Жахонгир Мухаммад - КУВГИН (романнинг давоми).
Ердан кутарилаётган ховур билан куюк туман коришиб атрофни коплаб олганди. Бу кишини биктирувчи манзара булишига карамай, неча кундан буён узини куярга жой тополмай юрган "Катта"нинг бугун хар качонгидан кайфи чог эди. Чунки пахта плани тулганди. Илгариги пайтда булганда-ку Московдан хам мактов, хам орден ундирарди. Х озир эса х атто телефон килиб, бир огиз рахмат айтишмади. "Катта" бунинг учун олдирмади. Аксинча хурсанд булди. Демак, Московнинг у билан иши йук. Бутун жумхурият узининг хукмида. Вилоят биринчилари сим кокиб, табриклаб туришибди. Бошка томондан эса пахта плани тулиши Московдаги "Катта" билан гаплашиб олиш учун имкон булди. Аслида бугун кайфияти кутарилгани, кунгли равшанлашгани хам ана шундан. Карийиб бир ойдирки уз ёгига узи коврилмокда. Бир неча депутатнинг туполони билан сессияда истеъфо бериб кетишига оз колганди.

Хайрият-ки ушанда шайтоннинг гапига кирмадим, деб уйлади у. Агар сессияни ташлаб кетиб колганимда, Хайрулло отга минарди. Мени эса отнинг оёгига боглаб жавзойи киларди. Гарчи атрофимдагилар тунтаришни Хайрулло тайёрлаган, деб мени ишонтиришга уринсаларда, хакикатни сезиб турибман. Хайрулло бу ишга журъат килолмасди. Чунки Мирзабек Олимовни мухокама килган бюро мажлисидан кейин тавбасига таянтиргандим. К улимда уни шармсор киладиган хужжатлар туплаб куйганимни хам яхши биларди. Бунинг устига Олий кенгаш раислигига К улдошевни келтириб, Хайруллонинг кулини анча боглаб куйдим. Кулдошев жар ёкасида эди. Водий вокеаларида жиловни кулдан чикариб, ёмон отлик булди. Хайрулло катта мажлисда унинг хам кули кон деб жиноятга тортишни талаб килганди. Оёги тойиб кетаётган бир пайтда уни куткариб колдим. Бутун вужудида Хайруллога нисбатан нафрат купирмокда. Х атто бир-бирининг кузига тик каролмайдиган х олга келишди. Шунинг учун хам бу сессияда К улдошев билан Хайруллонинг огиз бириктиришганига ишонмайман. Х авфсизлик кумитаси, мана бу маслахатчилар буни исботлаш учун далил туплаш билан овора. Билишади, ундан суз очишса кайнаб кетаман. Шу сабабдан доим уртага унинг номини сукишади. Аслида улар хам Хайруллодан куркишади. Аммо нега мендан эмас ундан куркишади? Йук, мендан купрок куркадилар. К уркканлари яхши. К улни кул килувчи куркувдир. У кулликни енгдими, бошга бало булади.

Аслида бугун Хайрулло х аккида нега уйлай бошладим? У билан орамизда куп гап утди, лекин охирги сессияда агар у минбарга чикиб "Менга вазифа керак эмас" демаганида, ишим битган эди. Йук, агар уни кулга олмаганимда ана у туполончиларнинг йулига юрарди. Х озир у хукуматнинг бошида, кулида бир канча хазинанинг калити бор. Аста секин бу калитларни олиб куйишим керак. кейин ёнимада айланиб юраверсин. Ушанда яна хам вафодор булиб колади.

Бир ёмонликнинг бир яхшилиги бор дейдилар. Сессияда кимнинг ким эканлигини яна бир марта куриб олдим. Бунинг устига сайлов хаккидаги конунни кейинги мажлисга колдирганим хам яхши булди. Унга "Катта"нинг биринчи уринбосари деган лавозим киритаман. Бошка жойларда "Катта" билан уринбосари бирданига сайланади, мен эса конунга уринбосаримни тайинлаш тартибини киритаман. Сайловгача Хайруллони хам, бошкаларни хам хурсанд килиб туришим керак. Сайлов утгандан кейин галвирни сувдан кутараман. У шанда галвирда ким коладию, ким колмайди, курамиз. Х озир эса буни Московдаги "Катта" билан келишиб олишим керак. Пахта плани тулганини айтиб, кейин бу масалада ипнинг учини курсатсам яшил чирог ёкиб юборади...

"Катта" бир карорга келган кишидек елкаларини оркага тортиб, кукрак кериб утирганча Майновни чакирди.

