Журнал Ҳаракат №1 (8) 1997. Якин тарих сахифалари
Ботир Норбой. - "Бирилк" тарихидан лавхалар.(Давоми)
"Бирлик"да ва унинг атрофида юрган куюнчак зиёлилар М.Солих ва А.Пулат уртасидаги можаролар туфайли "Бирлик"нинг булинишидан катта хавотир ола бошладилар. Кунлардан бирида Ёзувчилар уюшмасининг кичик мажлислар залига Шукрулло, Э.Вохидов, Н.Худойбердиев, П.Шермухамедов, Ж.Камол, Мухаммад Али, Б.Норбоев каби катор адиб ва танкидчилар йигилиб келишди. (Гап 8.09.89даги "Бирлик" МК Хай'атининг кенгайтирилган мажлиси тугрисида кетаётипти. - Тах.). М.Солих ва А.Пулат иштирокида улар уртасидаги можарони тинч йул билан, маслахатлашув асосида хал килмокчи булишди.

Абдурахим Пулатов хозирги коммунистик хукумат билан мулокат борлигини, аммо у билан хамкорлик килиш мутлако нотугрилигини ва узи бир демократ сифатида хеч бунга бормаслигини айтди.

Мухаммад Солих чунтагидан бир когоз чикариб укий бошлади. Унда асосан Абдурахим Пулатнинг камчиликларига, хатто унинг уз ишхонасидаги кандайдир айбларига бахо берилганди. Раиснинг куполлиги туфайли купчилик "Бирлик"дан кетиб колаяпти, "Бирлик" - инкирозда. Уни саклаб колиш учун хозирги хукумат билан хамкорлик килиш керак, деди сузининг охирида Солих.

Булаётган ишларни хар бир киши узича мухокама килиб хулосаларини айтди.

- Мен хали бу гаплар каердан чикаётганини, туппа-тузик уюшмада нима булаётганини аник билмаётибман. Бу ерда кандайдир сир борга ухшайди. Ахир бу ишларнинг хаммаси халк учун булаётибдику! Нега халк манфаати йулига ифлослик аралашиб колипти? Айб кимда булса буни бандасиям, худоям кечирмайди. Шармандаси чиккан коммунистик хокимият билан бу кунда кандай хамкорлик булиши мумкин? - тарзида узок сузлади Шукрулло.

- Максад йулида хар ким билан мулокат ва хамкорлик килиш керак. Аммо коммунистлар билан эмас. Бу партиянинг куллари конда. Мен узим хам хали бу партия а'зосиман. Лекин бу партиянинг расмий органлари, хусусан Марказкоми билан хамкорлик тугрисида гапириш бизнинг гояларимизга хиёнат булади, деб хисоблайман. - деди Эркин Вохидов.

Ж.Камол, Н.Худойберганов, Б.Норбойев ва бошкалар бу гапларни куллаб кувватлашди. Мана, хусусан Б.Норбоевнинг сузлари:

- Мен Солихни халолигига шубхам йук. Миллатни уйлашига хам, виждонига хам ишонаман. Бир пайтлар, 80 йилларда у менга, конституциямиздан узбек тили давлат тили деган моддани обташлашган, бизнинг биринчи вазифамаз уша пунктни киритишга эришиш. Колгани кейин булаверади, деган. Аммо хозирги гапларига тушунмай колдим. Гуё "Бирлик" номидан тагдан кимдир иш олиб бораётганга ухшайди. Хали вакт келиб бу нарсалар аникланади, аникланмаслиги мумкин эмас. Мана хозир Сталиннинг качон кимга нима деганию, качон ухлаб качон турганича ма'лум булмокда. Бир кун келиб бу хам ма'лум булиб колар... Ушанда ким шу ишларни килаётган булса, тарих олдида жавоб беради...

Мухаммад Али, П.Шермухамедов каби адиблар хам бир муросага келиш, "Бирлик"ни пароканда булишига йул куймаслик хакида гапирдилар.

