини яқиндан биламан. Ўзбекистонда биринчи мустақил нашр бўлмиш “Бирлик” хабарномасини, кейинчалик “Демократик Ўзбекистон”, “Мустақил ҳафталик” газеталарини яратишга бошчилик қилганман, шу сабабли, буларга оид бирон факт ёки рақам айтилса, мен уларни тўғри баҳолай оламан.
“Бирлик” хабарномасини ротапринт билан бир неча юз дона тайёрлардик. “Мустақил ҳафталик”ни Россия шаҳарларидан бирида 5 минг нусҳада чоп эттириб олиб келардик. У пайтдаги нисбий эркинликлар даврида ҳам бу ўта оғир иш эди. “Мустақил ҳафталик”нинг сонларидан бирини 5 минг нусҳаси ҳозир ҳам Қозоғистоннинг мамлакатимизга яқин қишлоқларидан биридаги танишимизнинг уйида ётган бўлса керак, уни ичкарига олиб киролмай қолганмиз. Шу газетанинг қайсидир бир сонини ҳозир миллиардерга айланган бир Россиядаги ўзбек бизнесменининг ёрдамида 20 минг нусхда чиқардик, кейин тарқатишга кучимиз етмади. Бу ишни Совет замонининг “Союзпечать” каби ташкилотисиз тарқатиб бўлмаслигини тушунганимдан кейин, сафдошимиз Маҳмуджон Иноқовга МАТТАР (Матбуотни Тарқатиш) номли хусусий фирма очишни ва газеталаримизни тарқатишни профессионал йўлга қўйишни таклиф қилдим. Унга мен айтган ном ёқмади, бошқа бир ном остида ўз фирмасини рўйхатдан ҳам ўтказди, аммо, 1992 йил ёзида менга қарши уюштирилган суиқасддан кейин мухолифат тор-мор қилинди, бошқа ишларимиз каби Маҳмуджон Иноқовнинг фирмаси ҳам тўхтаб қолди.
Шуларни яхши билаганим сабабли, “Эрк” раисининг диктатура тикланиб бўлган 1994-95 йилларда Ўзбекистонда ўз газеталарини юз минглаб нусхада тарқатаётганларини эшитиб ўзимни кулгидан тўхтатолмадим ва ва бу хусусдаги фикрларимини семинар қатнашчиларига айтдим. Салойимиз озгина бўлса ҳам, ҳеч бўлмаса бозордаги пистакачи даражасида, сиёсатчи бўлганда эди, ҳаммадан узр тилаб, 300-400 минг эмас, 300-400 дона газетанинг Ўзбекистонга олиб борилганини айтарди ва муаммо битарди. Чунки, бу ҳам катта иш ҳисобланган бўларди. Унутмайликки, шу кунларда ҳам бу партия чиқараётган газетанинг бир неча донасигина Ўзбекистонга етиб бораётганини мен аниқ биламан. “Ҳаракат” журналининг эса, тахминан 2 минг нусхаси олиб борилмоқда. Аслида, бу ҳам жуда оз.
Аммо, Вашингтондаги семинар давомида “Эрк” раиси бошқача йўл танлади. Ҳамманинг кўз ўнгида менга бақириб “Бошқа партияларнинг ишига бурун тиқмасликни” маслаҳат берди, “Бирлик” қилолмаётган ишни улар қилаётганларини, Ўзбекистонда ростан ҳам юз минглаб газеталар тарқатилаётганини гапириб, роса шармандаси чиқди. Салой Мадамин “ўзбек сиёсатчиси”, “Ўзбекистон президенти номзоди” деган номларни ҳамманинг кўзи ўнгида ерга ураётганини кўрган Муҳаммад-Бобир Малик намойишкорона мажлис залини вақтинча тарк этди.
“Эрк” партияси 53-54-чилар фракциясининг йўқ бўлиб кетиш остонасига келиб қолгани, бу фракциянинг охирги 5-6 кишилик тарафдорлари сайтларда яшашга маҳкум бўлганининг сабаби - улар лидер деб айтаётган 53-54, Қирғизистоннинг бугунги Бош вазири таърифи билан айтсак, бозордаги пистачкачи даражасига ҳам етолмаётганидир.
Бугун Қирғизистон Бош вазири вазифасини вақтинчалик бажариш Алмаз Атамбаевга топширилганини Интернет саҳифаларидан ўрганганимда, у билан бир марта учрашганим эсимга келди.
Воқеа янглишмасам 1994 йилнинг ўрталарида бўлган. Мен ўша пайтда Истанбулда яшар эдим. Шаҳарнинг қоқ марказидаги шаҳар мэрияси орқасида эски бир мадраса биноси бўлиб, у ерда машҳур “Турк Дунёси Тадқиқотлари” фонди (вақфи) жойлашганди. Вақф раҳбари профессор Турон Ёзғон ҳамма турк элларидан келганлар билан жуда яхши алоқада бўларди, ҳар кимга қўлидан келганча ёрдам берарди.
