Журнал Ҳаракат №1 (12) 1998. Жамият муаммолари.
Узокдаги ошкоралик.
Ой иситмаса хам, хар холда ёритади.

Куёш хам иситади, хам ёритади...

Хар бир мамлакатдаги ошкоралик нафакат одамларни булаётган вокеалардан ва мавжуд камчиликлардан хабардор килиб туради, балки ошкор килинган хато ва камчиликлар учун маъсул булганларни дархол уларни тузатишга чорлайди. Агар улар хакикатдан куз юмсалар, хамма нарсадан хабардор булган ахолининг узи харакатга келади ва камчиликлар тузатилади. Масала факатгина камчиликларни тузатишда хам эмас, умуман жамиятнинг ривожланиши, янгиликларнинг консерватор-ларни енгиб хаётга кириб бориши хам купинча ошкоралик ёрдамида амалга оширилади. Шу маънода куёш ва ой тугрисидаги фарк ва ухшашликлардан келиб чикадиган булсак, шундай дейиш мумкин: Ошкоралик нафакат бизни “иситади”, балки йулимизни хам “ёритади”.

Жамиятнинг куёш ва ойи булган ошкораликнинг хакикий куёш ва ойдан фарки шундаки, у хар бир мамлакатнинг узига тегишли булади. Кушниларнинг чирогини ёригидан хам вакти келганда фойдаланиш мумкин, лекин узимизда чирок булмас экан зулмат ичида утираверамиз.

Бу аксиомани яхши тушунган Узбекистоннинг мухолифат ташкилотлари биринчи кадамлариданок хукуматдан мустакил булган ва хакикий ошкоралик минбари булоладиган матбуот органларини яратишга интилдилар. Бу ишнинг дебочаси “Бирлик” халк харкати Марказий кенгашининг нашри булмиш “Бирлик” газетаси (хабарномаси) булди. Унинг 1989 йил июнда чикарилган биринчи сонида эълон килинган “Бирлик” халк харакати, Кирим-Татар миллий харакати ва Месхет Турклари “Ватан” миллий харакатларининг Фаргонадаги конли вокеалар хусусидаги Баёнотида ер олган куйидаги сузлар бутун дунёда, хусусан Турк дунёсида хрестоматик булиб колди: “Турк бошка туркка нима учун хужум килди?... Тарихимиз, динимиз, юрагимиз бир эди! Энди фожеамиз хам бир булди”.

Бу газетанинг йуналиши узлари учун кандай хавфли эканлигини дархол англаб етган Узбекистоннинг аввал коммунистик кейин неокоммунистик хукумати уни йук килиш учун куп уринди. Йук килолмади. Кизик бир факт: “Бирлик” руйхатдан олинса-да, “Эрк” газетаси расмий сотишга чикарилган булса-да, “Бирлик” газетаси тан олинмади. Униг бош редактори Ботир Норбой бошчилигидаги бир гурух мухолифатчиларнинг 1 ойча давом этган очлик акцияларига карамасдан хам.

“Бирлик” чикишга бошлагандан кейин турли даврларда мухолифатнинг “Эркин суз”, “Тумарис”, “Мулокат”, “Эрк”, “Демократик Узбекистон”, “Форум”, “Узлик” каби газеталари нашр килинди. Аммо мухолиф матбуот ичида энг катта роль уйнаган нашр “Мустакил хафталик” газетаси булди. Чунки, биринчидан, у аввалданок юрт ташкарисида чикаришга мулжаллангани учун Узбекистон хукумати унинг йулини тусолмади, иккинчидан, Узбекистонда мухолифатга карши тазйиклар террорга айлангандан кейин (1992 йил) бошка нашрлар тухтатилди ва уша даврга оид мухим вокеалар ва хужжатлар факат “Мустакил хафталик”да ёйинланди. Мухолифатнинг ички кийин-чиликлари сабабли бу газета 1993-94 йиллари чикмаган булса хам, у 1995нинг аввалидан бошлаб имкон даражасида яна нашр этилмокда.

Бу газетанинг 1992 йилдаги фаолияти узбек жамиятининг уша даврдаги хаётини урганишда мухим роль уйнаши аник. Ва бир кун келиб бу роль Узбекистоннинг узида чукур урганилади. Кизиги шундаки, чет элларда бундай иш аллакачон бошланган. Узбекистон мухолифатининг фаолияти, мустакиллик ва демократия йулидаги кураши, мухолифат ичидаги жараёнлар тугрисида АКШ, Англия, Туркия, Франция, Россия, Швеция ва бошка мамлакатларда унлаб маколалар ва хатто бир нечта китоб ёзилди.

Бу ерда эътиборингизни Франциядаги бизнинг Шаркшунослик институтимиз типидаги бир институтнинг (De l’Association des Eleves l’institut national des Langues et Civilisayions orientales) ойлик Бюллетенида (Ноябрь, 1993) ер олган “Мустакил хафталик: январь-ноябрь 1992” маколасига жалб килмокчимиз. Макала муаллифи Stephane A.Dudoignon. 27 сахифалик бу маколади “Мустакил хафталик” газетасининг 1992 йилга оид хамма сонлари батафсил анализ килинган. Улардаги маколаларнинг тахминан хаммаси тилга олинган. Шу маколанинг узидан газета муаллифлари “географияси”нинг накадар кенглигини билса булади: Тура Мирзо, Абдурахим Пулатов, Р.Рахмон, Акбар Саъдуллаев, З.Собиров, Й.Отамуродов, Тохир Шокир, Самад Мурод, А.Абдуганиев, Маъмура Хусайин кизи, Шодиёр Даврон угли, Абдулла Юсуф, М.Норматов, Ботир Норбой, Х.Худойбердиев, С. Корабоев, Боймирза Хайит, Максуд Бекжон, Толиб Ёкубзода, Холмирза Носир, Абдуманноб Пулатов, И.Гоффоров ва б.

Макола муаллифи “Мустакил хафталик”даги материалларни анализ килиш йули билан Узбекистондаги мавжуд сиёсий режимнинг мохиятини англашга харакат килади ва умуман олганда унга тугри бахо беради. У лирик чекинишлар килиб, мустакиллик учун “Бирлик” бошлаган харакатнинг илдизларини жадидчиликдан кидиради. У хатто “Бирлик” раиси Абдурахим Пулатнинг 70 йиллардаёк миллиётчилиги билан маълум булган академик Восил Кобул директорлигидаги Кибернетика институтидан чикканлигигача урганган, Абдулазиз Махмудов ва Анвар Усмонлар тайёрлаган видеофильмлардан фойдаланган.

Маколада газетанинг кандай килиб ва чет элдаги кайси шахарларида чоп этилиши ва унинг Тошкентга олиб келиниши тугрисида хам маълумотлар берилган. Афтидан у бу маълу-мотларни Узбекистонга шахсан узи келиб туплаган. Лекин газетанинг бош мухаррири сифатида газетада номи келтирилган Х.Расуловнинг курсатилиши эса, у бу масалада хакикатни билолмаганидан далолат беради. Чунки, аслида, Х.Расуловнинг номи КГБчи-лариниг кузини чалгитиш учун берилганди.

Франциялик тадкикотчи узбекларнинг узи килиши керак булган ишни килиб, узокдан булса хам бизга бир ошкоралик дарсини берди.

Рахмат сенга, Stephane A.Dudoignon!