Шу пайт когозга нималарнидир ёзиб утирган Мухаммад Солих:

- Мени хоинликда айлашаяпти, мен "Бирлик"дан чикдим, мана аризам, - деди-ю, урнидан туриб кетворди.

Эртасига Ахмад А'зам, Зохир А'лам кабилар тушиб М.Солих жахл устида шундай килган, у "Бирлик"дан чиккани йук, деб айтиб кетишди. (Ахмад А'зам ва Зохир А'лам Мухаммад Солихнинг 3-чи каватдаги кабинетидан "Бирлик"нинг 1-чи каватдаги хонасига тушишгани айтилаётган булса керак. - Тах).

Булиниш расмийлашди

Келишмовчиликларни бартараф этиш максадида булса керак, уша вактда "Бирлик" фаоллари ва оксоколлари чорлаб, яна Ёзувчилар уюшмасида, аммо энди унинг катта залида каттагина мажлис утказилди. ("Бирлик" МКсининг М.Солих гурухи тарафидан чакирилган 8.10.89даги машхур мажлиси. - Тах.). Гавхар Норматова, Мирза Кењабек, Дилором Исокова ва Фахриддин Худойкулов ташаббусни кулларига олиб, вилоятдан келганларга "А.Пулатов махаллийчилик килипти (бир вактлар Абдурахим Пулат Мирза Кењабекка жахл устида "бор, мен сенга ухшаган калтафахм колхозчилар билан гаплашишни хам истамайман" деган гапни айтган хам дейишади), уни сайламаслик керак" ва хоказо гапларни айтиб пропаганда олиб боришганини курганлар куп.

Мажлисни шоир, купчилик "Бирлик"нинг фахри деб хисоблайдиган Эркин Вохидов олиб борди.

Мажлис бошланиши билан Тохир Каримов суз олиб, гуё МК Хай'атининг купчилиги (унинг айтишича Мухаммад Солих, Мирза Кењабек, Усмон Азим, Зохир А'лам, Ахмад А'зам, Дадахон Хасан ва бошкалар) номидан битилган А.Пулатни айблайдиган арзномани тутилиб-тутилиб укиб берди. Аввалги мажлисда Мухаммад Солихнинг узи укиб берган хатнинг янада кенгайтирилган бу вариантида Абдурахим Пулат узи ишлайдиган жойда узини ёмон тутиши, Восил Кобуловни менсимаслиги ва хоказолар ёзилиб, у оммани оркасидан эргаштиролмаяпти ва "Бирлик"нинг кучсизланишига сабабчи булмокда, деган айб куйилганди. Кейин сузга чиккан Олим Каримов бу айбларни бироз сиёлаштирган булиб, Мухаммад Солих гурухи номидан Абдурахим Пулатни раисликдан олиб ташлаш талабини куйди.

Бу гаплардан кейин биринчи булиб яна шоир Шукрулло урнидан туриб кетди ва шу тарзда гапирди:

- Бу кандай гап биродорлар. Булар галати айбномалар-ку! Агар 37 ёки 50-чи йилларда шу хил коллектив хат ёзилса, хозирок Абдурахимни камокка обкетишган буларди. Бу кандай майдакашлик. Бу ерда КГБнинг кули борга ухшаяпти. Бу ерда шайтон аралашган. Кандай килиб уни иш билмасликда айблай оламиз, ахир у Рижков билан гаплашабилган, Фаргонада Курултойлар утказиб келган одам-ку. Хозир "Бирлик"да Абдурахимнинг хам тарафдорлари бор. Уни кетказиш, "Бирлик"ни булиш демакдир. Мен бу гапларни дархол тугатиб, халкнинг гами билан шугилланишни талаб киламан.

Жамол Камол хам уни куллаб кувватлаб гапирганди, минбарга Зохир А'лам чикиб келди.