- Максуд Кул табрик мактубини олиб келсин, - деди

Майнов чикиб кетар экан "Катта" яна уйга толди. Бу Максуд Кул деганлари анча дуруст бола экан. Исо Холисни кулга олиш учун буни тузокка илинтиргандик. Биз кутганимиздан хам зиёда экан. Х ам Исо Холисни йулга солмокда хам бошдогини йукотиб куйган газетачиларни кишаналаб турибди. Бунинг устига русчаси хам пишик. Москов газеталарига менинг номимдан ёзган маколалари юкоридагиларнинг аразини анча юмшатди. Барибир бу болани назоратда тутишим керак. Яна уч-турт марта синаб кураман, айникса сукиш синовига бардош берса, бахти кулди, уни ёнимдан айирмайман.

Шу пайт эшик очилиб остонада новча буйли, муйловдор Максад Кул куринди.

- Хамма костюм-шим кийяди, галстук такади, сен эса пахта теришга келган талабага ухшаб кийиниб олибсан, - дея хазиломуз гап отди "Катта" Максад К улнинг кизларнинг куйлаги сингари узун свитерига караб.

- Зотан бугун пахта иши билан бандмиз, - дея тиржайди Максад Кул. - Жиддиятга келсак, новча ва озгин одамга костюм-шим ярашмайди. Костюм-шим кийиш учун сизга ухшаб туладан келган булиш керак.

- Аммо журъатли боласан, колгнлар эса куркок. Сендан бошкаси бундай кийинишга ва мен билан сен каби юзма юз гаплашишга куркади. Х а, дарвоке, китобларингни имзолаб бермокчи эдинг, унутдингми?

- Астафурилло, буни унутаманми? Майновга бергандим, тортмангизга куйган булиши керак.

"Катта" эгилиб тортмасидан икки китобни олди:

- Х а, булар сенинг китобинг эдими, куриб эътибор килмабман. К ани, укийликчи, нима деб ёзибсан.

"Катта" Максад К улнинг кул ёзмасини укий олмади. Калималарни нотугри талаффуз килишдан кочгани учун кайта укишга уринмади.

- Бундай ёзувларни муаллифга укитмок керак. Кани, узинг укиб берчи нима деб ёзибсан?

Максад К ул бироз хаяжонланди. Китобининг илк сах ифасида "Катта"га хушомадгуйлик килганди. Одатда китоб имзолар экан хеч ким аччик-алимсолх гап ёзмайди. Кунгилни тог кайфни чог килувчи гаплар ёзилади. Максад Кул бу гапларни ёзиш бошка укиш бошка эканлигини шу лахазада англади. Юрагининг остида жимирлаган бир нарса бутун вужуди буйлаб "югуриб кетди" ва кичик бир томчига айланиб, бурнининг устида пайдо булди. Онийдан "йуколиб колган" товушини кидириб топиш учун бир-икки юталиб олди-да, "Катта"га кул узатиб китобни истади. "Бугдойзор"... китобининг номи ана шундай эди. У бир сония китобига термулиб турди-да, кейин илк сахифасини очиб ёзганини укиб берди: "Мен тарих сахифаларида таниган буюк саркарда ва давлат рахбари Амир Темурдан кейин буюк жасоратни Сизда курдим. Зотан, темурийлар салтанати сурган заминнинг фарзандисиз. Сизнинг ёнингизда ишлаш Аллох ва тарихнинг менга этган инъомидир..."

"Катта" урнидан туриб Максад Кулнинг икки елкасидан ушлаб бир силтаб бигрига босди.

- Ука, мард бола экансан! Хамма хам бу гапни айтишга журъат килолмайди. Бу гапни менга эмас халкка айта оласанми?

- Айтаман, мен икки юзли одам эмасман. Зотан, Сиз хаккингизда китоб ёзишни бошладим.

- Китобни куй, ука. Х озир бир маколанг хам етади.

- Макола эмас очерк ёзаман. Биз Сизга давлатни бошкаришни ургата олмаймиз, Сиз хам бизга кандай ёзишимизни куйиб беринг.

- Э, йук. Жуда катта нарса сурадинг. Сен менинг жоним билан уйнаяпсан7 Сенларга нима ёзишни курсатиш давлатни бошкариш эмасми?

- Мухтарам "Катта"миз, Сиз мени янглиш англадингиз, узингиз хаккингизда ёзишда бизга эркинлик беринг.

- Яна бир кадам олдин кетдинг. Мен хаккимда мендан сурамасдан кандай килиб ёзишинг мумкин. Менинг сохибим менман! Сен мен хаккимда ёзишинг мумкин, аммо мен куриб берганимдан кейин сенинг мулкинга айланади.

- Умуман хаксиз, хато менда, - деди Максад Кул "Катта"нинг жахли чикишидан куркиб.

- Барибир ёзувчисан-да, ука, шу ерда хам "умуман" деган сузни кушиб юборидинг. Ха, майли пахта плани тулгани билан табрик мактубида хам ана шундай ортикча сузлар кушиб юбормадингми?