У пайтда Интернет йўқ, асосий алоқа воситаси - телефон, факс. Ёзув-чизув ишлари компютерларда қилинарди. Уларнинг ҳаммаси вақфда бор эди ва Турон Ёзғон бу ердаги мвжуд имкониятлардан фойдаланиш учун менга тўла шароит яратиб берди. Шунинг учун менинг асосий вақтим шу ерда ўтар, баъзи одамлар эса мени шу ерда ишлайди деб ўйлашга ҳам бошлашганди. Вақфнинг яхши ошхонаси бўлиб, у ерда ҳар куни тушлик овқат тайёрланарди. Вақфда ишлайдиганлар, бу ерда жуда кўп бўладиган маҳаллий ва чет эллик маҳмонлар тушлик вақтида дастурхон атрофида тўпланишар ва тушлик овқат қизғин суҳбатларга айланиб кетарди.
Бу ерда ҳар куни Турк дунёсининг турли бурчакларидан келган одамларни учратиш мумкинди, Ёқутистондан тортиб Молдова ичидаги Гагаузиягача. Мен айнан шу ерда Турк дунёсининг жуда кўп таниқли инсонлари билан танишганман.
Бир кун Турон Ёзғон мени навбатдаги меҳмони, Қирғизистон соцал-демократик партияси раиси Алмаз Атамбаев билан таништирди. У сиёсатчидан кўра кўпроқ янги иш бошлаган, иши яхши кетаётган ўрта миён бизнесменга ўхшарди. У билан гаплашиб ўтирар эканмиз, бир маҳал бу ерга яна бир меҳмон келиб қолди. Бу ҳозир кўпроқ 53-54 лақаби билан танилган ўзимизнинг Салой Мадамин эди. Биз бир шаҳарда турсак ҳам ҳеч кўришмасдик, шунга ўхшаш тасодифий учрашувлар бўлиб турарди, онда сонда.
Тушлик вақти келиб қолган бўлса керак-ки, Турон Ёзғон бизни ошхонага даъват қилди, ўзи бир нарсани баҳона қилиб кетиб қолди. Аслида, у атайлаб Туркистонлик уч сиёсатчига ўзаро гаплашиб олишга имкон бериш мақсадида бундай қилди.
Овқат вақтида уччаламиз яхши суҳбатлашдик, дея олмайман, у ёқ бу ёқдан гаплашиб ўтирдик, холос. Аммо, Алмаз Атамбаевни жуда ҳайрон қолдирган, кейин иккаламиз қолгандан кейин ҳам тилга олинган бир мавзу хотирамда яхши қолган.
Салой гап орасида “Эрк” партияси юрт ичида ҳам юрт ташқарисида ҳам катта кучга эга эканлигини айтар экан, ҳозир Афғонистиннинг Ўзбекистон билан чегаараси яқиинида 3 минг кишилик қуролли отрядлари борлиги, бир ҳафта ичида Каримовни йиқита олишларини жиддий шаклда айтиб ўтди. Шунда Алмазнинг оғзи очилиб қолди дейиш мумкин. Мен у ўзбек демократлари қуролли кураш йўлига ўтганларидан шундай ҳолга тушган бўлса керак деб ўйладим. Кейин иккаламиз қолиб суҳбатимизни давом эттирганимизда билдимки, у “шундай кучга эга бўла туриб нимани кутиб ўтирибсизлар?” деган маънода ҳайрон қолган, биз Салой билан биргамиз деб ўйлаган экан.
Мен унга баъзи нарсаларни тушунтиришга мажбур бўлдим. Биринчидан, биз у партия билан бирга эмаслигимиз, Каримов “Бирлик”ни тўхтатиш учун Салой Мадаминдан фойдаланиб, кейин уни улоқтиргани, бу бола ҳозир аламзадалик билан оғзига келган нарсани гапираверишини айтдим. “Ўзбекситондек катта бир мамлакат президентлигига номзод бўлган одам бозордаги пистачка сотувчидек оғзига келганини гапираверадими?” деди ҳайронлиги яна ҳам ошган Қирғизистоннинг келажагдаги Бош вазири. Мен эса, Совет замонида бозордаги пистачка сотувчи ҳам ўзининг бир квадрат метрлик иш жойи учун ҳаёт-мамот жанги олиб боргани, ўзига яраша сиёсатчи бўлгани, бизнинг Салойда ҳатто бундай тажриба ҳам йўқлигини айтиб, Алмазни кулдирдим.
53-54 нинг оғзига келганини гапиравериш одати тезликда ўзини яна бир марта кўрсатди. 1995 йил 30 январь куни АҚШдаги Миллий Демократия Институти Вашингтонда “Ўзбекистонда сиёсий ислоҳотлар” номли семинар ўтказди. Унда Ўзбекистон ҳукуматти тарафидан Адлия вазири Алишер Марди, АҚШдаги элчимиз Фатхулла Тешабой, “Бирлик”дан – мен ва Алибой Йўляхши, “Эрк”дан Салой Мадамин ва ўша пайтда ёш эркчиларнинг раиси, Туркияда эркчилар тарафидан ўқитилган террористик гуруҳнинг раҳбари, ҳозир ББСда "демократия" эшиттиришлари олиб бораётган МХХчи Паҳлавон Турғун, мустақил сиёсатчи сифатида Ўзбекистоннинг АҚШдаги собиқ элчиси Муҳаммад-Бобир Малик, ҳуқуқ ҳимоячиси Абдуманноб Пўлат иштирок этдилар. Бу семинар ҳақида тафсилотли маълумот “Ҳаракат” журналининг энг биринчи сонида, менинг у ердаги нутқим эса, журналнинг иккинчи сонида берилган.