- Бу хатга имзо чекмаганман, аммо Абдурахим Пулатов хакидаги гаплар тугри. У "Бирлик"ни кон тукиладиган йулга олиб кетаётипти. Биз уни мажбур килиб телевизорга чикартириб, 10 сентябрга муљалланган митингни тухтатишни айттирмаганимизда эди, кон тукилиши аникди. Абдурахим кетиши керак. - деди у.

Уша куни танаффус пайтида Тохир Карим "Жуда расво килиб ташлаган экансиз, уни укиб бериб уятга колдим", дея Мирза Кењабекни уришганини, Мирза эса "Мен факат кайта ишлаганман, расво ёзилмаган, узингиз расво укидингиз" деганини эшитганлар бор.

Бу мажлисда купрок бир хил тоифадаги одамлар гапирди. Гарчи Эркин Вохидов узига Абдурахим Пулат хам Мухаммад Солих хам бирдай кадрдонлигини гап орасида кистириб кетган булса-да, А.Пулат тарафдорларига камрок суз берилди, суз сураганларнинг айримларига мутлока э'тибор берилмади. Мажлис булаётган залга Мухаммад Солих кириб чикиб турди, муким утиргани йук. Ба'зилар уни уша пайтда телефонда кимлар биландир маслахатлашиб турганини айтишаётган булишсада, бунинг кай даражада тугри эканлигини узи ва ёлгиз Аллох билади.

Мухаммад Солих ва Абдурахим Пулат хам гапирдилар. Вилоятдан келган вакиллар хаммани ма'сулиятни тушиниб етган холда низоларни тугаташга чакирдилар. Хуллас, Абдурахим Пулатни олиб ташлаш фикри шаклланмади. Буни Эркин Вохидов хам сезди. Балки у киши кандай уйинга тушиб колганини сезди ёки узи хам уйнаётган уйиннинг ютказилаётганини хис килди ва вокеани шувашга утди:

- Шу дакикагача бу тортишувлар керак эди. Фойдали гаплар булди. Вокеа анча ойдинлашди. Энди бу гапларни тухтатайлик...

- Йук тухтатмаймиз, - деган сузлар унинг гапини булди. Минбарга суз сурамасдан Мумаммад Солих чикиб олганди.

- Биз бу ишни тухтатмаймиз, мен бунга каршиман, - гапини давом этти у. - "Бирлик"ни биз тузганмиз. Биз хозир камчиликмиз, аммо биз "Бирлик"миз, колганлар узларига янги ном топишсин.

- Бу сизнинг шахсий ишингиз эмас, буни мажлис хал килади. - дея уни кесди Абдурахим Пулат.

- Сиз жим утиринг. Сизга гап йук. - Охирги марта залдан чикиб келгандан кейин М.Солихнинг узига ишониши жуда ошганлиги куриниб турарди. - Биз газетамизни чикарамиз. Эртага банкада бизга хисоб очилади. Хаммаси келишилган. Ким биз билан булса, менинг оркамдан чиксин.

Унинг оркасидан тахминан 20 киши чикди. Колганлар анча куп эди. Бу мажлисда 93 кишидан иборат Марказий кенгашнинг 60дан ошик а'зоси катнашаётганди. Залдаги МК а'золори саналганда карорлар олиш учун кворум борлиги ма'лум булди. Шу пайт чикиб кетганларнинг бир кисми залга кайтиб кириб, бу ердан яна 4-5 кишини олиб чикиб кетишди.

Хуллас, бу мажлисда "Бирлик" иккига булинди. Икки кисм хам узини "Бирлик" деб атай бошлади. Хатто шу номда хабарномалар чикаришди. Бу халк харакати ичидаги шармандали булиниш эди.

(Хотираларнинг 8.10.89даги мажлисга оид кисми жуда мухим ва тарихий ахамиятга эга. Ма'лумки, бу мажлис Абдулазиз Махмудов тарафидан тула видеофильмга олинган. Бу хотираларни уша видеога солиштириб, уларни умуман олганда тугри эканлигини курдик. - Тах.).