- ... -

Максад Кул индамай табрик матнини узатди.

- Факат русчами?

- Майнов Миртемирга таржима килдирамиз, деганди.

- Кани, уни хам чакир, - деди "Катта" Максад Кулга.

Максад Кул чикиб кетаркан, "Катта" Московга телефон килди. У Мамлакат рахбарига :

- Сизни безовта килмокчи эмас эдим, лекин рапорт бериб куймокчиман, пахта планини бажардик.

- Рахмат, хозирги кийин шароитда хар кандай муваффакият келажакка караб ташлайдиган одимларимизнинг пойдевори булади. Хар кандай муваффакият ошкоралик ва кайта куришнинг мевасидир...

"Катта" телефоннинг нарёгидан келаётган нуткни эринмай тинглади, кейин узининг режалари, "дардларини" хам айтди.

- Факат узингдан кетиб колма, нима истасанг, хуп деяпман. Сенга хаддан зиёд эркинлик бердим. Буни кадрла. Агар оркангда биз турмасак, бу эркинликни икки сонияда кулингдан тортиб олишади. Бизга таянсанг, демак катта тогга таянган буласан...

"Катта" телефонда гаплашаётган пайтда кабулхонадаги кизил чирог ёнарди ва бу пайтда хеч ким ичкарига кирмас эди. Максад К ул билан Миртемир кизил чирогнинг учишини кутиб, оёкда гаплашиб туришарди.

- Сизнинг девонга келганингиз яхши булди. "Катта" ёмон одам эмас, уни биргалашиб йулга соламиз, - деди Максад Кул.

- Йулга соламиз деганлар куп, лекин у йулга кирса-да.

- Каранг, сессияда сиз уни нима кунга солдингиз, аммо депутатларнинг талабини бажариб, сизни девонга ишга олди.

- Буни икки хил шархлаш мумкин, - дея жавоб килди Миртемир. - Биринчидан "Катта" мени бу ерга ишга олиб, бошкаларнинг кузига соткин килиб курсатмокчи. Бу х олда эртага йукотиб юборса хам бировнинг иши булмайди. Иккинчидан, сайловни утказиб олгунча бизларни кучсизлантириш учун шу йулга бош урган булиши мумкин.

- Сиз бу кадар хафакон булманг, "Катта" самимий одам. Мана курасиз халкимизга яхшиликни раво курган барча дустларимиз шу девонга йигилади. Сиздан олдин дустингиз Отахонни ишга олдилар, бошкаларни хам мухим мухим нукталарга келтираяптилар. Демак, хаммамиз "Катта" билан куш канот булиб ишлашимиз керак. Мен кунглимга якин олган инсонларни "ога" дейман. Ога, билиб куйинг "Катта" бизнинг бахтимиз. Аллох курсатмасин ана у Хайруллолар келиб колса, хаммамиз учун сичконнинг уйи минг танга булади.

- Негадир бу ерда хамма Хайруллодан куркув хасталигига учраган. Менимча бизнинг энг катта кусурларимиздан бири махаллийчиликдир. Пойтахтлик булгани Хайрулло аканинг айбими? Умуман, пойтахтда барча вилоятлардан келганлар яшамайдими? Айникса, биз зиёлилар бу хасталикни йукотиш урнига илдизига сув куйиб утирсак окибатимиз нима булади?

- Ога, сиз буларни танимас экансиз. Мен шуларнинг юзидан дорилфунунни ташлаб, Московга кетиб колгандим. Онамдан эмган сутимни бурнимдан сугуриб олишганди. Мени "келгинди" дея хакорат килишганини унута олмайман.

- Агар сиз Марсдан тушган булсангиз, бу суз учун хафа булишингиз мумкин. Бирок, бу ер сизнинг хам Ватанингиз. Хаммамиз шу тупрокнинг болалари. Шундай экан, бир тарбиясиз уртага чикиб "Сен Марснинг боласи" деса бир умр кин саклаб юришимиз керакми? Мен девонга ишга келган куним "Катта" билан гаплашганимда икки шарт куйганман. Биринчиси, махаллийчиликни тан олмайман. У тган сессияни хам пойтахтликлар уюштиришди, деб гап таркатишди. Лекин сузга чикканларнинг руйхатига назар солса, ахмок хам англаб оладики, бу гап игво. Чунки сессияда "Катта"га карши пойтахтдан бир киши сузга чикди, колганлар эса вилоятлардан. Иккинчи шартим, хар кандай масалани инсонга ухшаб тортишув йули билан хал килиш. Агар мени ишонтира олса, мен кин сакламасдан фикрини куллаб кувватлайман. Агар мен уни ишонтирсам, у хам мард булсин.

