
Бугун Узбекистонни бошкараёт-ганлар мамлактимиздаги чириган системанинг умрини узайтириш ва шу йул билан уз хукмдорликларини чузиш йулида етарлича усталик килятганларини тан олиш керак.
Бундай усталикнинг энг ёркин мисоли уларнинг 1990 йил сайловлари арафасида «Бирлик»ни кучсизлантириш максадида утказган «операциялари»дир. Уша пайтда тула рус тарафдори булган коммунистик хокимият «Бирлик» ичидаги айнан узини энг ашаддий рус душмани ва антикоммунистик деб курсатиб юрган Салой Мадаминов (Мухаммад Солих), Усмон Азим, Зохир Аълам кабиларни осонликча сотиб олган, уларни ишлатиб булгач, кераксиз нарсадек улоктирганди.
Сайловларни демократик тус бериб утказиш санъати хам уларнинг «козир»ларидан биттаси. 1999 йилдаги сайловларни айнан 1991даги услубда утказилиши уларнинг бу масалада узларига булган ишончларининг курсатгичидир. Шу сабабли, уларнинг бу «услуби»ни фош килиш мухолифатнинг вазифаларидан бири эканлиги табиий.
Маълумки, мутлок купчилик сиёсатчилар ва экспертлар 1991 йилда хам 1999да хам биздаги президентлик сайловлари хусусида гапиришаркан уларнинг натижалари сохталаштирилди ёки сахталаштирилган булиши мумкин каби фикрларга урин бермадилар. Шу сабабли уртага бир саво чикмокда. Каримов 1991 йилда 86 фоиз, 2000 йилда 92 фоиз овоз олганини кандай изохлаш мумкин?
Балки сайловларнинг натижалари хеч кимга билдирилмасдан сохталаштирил-дими Ёки халк хакикатдан хам Каримовдан бошка одамни президент сифатида куришни истамайдими? Ёки бу ерда бошка бир сабаб борми?
Натижаларни сохталаштириш версиясини олайлик. Узбекистонда 10 миллиондан ортик сайловчи бор. Каримовнинг бунчалар катта фоиз овоз олаятганинни назарда тутсак, гап натижаларини бир неча фоиз узгартириш эмас, каттарок нарсалар тугрисида кетяпти. Бундай ишни килиш учун миллионлаб запас бюллетенлар керак булади. Бу тонналаб когозлардир. Уларни типографияларда бостириш, жой жойига етказиб бериш, уларни назорат килиш, бюллетенларни алмаштирб куйиш иши билан ун минглаб одамлар шугулланишлари керак. Бюллетенларни алмаштириб утирмасдан сохта протоколлар ёзиш керак булса хам бундан ун минглаб сайлов комиссиялари аъзолари вокиф булмасдан иложлари йук. Унг минглаб одамлар аралашган нарсани эса бир соат хам сир саклаб булмасди, бу гап хамма ерда таркаларди ва шундок хам шармандаси чиккан хокимият кучада ялонгоч колган кишидек булиб коларди. Айтилганлардан келиб чикиб оммавий сохталаштириш фикрини ножиддий деб караш керак.
Энди одамлар уз истаклари билан Каримовга овоз беряптилар деган хукуматнинг фикрини олайлик. Биз Узбекистондаги дустларимиздан, хукук химоячиларидан, Узбекистонга бориб келятган журналист, турли экспертлардан шуни аник билдикки, бугун Узбекистонда энг камида 30-40 фоиз одам Каримовнинг сиёсатига хам унинг шахсига хам ашаддий каршилар. Ун минглаб камалаятган одамларнинг кариндош-уругларини олсакгина хам олти ракамли сонлар чикади. Хуш улар кандай овоз бердилар?