"Бирлик" хайрихохларига, куюнчиларига бу хол жуда катта салбий та'сир килди. Шундан сунг ким кандай булмасин, икки томонни бирлаштиришга харакат килди. Раис масаласини Курултой хал килсин дейдиганлар куп эди. Шу масалани хал этиш учун хам икки лидернинг бошини вактинча булса-да ковиштириш керак эди. Оксоколлар, фаоллар харакати туфайли улар Юнусободнинг Шахристон кучасига якин бир ховлида утказилган Марказий кенгаш мажлисида учраштирилди. Чакирилганига карамасдан мажлисга келмаган М.Солих Ахмад А'замнинг уйидан топиб олиб келинди. Олим ака Каримов ва бошка оксоколлар уларнинг бу ишини нома'куллигини айтиб анча насихатлар килишди. Нихоят бу ерда бирлашиш учун келишилди. Кур'он тиловат килиниб юзларга фотиха тортилди. Тез орада "Бирлик"нинг фавкулодда Курултойи чакирилди.

Фавкулодда курултой

Курултой 1989 йил 11 ноябрь куни Тошкентда Луначарский марказидаги катта клубда утказилди. "Бирлик"нинг маркази булган Ёзувчилар уюшмаси биносига Абдурахим Пулат ва тарафдорлари киритилмай куйилгани учун Мухаммад Солих номидан иш кураётган Ахмад А'зам ташкилий ишларнинг хаммасига узи бош-кош эди. Вилоятлардан делегатлар сайлашдан тортиб, клубга одамларни киритишгача хамма ишларга у бошчилик киларди. Абдурахим Пулат раис булишига карамасдан курултойни утказиш ишидан фе'лан четлаштирилганди. Унинг уз номзодини раисликка куймаслиги тугрисидаги ва'дасидан севинган хукумат одамлари ташкилий ишларда Мухаммад Солих группасигагина "Бирлик"чилар деб карашарди.

"Бирлик"нинг хамма мажлислари бахс-мунозарасиз утмасди. Бу галги бахс-мунозаралар хаммасидан ошиб тушди.

Курултойнинг Хай'атини сайлашдан бошлаб бакирик-чакирик бошланди. Одатдагидай Хай'атда утирадиганларнинг номзодлари айтилганда бошкаларнинг номзодига индамай утирганларнинг катта бир кисми Абдурахим Пулатнинг номзоди айтилганда "керак эмас", деб бакиришди. Делегатларнинг жойларда сайланиши билан шугулланганларнинг биринчи "галабаси" эди бу. Охири Хай'ат сайлаб утирмасдан мажлисни олиб боришни икки кишига - Усмон Азим ва Хайрулло Косимга топширишга келишилди. Нафсамбирини айтганда иккаласи хам Курултойни яхши бошкаришди, ким суз сураса навбати билан суз беришди, хеч кимнинг гапини булишмади.

"Бирлик"даги ахвол хакида хар хил фикрлар булди. Гапирувчилар А.Пулат ва М.Солих атрофидаги можароларни четлаб утишга интилишар, янги раис сайланса, хамма яна бирлашиб кетади, деб уйлашарди. Абдурахим Пулат узининг принципиал позициясини, хукумат билан тенг партнер сифатидагина мулокатга тайёр эканлигини ва нима учун хозирги хукумат билан хамкорлик килиб булмаслигини тушунтириб бергандан кейин залдаги одамларнинг кайфияти узгара бошлагани сезилди.

Мухаммад Солих эса факат "Бирлик"нинг эмас, балки бутун Узбекистоннинг такдирига та'сир этиши мукаррар булган бу Курултойга келмасдан Финляндияга кандайдир конференцияга кетиб колгани ма'лум булгандан кейин уни тарафдорларининг киймати бир тийин булганди.