- Менимча "Катта" бу шартга риоя килаяпти. Хозир девондаги асосий масалаларни сизга ишонмокда. Бошка маслахатчилар, ёрдамчиларнинг кони кайнаб юрибди. Ишончини козониш учун сессияда "Онангни" деб сукиш керак экан-да, деб юрганлар хам бор.

- Мен "онангни" деб сукибманми?

- Энди, уша машхур гапингизни шундай шархлашаяпти-да, аслида бошкача шархи хам йук.

- Сиз ёзувчи булиб шундай хулоса килсангиз, бошкалардан упкаламасам хам булар экан...

Шу пайт кабулхонага караб очиладиган кичкина дарчадан югуриб чиккан Майнов "Сизларни чакираяптилар" деди, кейин " Чирог хам учибди-ку" дея кушимча килди.

Миртемир "Катта" билан саломлашар экан:

- Бугундан бошлаб соликларни уттиз фоизга оширибсиз-ку?! - деди.

- Нима деяпсиз узи, - "Катта" бирдан жиддийлашди.

- Мана бугун газеталарни уттиз фоиз оширилган бахосига сотиб олдик. Сотувчи факат газеталарга эмас, умуман хамма нарсага уттиз фоиз кушимча солик солинганини айтди.

- Ёлгон! - деди "Катта" ва Максад К улга юзланди. - Сен хам газета олдингми?

- Олдим, кечагидан кимматрок экан, бах олар ошгандир, деб куя колдим.

- Мен хабардор булмасдан кандай к%6илиб бах олар ошади? Бу уйин, сайлов олдидан мени шарманда килишмокчи. Халкка нарх-навони оширмайман, деб ваъда берагандим. Сайлов олдидан бу уйинни ким уйлаб топди?

"Катта"нинг шиддат билан термулишига бардош беролмаган Максад Кул:

- Бу оркадан пичок уришдир. Махсус уюштирилган иш бу! - деди.

"Катта" Миртемирга юзланди:

- Доим мени танкид киаласиз. Мана узингиз курдингиз, мени кандай боши берк кучага киритиб куйишади.

- Ростдан хам сизнинг хабарингиз булмаса, у холда текшириш учун имконингиз бор.

- Нафакат текшириш, балки бу хоинларни уртага чикариб, халкдан кечирим суратиш керак. Уз хатоларини узлари тузатишсин.

- Эшшаклари тузатишсин, - деди Максад Кул. Унинг бу таклифи "Катта"га ёкиб кетди ва у Майновга давлат паланлаштириш кумитаси раисини чакиришни буюрди. Максад К ул "Курдингми, бошкариш кандай булади" дегандек магрурона Миртемирга караб куйди.

"Катта" хонада у ёкдан бу ёкка бориб келар экан огзидан боди кириб, шоди чикарди.

- Табрик мактубини нима киламиз? - дея лукма ташлади Максад Кул.

- Табрик мактубини ... га тикиб куй, - дея бакирди "Катта". Максад К ул индамай бошини эгди.

Шу пайт хонага ховликканича планлаштириш кумитаси раиси Баходир Самиев кириб келди.

- Эшшак! - дея унинг каршисига пешвоз чикди "Катта". - Нега соликлар оширилади, менинг хабарим йук?

- Оширилгани йук, - дея кулидаги дафтарларни вараклай бошлади Самиев. "Катта" бир хамла билан Самиевнинг кулидаги дафтарларни олиб улоктирди. Сахифалар икки хурознинг жиккамушт булганида патлар ёгилгани каби хонага сочилди. Миртемир бу манзара каршисида хангу манг булиб колди. Максад К ул эса отаси бакирганда калтираб колган боладек "тахта"га айланганди.

- Узингиз билан гаплашгандик, - деди Баходир Самиев сочилиб кетган когозларни териб олмок учун эгиларкан.

- Онагнинг эри билан гаплашгандинг! - "Катта" югуриб бориб Самиевни тепаман деганди у ердаги варакни олиш бах онасида чап берди ва каддини ростлади. "Катта" бир лахза мувозанатни йукотиб куйди. Лекин узини х амон кулга ололмасди. Важохат билан Самиевнинг ёкасидан ушлаб судрай бошлади.

- Ким билан гаплашгандинг? К ачон гаплашгандинг? Балки Хайруллонинг найрангидир бу?!

- Биласиз, мен Хайруллони одам хисобламайман. Сиздан бошкасининг гапини бир тийинга олмайман. Узингиз уттиз фоизлик солик хаккида хужжат тайёрлашни буюргандингиз. Мен шундан бошка гапни билмайман. Вазирларга шу топширикни етказгандим.

- Кимларга айтгандинг?