Шу семинардаги нутқида “Эрк” раиси ўз газетеларини Ўзбекистонда 300-400 минг нусхада тарқатишганини гапириб қолди. Мен газета чиқариш ва уни тарқатиш ишларини яқиндан биламан. Ўзбекистонда биринчи мустақил нашр бўлмиш “Бирлик” хабарномасини, кейинчалик “Демократик Ўзбекистон”, “Мустақил ҳафталик” газеталарини яратишга бошчилик қилганман, шу сабабли, буларга оид бирон факт ёки рақам айтилса, мен уларни тўғри баҳолай оламан.
“Бирлик” хабарномасини ротапринт билан бир неча юз дона тайёрлардик. “Мустақил ҳафталик”ни Россия шаҳарларидан бирида 5 минг нусҳада чоп эттириб олиб келардик. У пайтдаги нисбий эркинликлар даврида ҳам бу ўта оғир иш эди. “Мустақил ҳафталик”нинг сонларидан бирини 5 минг нусҳаси ҳозир ҳам Қозоғистоннинг мамлакатимизга яқин қишлоқларидан биридаги танишимизнинг уйида ётган бўлса керак, уни ичкарига олиб киролмай қолганмиз. Шу газетанинг қайсидир бир сонини ҳозир миллиардерга айланган бир Россиядаги ўзбек бизнесменининг ёрдамида 20 минг нусхда чиқардик, кейин тарқатишга кучимиз етмади. Бу ишни Совет замонининг “Союзпечать” каби ташкилотисиз тарқатиб бўлмаслигини тушунганимдан кейин, сафдошимиз Маҳмуджон Иноқовга МАТТАР (Матбуотни Тарқатиш) номли хусусий фирма очишни ва газеталаримизни тарқатишни профессионал йўлга қўйишни таклиф қилдим. Унга мен айтган ном ёқмади, бошқа бир ном остида ўз фирмасини рўйхатдан ҳам ўтказди, аммо, 1992 йил ёзида менга қарши уюштирилган суиқасддан кейин мухолифат тор-мор қилинди, бошқа ишларимиз каби Маҳмуджон Иноқовнинг фирмаси ҳам тўхтаб қолди.
Шуларни яхши билаганим сабабли, “Эрк” раисининг диктатура тикланиб бўлган 1994-95 йилларда Ўзбекистонда ўз газеталарини юз минглаб нусхада тарқатаётганларини эшитиб ўзимни кулгидан тўхтатолмадим ва ва бу хусусдаги фикрларимини семинар қатнашчиларига айтдим. Салойимиз озгина бўлса ҳам, ҳеч бўлмаса бозордаги пистакачи даражасида, сиёсатчи бўлганда эди, ҳаммадан узр тилаб, 300-400 минг эмас, 300-400 дона газетанинг Ўзбекистонга олиб борилганини айтарди ва муаммо битарди. Чунки, бу ҳам катта иш ҳисобланган бўларди. Унутмайликки, шу кунларда ҳам бу партия чиқараётган газетанинг бир неча донасигина Ўзбекистонга етиб бораётганини мен аниқ биламан. “Ҳаракат” журналининг эса, тахминан 2 минг нусхаси олиб борилмоқда. Аслида, бу ҳам жуда оз.
Аммо, Вашингтондаги семинар давомида “Эрк” раиси бошқача йўл танлади. Ҳамманинг кўз ўнгида менга бақириб “Бошқа партияларнинг ишига бурун тиқмасликни” маслаҳат берди, “Бирлик” қилолмаётган ишни улар қилаётганларини, Ўзбекистонда ростан ҳам юз минглаб газеталар тарқатилаётганини гапириб, роса шармандаси чиқди. Салой Мадамин “ўзбек сиёсатчиси”, “Ўзбекистон президенти номзоди” деган номларни ҳамманинг кўзи ўнгида ерга ураётганини кўрган Муҳаммад-Бобир Малик намойишкорона мажлис залини вақтинча тарк этди.
“Эрк” партияси 53-54-чилар фракциясининг йўқ бўлиб кетиш остонасига келиб қолгани, бу фракциянинг охирги 5-6 кишилик тарафдорлари сайтларда яшашга маҳкум бўлганининг сабаби - улар лидер деб айтаётган 53-54, Қирғизистоннинг бугунги Бош вазири таърифи билан айтсак, бозордаги пистачкачи даражасига ҳам етолмаётганидир.