(Вакти келганда шуни айтиш керакки, Мухаммад Солих Узбекистон парламентининг узи Коммунист партия руйхатидан депутат булиб сайлангандан кейин тупланган 1990 йил 30 мартдаги биринчи сессиясига катнашмасдан, унинг урнига АКШга саёхатни афзал кургани хам хакикатдир. - Тах)

Нихоят гап келиб асосий масала - раис сайлашга такалди. Раисликка номзодларнинг руйхати тузилгандан кейин, улардан бир огиз, бир огиз гап эшитишмокчи булишди. Номзодлар орасида Шоди Каримов, Гулчехра Нуриллаева, Жамол Камол, Шухрат Исматуллаев, Абдурахим Пулатов, Ахмад А'зам кабилар бор эдилар. Улар бирма-бир минбарга чикиб гапира бошлашди.

- Менинг номзодимни курсатганларинг учун рахмат, аммо менинг бошка ишларим бор, - деди Ш.Каримов.

- Биродарлар! Бу ерда менинг номзодимни курсатганларга мен хам рахматларимни айтмокчиман. Раислик белида белбоги бор йигитларнинг иши. Мен Абдурахимни шундай йигитлардан деб биламан, менга овоз бермокчи булганларни Абдурахим Пулатов учун овоз беришга чакираман, - деди Гулчехра Нуриллаева.

Жамол Камол ва Ш. Исматуллаев хам шу рухда гапиришди. Деярли барча уз номзодини кайтиб ола бошлади. Агар колган номзодлар билан куйилса, Абдурахим Пулатов номзоди утадиган булиб колди. Кизиги шундаки, эрталаб Абдурахим Пулатовни хатто Хай'атга сайламаганлар, энди уни раисликка сайлашга рози булиб туришарди. Янада кизиги, хеч ким Абдурахим Пулатнинг номзоди куйилмаслиги тугрисидаги аввалги келишувни эсламасди хатто. Ха, Курултойнинг кайфияти бутунлай узгарганди.

Бир вакт минбарга Зохир А'лам тумтайиб чикиб келди.

- Биродарлар, агар Абдурахим Пулатовни сайласанглар, мен "Бирлик"дан чикиб кетаман, - деди у.

Залдагиларнинг аксарияти бу гапга мийигидан кулиб куя колишди. Унинг ортидан минбарга иљайганча Ахмад А'зам чикиб келди.

- Уртоклар, тушунсангларчи, - деди у узига хос мулойим шаклда кулиб. - Агар Абдурахим сайланадиган булса, "Бирлик" яна булиниб кетади.

Залдаги одамлар устига совук сув сепилгандай жимиб колишди.

Шу пайт минбарга Абдурахим Пулатнинг узи чикиб келди.

- Куриниб туриптики, мен сайлансам, хакикатдан хам бу ердан 5-10 киши чикиб кетади. Чикиб кетувчиларнинг сони ундан куп булмайди. Бу "Бирлик"нинг булиниши эмас, бир нечта одамнинг чикиб кетиши булади, холос. Уларнинг бу пуписаси демократиядан жуда узок нарса. Лекин мен "Бирлик"дан хозирги шароитда бир кишининг хам мен сабабли чикиб кетишини истамайман. Мен номзодимни оламан. Менимча Шухрат номзодини кайтариб олмади, хар холда у аник бир гап айтмади. Мен Шухрат Исматуллаев ва Ахмад А'зам номзодлари ёнига Зохид ака Хакназаровнинг номзодини менинг номзодим урнига киритилишини илтимос киламан. Зохид ака мендан кура Мухаммад Солихга якин одам. Аммо мен у кишининг виждони тозалигига ишонаман ва уни раисдошликка тавсия киламан. Улар сайланса, "Бирлик"нинг уч раисдоши булади.

Хамма бунга рози булиб тургандай эди, залдан шоира Мукарама Муродова гапириб колди.