- Савдо вазири ва нарх-наво кумитаси бошлигига. Кейин кишлок-кооператив савдо идораси раисига. Уларга солик солинглар деганим йук. Бу борадаги лойих ани тайёрланглар, "Катта" имзо куйгандан кейин куллаймиз, дегандим.

- Мен сенга ушанда нима дегандим, мана буларга такрорла. - "Катта" жавобни х ам кутмасдан телефон ёнидаги тугмалардан бирини босиб: - Павел, зудлик билан савдони, нархни, бирлашувни топ! Ер остида булсалар кулокларидан ушла, осмонга чиксалар оёкларидан торт. Икки дакикадан кейин шу ерда булсинлар. - Сунг "Катта" яна Баходир Самиевга юзланди: - Нега жим турибсан? Гапир! Булар уз кулоклари билан эшитишсин.

- Сиз лойих ани тайёрла, сайловдан кейин амалга оширамиз дегандингиз.

- Бекор айтибсан! Лойихани Олий кенгашга такдим этамиз, агар кабул килишса ундан кейин шароитга караб амалга оширамиз дегандим.

- Билмасам, - дея елка кисди Самиев. - Бу ёгини эшитмай колган эканман.

- Эшитиш учун кулокдаги патакни олиб куйиш керак. Бу иш сенга огирлик килаяпти. Эртадан бошлаб Московдаги ваколатхонага ишга борасан, бу сен учун сургун. У зингни окласанг, бир йилдан кейин олиб келаман.

Миртемир "Катта"нинг бу х олига тушунмай колди. Ростдан хам унинг хабари йук дейдиган булсак, Самиев юзига караб топшириги шу хакда эканлигини айтмокда, дея уйлади. Агар хабардор булса, нима сабабдан бу кадар гувиллаб ёнаяпти? Хар холда булар сайловдан кейин амалга ошириш учун анча мунча нарса режалаб куйганга ухшашади. Ёки бизнинг сессиядаги жанжалимиздан кейин хамма ишни оркага ташлаган булишса керак. Ана шу сирли ишнинг учи куриниб колгани учун "Катта" бу кадар кизимокда. Акс такдирада кумита раисини шартта ишдан олмасди.

Эшик очилиб котибият бошлиги куринди:

- Савдони топдим. Нарх кумитаси раиси Нурсат Шоахмедов хаста ётган экан, уринбосари Нина Петровна келди. Бирлашувнинг раиси сиздан изн олиб вилоятга кетганди, уринбосари Макарянни чакирдим.

- Олиб кир! - деди "Катта".

Чакирилганлар кулларида бир дастадан папка ва дафтарлар билан ичкари киришди.

- Нима гап? - дея "Катта" савдо вазири Умаровга юзланди.

- Окажон, Павел окамиз чакирдилар, келдик.

- Окангни хам, Павел окангни хам, сени хам ... билдингми?

- Билдим, билдим...

- Билган булсанг, билганингни хам, билмаганингни хам... билдингми?

- ...

-Нимага жавоб бермайсан? Жавоб бер деяпман!

- ...

- Сен порахурга айтаяпман, нега жим турибсан? Бу ерга х айкал булиш учун келдингми? Гапир, нега уттиз фоизли соликни кулладинг?

- Окажон, узингиздан изн олгандим.

- Сен, итваччага нима дегандим?

- Оркасидан гапи чикмасин, дегандингиз.

- Хуп, сен нима килдинг?

- Бугун баъзи жойларда кулладик, халкдан хеч кандай шикоят булган эмас.

- Сега шикоят булмагандир, аммо мана менга шикоят булди. - "Катта" шундай деб кули билан кукрагига гурс-гурс этиб ура бошлади. - Мана менга шикоят булди, мана менга... - "Катта" мана менга сузларига хамоханг кули билан кукрагига ураркан яна хам жахли чикиб боя от устида булса, энди туяга минганди. Туяга минганда хам, туянинг устида тикка тиргандек эди. Бирор томондан сал шамол эсгудек булса, осмон ерга ер осмонга "кушиларди".