Совет замонидан биламизки, хозирги Узбекистондаги каби жамиятларда одамлар сайловга бормасликдан куркадилар. Чунки, сайловга бормаганлар махаллий хокимияда, иш жойида, колаберса КГБда кора руйхатга олинамиз деб куркишади. Шу сабабли мутлако купчилик ёки сайловга узи боради ёки хонадондан бир киши чикиб овоз бериб келишига куз юмади.
Дейлик одам сайлов участкасига келди. Эски Совет замонида одамлар сайлов кабинасига хам киришга куркишарди. Чунки бюллетенда биргина номзод булгани учун кабинага кирган одам «коммунистлар ва партиясизлар ажралмас блокининг номзодига» карши овоз бераятгани хаммага маълум булиб коларди. Яна уша кора руйхатга тушиш куркувси бор.
Хозирги сайловларда 2та номзод булгани учун сайловчи сайлов кабинасига киришга мажбур. Хуш, сайлов кабинасига кирган ва аслида Каримога карши булган одамнинг холатини тушунишга интилайлик. Улар фикр-мулохаза килишади. Мана хозир бюллетенда Каримовнинг исмини учирсак кимга овоз берган буламиз? Диктаторнинг ногарасига уйнаятган, кугирчок булишга рози булган, кимлиги купчиликка номаълум булган номзодгами?... Ва, бундай холатда кол-ган сиёсий тажрибасиз одам хурсиниб-хурсиниб диктаторнинг кугирчогидан унинг узи яхши деган фикрга келади.
Иккала номзодни хам учириш мумкинку, деган эътироз булиши табиий. Бу масалада сайлов буйича экспертларнинг фикри куйидагича. Сайловларни бойкот килиш каби сайловга катнашиб хамма номзодларни учириш хам ривожланган жамиятларда, бундан манфаатдор булган ташкилотларнинг кенг куламда олиб борган пропагандаси натижасидагина булиши мумкин. Сайлов тажрибаси булмаган жамиятларда сайловчиларнинг купчилиги хамма номзодларни учириш мумкинлигини хаёлига хам келтирмас экан. Узбекистон жамияти, табиийки, шундай жамиятлардан.
Агарда, каршисида хакикий номзод булсайди, Каримов шубхасиз маглубиятга учраган буларди, деган хулосамиз шу айтилган мулохазаларга таянади. Яъни, хакикий танлаш имконияти булганда эди, 30-40 фоиз одам уйламасдан иккинчи номзодга овоз берарди ва бу номзоднинг прогаммасига караб овоз берадиганларни овози хам кушилиб у галаба килган буларди.
Бу нарсаларни аввалдан хисоб китоб килган хукумат узича йул танлади. Маглубиятдан кутилиш ва айни замонда сайловга демократия рухи бериш учун жамиятдаги мавжуд психологиядан, яъни диктаторнинг кугирчигидан кура диктаторнинг узи яхши, деган психологиядан бунчалик нозик шаклда ва усталик билан фойдаланиш йулини топган Узбекистон режимига койил колиш керак. Айни замонда, кугирчок номзод-ларнинг ролини чукуррок тушунишга интилиш лозим. Чунки Каримовнинг 1991 йил сайловларида 86 ва 2000 йил сайловларида 92 фоиз олишининг сири айнан шу нукталардадир.
Таҳририятдан: Эслатиб ўтмоқчимиз, бу мақола “Ҳаракат” сайтида эълон қилинган пайтда, Интернетда ўзбекча ҳарфлар ҳали йўқ эди. Уни сайтимизда қайтадан эълон қилишимизнинг сабаби – ҳали ҳам замонавий давлатчилик, замонавий сиёсатчилик нималигини билмайдиган ўзбекларга бу масалаларда дарс бериш. Ўзбекларга ақл кирмагунча, сайловлар 1990, 2000 йиллари бўлгани каби давом этаверади. Авваламбор ўзбекларни ғафлат уйқусидан уйғотиш шарт. Абдураҳим Пўлатнинг расми эса ўша йилларга оид, у “Ҳаракат” сайтининг Who is Who? бўлимидан олинган.