- Биродорлар! Мен яна бир номзодни айтаман. Майли уч киши эмас, "Бирлик"ни турт киши бошкаришсин. Бек Ойбек угиллари хам раисдош булсин. Бу кишининг оталари Ойбек домла касал холларида, тилдан колсалар хам адабиётимизга сидкидилдан хизмат килдилар. Энди у кишининг угиллари халкимизга хизмат килсин.

Залдагилар бу гапни ма'куллаб карсак чалишди. Нихоят кечаси соат 12ларда "Бирлик"ка турт раисдош - Бек Ойбек угли, Зохид Хакназаров, Ахмад А'зам, Шухрат Исматуллаев сайланди. Катнашчилар енгил нафас олиб уйларига таркалишди.

Булиниш барибир тухтамади

"Бирлик"нинг янги Марказий кенгаши ва унинг Хай'атига Абдурахим раисликдан кетмаса "Бирлик"ни буламиз деб бу фавкулодда Курултойнинг чакирилишига сабабчи булган Мухаммад Солих, Ахмад А'зам, Зохир А'лам кабилар хам сайланишди. Аммо улар Курултойдан кейин хам на Хай'ат мажлисларига келишди, на унинг фаолиятларига катнашишди. Оркаворотдан улар хаммани "Бирлик"дан чикишга ундаётганлари, узлари тузаётган янги ташкилотга чакириб яширинча ташвикот олиб бораётганлари эшитилиб коларди. Уларнинг асл нишонлари Абдурахим Пулатдан ташкари "Бирлик"нинг узи хам эканлигига энди энг соддалар хам тушуниб колишди.

Курултойдан 2 ойларча чамаси утгандан кейин Дархон бекатининг якинидаги бир клубда "Бирлик" Марказий кенгашининг навбатдаги мажлиси утказилди. Мажлис бошланиши олдидан залга Ахмад А'зам ва Мирза Кењабек кириб келишди. Туппа-тугри микрофон олдига бориб узр сурашди ва узларини М.Солих, З.А'лам каби сафдошлари номидан келганларини, янги уюшма тузганларини айтишди. Бир-бирини ёмонлаб юрмаслик лозимлигини эслатишди. Аммо бир оз вакт утгандан кейин му'жиза юз берди: Мухаммад Солих коммунистлар руйхатидан депутат булиб сайланди, телевизорга чикиб "Бирлик" йук булди, унда бир нечта дордан кочганларгина колди, хакикий халкпарварлар мен билан "Эрк" харакатига утдилар, деб э'лон килди.

Ха, коммунистчасига халкни алдаш давом этарди.

"Бирлик"нинг булиниш хабарини одамлар совук кабул килдилар. Битта халкда иккита халк харакати булди, деб кулиб юрганлар хам куп булди. Буни "Эрк"чилар хам сезишди шекилли, харакатларини партия деб атадилар. Бу партиянинг кейинги такдири, яхши ва салбий жихатлари хаммага ма'лум. Уларга айтиладиган бир гап бор холос: Экканингни оласан.

Бир дустнинг хикояси

Иттифоко 3-4 киши йигилиб колдик. У ёкдан бу ёкдан гаплашиб утиргандик, обрулирок дустим мендан:

- Хуш, "Бирлик"ларингиз нима булди? - дея сураб колди.

- "Бирлик" булинди, - дедим.

Шу пайт гапга аралашмай утирган бир киши обрули танишимга:

- Шундай булишини мен Сизга качон айтувдим? - дея суради.

- Бир неча ойлар олдин, - деди обрули одам.

Нотаниш одам чикиб кетгандан кейин обрули одамдан сурадим:

- Бу киши ким булади?

- Бу киши куда томоннинг собик одами. Хозир бошка жойда ишлайди, - деди обрули одам.

Энди гап каерда эканлигини тушунгандирсиз? А, лаббай. Ёки хали хам бу булиниш икки кишини жањалининг натижаси деб юрганлар колдими?