Миртемирнинг боши огрий бошлади. Чикиб кетсаммикан, деб уйлади. Бу огир томоша нима учун уйналаяпти? Менинг асабларимни эговлаш учунми? Ёки бу девондаги одатий холми? Ундай булса бу одам бунча кучни каердан олади? Ахир бундай вазиятга оддий одамнинг на асаби, на калби дош беролмайди-ку? Соатлар давомида кил куприкнинг устида юргандек бакириб чакираркан нахотки асаб торлари узилишидан куркмайди, бу одам? Инсон хамма нарсага урганади, деган гап бор. Нахотки, бу одам бировларни мунтазам сукишга, тах кирлашга, камситишга урганим колган? Агар шундай булса, вой бу халкнинг жонига! Урганиб колган такдирда хам бундай хаётдан безмасмикан одам? Аслида жуда кизик, аввалига жахли чикиши табиий эди. Лекин кейин уз айбини узи нега ошди? Хатто Самиев билан Умаров унинг айбини яширишга уринишар экан, у такрор такрор сураб, терговчи жиноятни фош килганидек, уз айбини уртага чикараётганди. Буни билмасдан килдими? Бу одамнинг билмасдан бир иш килиши кийин масала. Хуш, билган такдирда бу сирнинг оркасида нима бор? Йук, хар холда бу оддий инсоний масала. Жахл чикканда акл кетади, жахл жохилликни бошлаб келади. Бу уйинни охирига кадар томоша килолмасам керак. Чикиб кетсаммикан? Агар бу масала менинг саволимдан кейин бошланмаганда, чикиб кетишим тугри буларди. Лекин хозир кутиб утиришим керак. Аммо булар нега бу кадар тубанлашиб колишган? Онасини хакорат килаяпти, ёкасига ёпишаяпти, лекин бир сочи сесканмайди. Булар мансаб гадоларими? Ёки мансаб ортидан тураларча яшашга урганиб колганлари учун кукишадими? Ундай десам, Самиевни хам камситди хам ишдан олди. У эса жим. Нах отки, унинг виждон деган, исён деган туйгулари йук? Нах отки, унинг одамлик хиси улдирилган? Ахир бу кулдан хам баттарлик аломати-ку? К улнинг кулидаги, оёгидаги кишан унинг туйгуларини хам занжирлайди. Лекин буларнинг кул-оёги очик. Балки порахурлик, кузбуямачилик каби хасталиклар инсонни шу куйга солар? Ёки бу кадар тобелик конда борми? Агар конда бор булса, охир окибатда хаммамиз хору зор буламиз...

"Катта" Нина Петровнага караб:

- Сен нега топширик бердинг, кимдан изн олдинг, - дея бакирди.

Нина Петровна йиглаб юборди. Бу унинг исёни, деб уйлади Миртемир. Булар узларини бировнинг оёгининг остига ташлашмайди. Уз хак-хукукларини химоя килишни билишади. Х атто тахкирлашга лойик иш килганларда хам узларини камситишга йул куймайдилар. Бу хам кичик мансабдор эмас, кумита раисининг биринчи уринбосари. Х еч булмаса куз ёши билан исён килмокда.

- Куз ёшингни дарё кил деб гапирганим йук! Нега нарх-наво ошишига йул куйдинг, деб сураяпман?

- Бу саволни менга эмас Шоахмедовага беришингиз керак. Мен ижрочиман, хатто бунга карши х ам чиккандим. Бу масала сессиядан анча олдин амалга ошиши керак эди, лекин топширик билан тухтаб колди. Кечикиб, энди амалга ошди.

- Демак, сиз бегунох мусича, биз эса айбдор айик эканмиз-да?

- Ким айик, ким мусича эканлигини билмайман, лекин бу иш хато булганини биламан.

"Катта" Нина Петровна билан учакишиб утирмади, Макарянга юзланди:

- Хуш, огайни, сени кузинг каерда эди? Саунада ётганча бу карорга имзо чекдингми?

- Ока, саунага борганим йук...

- Сен хам эшшакликни урганибсан. Сени узимнинг одамим деб у ерга куйгандим. Сен эса саунадан чикмай колдинг.

- Ока, у ерга хизматга бордим, Павелжон Московдан келган мехмонларни олиб бордилар...

- Учир товушингни, сен х али мехмонларимга хизмат килганингни юзимга солмокчимисан? Улар менинг эмас, жумхуриятнинг мехмонлари, керак булса оркасини хам тозалаб куясан, билдингми?

- Билдим.

- Нимани билдинг?

- ... - Макарян жавоб урнига жилмайди. Бу эса "Катта"ни бироз юмшатди. У:

- Нима киламиз? - Миртемир ва Максад К ул утирган томонга юзланди. Миртемир индамади. Максад Кул эса:

- Телевизорга чикиб халкдан кечирим сурашсин, - деди. Ё бу фикр "Катта"га ёкди, ёки нима килишини билмаётгани учун у х ам шу карорда тухтади.

- Смирно! - деди худди генералларга ухшаб. - Направо, шагом марш, туппа тугри телевизорга.

"Мусофирлар" "Катта" охирида юмшади, дея енгил тортиб шахтам одимлар билан чикиб кетишаётганди,"Катта" тугмани босиб Майновга:

- Назоратга ол, мана бу х аромхурлар туппа тугри телевидениега боришсин. Х ам русча хам мах аллий тилдаги ахборотга чикиб, кечирим сурашсин, - деди. Кейин Миртемир ва Максад Кулга караб:

- Энди чой буюрамиз ва ахборотни кутамиз, - деди.

Максад К ул "Катта"ни тамоман юмшади деб уйлади ва когозларнинг ичидан бир шошилинчномани чикарди:

- Мана буни округдаги генераллар юборишган. Илгари хам айтгандим, шуни бир ёклама килайлик, - деди.

- Х ожатхонага борганингда бир ёклама килиб куя кол! - деди "Катта" бамайли хотир охангда.

Миртемир урнидан туриб:

-Узр, менинг бошим ограяпти, бундай об-хавога урганмаганимдан булса керак.

- Укажон, об-хавони биз кирлатмадик, - "Катта" шундай деб телефон тугмаларидан бирини босди-да: - Лимонли чой билан бош огригини колдирадиган дори келтиринг, - деди. Кейин Максад Кул ёзган табрик мактубини укий бошлади.

- Табрик мабрик йук7 Ишлаган булса, хаммаси пулини олади. Биз хам уз ишимизни килайлик. Миртемиржон, ёзинг, сиз сайлов олди учрашувларим учун нутклар хозирлайсиз. Иктисодчилар билан буладиган учрашувда иктисодга, колхозчилар билан буладиган учрашувда кочирик ва маколларга купрок урин беринг. Сен эса Максаджон, сайловолди дастурини тайёрла, ярим когоздан ошмасин, ун-ун бешта шиордан иборат булсин.

Ёрдамчи чойларни олиб келаркан дорини "Катта"нинг олдига куйди

- Каминанинг боши огримайди. Огриса хам дориси бошка, - дея хазиллашган булди "Катта".

Миртемир депутатлардант келган бир шикоятни кулида олиб келганди. Курсатсамми, курсатмасамми, деб уйлади. Курсатаман, агар Максад Кулга килган жавобини менга хам такрорласа, бу ишга нукта куяман.

- Сузок вилояти рах бари Тухтасиновнинг килмишлари хаккида суров тушган. Халк назорати кумитаси, прокуратура ва Олий кенгаш хайъатидан мутахасислар олиб, текширишга юборсак. Чунки жиддий айблов куйилган.

- Ука, мен хеч кимга ишонмайман. Бу ишнинг бошида узингиз туринг. Тухтасиновнинг килмишлари хаккида жуда куп хабар олаяпман. Бу ишни кимга ишонсам, барибир Тухтасиновнинг тузогига илинади. У х ар кандай одамни сотиб олади. Вилоят ахлининг конини зулукдек симирмокда. Узингиз бориб текшириб келинг, шармандасини чикариб олиб ташлаймиз. Халкка адолатни курсатишимиз керак. Халк биздан бошка нарса эмас, адолат кутмокда. Текшириб келинг, аввалига яхшилаб фельтон киламиз, кейин эса мухокама килиб, ишдан олиб ташлаймиз. сизнинг фаолиятингиз хам ушанда кузга куринади. Иложи булса бугунок йулга чикинг.

* * *

Миртемир сузоклик миллатвакили Мелибоеввга сим кокди.

- Вилоятингиздан юздан зиёд оксокол имзо чеккан шикоят бор. Шуни текширишда сиздан ёрдам олмокчи эдим.

- Нима хакда ёзишган экан? - деб суради Мелибоев.

- Вилоят рах бари хаккида,- дея жавоб бераркан, Миртемир кунглидан утган саволни хам сурай колди. - Нега вилоят рахбари хаккида нафакахур оксоколлар ёзиб юришибди?

- Миртемиржон , овора бйлманг, ипнинг учи "Катта"га бориб такалади. Менинг хузуримга хам унлаб жабрдийдалар келдилар. Текширдим, текширтирдим шикоятлари тугри. Кейин жумхурият прокуратураси, халк назорати кумитаси, Олий кенгаш хайьатига чикдим. Окибат, х озир менинг узимни кузатиб юришибди. Мени сессияда сайратган, номимни шикотчига чикарган хам шу масала. Аввалига сотиб олишга уринишди, кейин куркитишди, бу хам ишларига ярамади, сунгра олдинги иш еримдан "Бунинг акли жойида эмас, шу боис хайдалган" деган хужжат килдириб газетага ёзишди. "Шпион" деган лакаб хам куйишди.

- Х а, Олий кенгаш сессиясида гапирганингиз шу масала эдими? У ерда сизни вилоят кенгаши мажлисидан хайдаб чикаришганини айтгандингиз...

- Биласиз мен вилоят кенгашининг хам депутатиман, шу боис масалани олдин кенгашда кутариб чикдим. Лекин гапиртиришмади. Агар оркаларида "Катта"нинг узи турмаганида аркони узилган хукиздек харакат килмаган булишарди.

- Мен "Катта" билан гаплашдим, бу масалани охирига етказишимни сураяпти.

- Ундай булса жумхуриятдаги барча хукукни химоя килувчи идоралардан мутахассислар олиш керак. Агар бу ишни бир узингиз текширадиган булсангиз, сотиб олишга харакат килишади, сотиб ололмасалар "саккизта машина" сураганга чикиб коласиз.

- Саккизта машина деганингиз нима?

- Хабарингиз йукми, вилоят рахбарлари менга пора учун саккизта машина суради, дея тухмат килишди. Хозир изимга хавфсизлик кумитасидан пойлокчи куйишган, кариндош уругларимни хам бир-бир элакдан утказишмокда.

- Мен сиздан ёрдам оламан десам, узингиз ёрдамага мухтож экансиз-ку? - деди Миртемир Мелибоевга.- Сузокка борсак, сиз билан х ам гаплашамиз, маслахатингиз керак...

Х акикатдан хам Сузок масаласи тобора чигаллашиб борарди. Миртемир кимга мурожаат этмасин ё текширишда иштирок этишдан воз кечарди ёки хасталаниб коларди ёхуд бошка бир муаммо уртага чикарди. Шу боис девондан, Олий кенгаш раёсатидан ва хукук идораларидан вакиллар олиб узи Сузокка борди. Вилоят рах барларини Олий кенгаш мажлисларида кургани учун узокдан танирди. Сузокка келгандан сунг уларни дарров "кашф" этиб куя колди. Вилоятнинг биринчи рахбари Тухтасинов унга :

- Ука, мен бу ерга бошка вилоятдан келганман, ижроком раиси бошчилигида бир гурухнинг тухмати остида колдим. Улар вилоятни сумиришмокда. Мен эса йулларига тугонокман, махалийчилик килишаяпти, - деди.

Миртемир биринчи котибнинг бошка гапларига ишонмаса-д,а мах аллийчилик тугрисидаги сузларига ишонди. Бу бизга кундокда теккан иллат, деб уйлади у. Боболаримиз буюк императорликлар курганлар, илм сирларини очганлар, юлдузларга йул топганлар, лекин махалийчиликка келганда дар колганлар. Нахотки бу миллатимизнинг конида бор?! Талабалик йиллари "Суркаш", "Самбу" каби номлар буларди. Бу талабаларнинг кайси вилоятдан келганини билдирувчи парол эди. Кейинчалик пойтахтда ишлар экан радиода ишлайдиган Зайниддин ака унга "Келгинди" деганида юрагининг бир парчаси узилиб тушгандек булганди. Биз качон аншу хасталикни енга олсак ушанда катта миллатга ва катта давлатга айланамиз. Акс такдирда чумолидек инимизнинг бошида уймалаб колаверамиз. Хатто бир туманга борсанг хам, бир кишлокка борсанг хам махаллийчилик илон каби оёгингнинг остидан чикади. Манабулар эса мах аллийчиликнинг илдизини яшнатишадида, кейин узлари шикоятчи булишади. Миртемир хаёлидан йилт этиб утган бу фикрни тах лил тарозисига куйишни бошка пайтга "отди"-да:

- Булиши мумкин, -деди босик сасда,-Лекин мана бу иддаоларни охирига кадар текширишимиз керак. Баьзилари аллакачон тасдикланди. Масалан, гушт комбинатига жиноятчилик килган, ун йил хукм олган ва камокдан кочган узок кариндошингизни мудир килиб куйибсиз ёки давлат хисобига курилган болалар богчаси биносини ёш бир кизга ховли килиб берибсиз...

Тухтасинов урнидан туриб, кизариб-бузарганча бир нималар демокчи булди, лекин тили айланмади. Хонада у ёкдан бу ёкка бир-икки бориб келди-да, Миртемирнинг каршисида утирди:

- Нархини ошириб юбораяпсиз. Кунглингиздагини айтинг!

Миртемирнинг бошига яшин тушгандек булди.

- Мен сизни тушунмадим, нима деяпсиз узи?-деди у .

- Мен угил болача гапиришни яхши кураман. Бу ишга нукта куяйлик. Уша нуктанинг бахосини айтиб куя колинг.

Миртемир узок йил газетада ишлагани ва хар турли одамлар билан рубару булгани учун узини тутиб колди. Тухтасиновга караб жилмайганча урнидан турди ва:

- Нуктани халк куяди,- деди киноя билан.

- Ундай булса сиз вергул билан битирасиз ишингизни ва узингиз х ам вергулга айланиб коласиз,- деди захарханда жилмайиш билан Тухтасинов.- Бизнинг тукмогимиз остидан утганлар албатта вергулга айланишган. Сизга