Журнал Ҳаракат №3 (14) 1998. Инсон хукуклари
Хукук химоячилари тарихидан бир лавха
Узбекистонда миллий демократик харакатларнинг йулбошчиси булмиш “Бирлик” халк харакатининг тугилганига хам ун йил булмокда. Узбек халкининг тарихида мухим роль уйнаган бу вокеа ва “Бирлик”нинг мустакиллик учун курашдаги урни хали етарлича урганилгани хам йук. Куринишидан бу иш келажакда килинади. Чунки бу ишни килоладиган олимларимиз хукуматнинг тазйигидан куркканлари учун сассиз колаётган булсалар, “Бирлик”чиларнинг узлари неокоммунистик режим билан омонсиз кураш ичида булганлари учун бу ишга вактлари йук.

Шунинг учун бу курашнинг турли этапларида иштирок этган одамларга мурожаат килиб, хеч булмаса уша кунларга оид хотираларини ёзишни, имкони булса уларни мухолифатнинг нашрлари оркали жамоатчиликга етказишни сураймиз.

Бу сохада хайрли иш килган биринчи киши Ботир Норбой булди. Унинг хотираларини ушбу журнал сахифаларида укиганлар унинг хизматини узлари бахолаётган булсадар керак.

Шарк халкларининг сиёсатчиларида, минг афсуски, кунлик вокеаларни кундаликларга ёзиб бориш одат тусига кирмаган. Лекин бундай одатнинг биз билмаган сохиблари булса, улардан илтимос киламиз, уз хотираларингизни журналимиз сахифаларида бошкалар билан уртоклашинг.

Инсон хукукларини химоя килиш сохасида хам айни вазиятни курамиз. Москвада “Бирлик”чилар ташаббуси билан курилган Марказий Осиёда Инсон Хукукларини Химоя Килувчиларга Кумаклашиш Жамиятининг Информацион Бюллетени куп вокеаларни хужжатлаштириб куйган булса хам, хали когозга олинмаган, урганилмаган вокеалар етарли. Шуни унитмаслик керакки, уларни урганишнинг йулларидан яна биттаси гарб матбуотини кузатиб боришдир. Чунки гарб мамлакатларида туртинчи хокимият даражасига келган матбуот бизнинг регионга оид вокеаларни хам диккат билан кузатиб келмокда ва бирорта хам вокеа унинг назаридан четда колмаётипти.

Бу ерда факат бир мисол сифатида Американинг энг нуфузли газеталаридан “Вашингтон пост”нинг 1994 йил 4 июль сонида эълон килинган бир маколани келтирмокчимиз.

“Узбек диссидентларини сенатор Спектор билан куриштирмаслик учун тусиклар куйилди” деб номланган макола киска килиб айтсак куйидагиларни баён килади.

Узбекистонда инсон хукукларига доир вазиятни урганиш учун Тошкентга келган сенатор Арлен Спектор билан учрашиш олдидан 2 мухолифатчи узбек аёли милиция томонидан тутукланган. Спектор билан учрашадиган аёлларнинг биринчиси Васила Иноятова. У такикланган энг катта мухолифат ташкилоти “Бирлик”нинг лидерларидан бири сифатида танилган. Иккинчи аёл Дилором Исхокова эса “Эрк” деб аталувчи кичик бир партиянинг (газета матни айни шундай - Тах.) матбуот секретари. Бу партия хам такикланган.

Спектор Каримов билан учрашганда бу аёлларнинг тутукланиши масаласини кун тартибиган куйган, Каримов эса бу аёллар биз гаплашишимизга арзийдиган одамлар эмас деб, масалани беркитишга харакат килсада, Спекторни чалгитолмаган.

Дунё микёсидаги масалаларгагина уз сахифаларидан жой берадиган бу газетанинг Тошкентда икки аёлнинг тутукланишига доир хабарни Узбекистонда демократия ва инсон хак-хукукларининг ахволини ёритувчи бир маколанинг асосий гоясига айлантириши тасодифий нарса эмас. Булар курсатаётиптики, дунё жамоатчилигининг бу аёллар тугрисидаги фикри Каримовнинг фикрига эмас, Известия газетасининг мухбири Марина Лебедеванинг “Василага ухшаш 50 аёл булганда эди, Каримов Узбекистондан кочиб кетарди. Лекин, минг афсуски, у хозирча битта. Уни хар канча такдирласак хам кам” деган фикрига якиндир.

Васила Иноятова “Бирлик” халк харакатига 1989 йилнинг кузида Узбек тилига давлат тили макоми берилишини талаб килиб утказилган машхур митинглар замонида келиб кушилган. Уша йили 19 октябрь куни, яъни Олий Кенгашда Узбек тилининг макоми тугрисида конун кабул килинадиган куннинг арафасида, кечкурун, Узбекистон мехмонхонаси олдида милиция кушинлари тарафидан ураб олишга бошланган митингчиларга “Мен тилимни олган куним туй киламан” шеърини укиб хитоб килган Васила Иноятованинг узи хам бу митинглар каби машхур булган эди.

Уша замондаги вазиятни билмаган одамларда, нима учун митингчилар милиция тарафидан куршалганди, уларни кимлардандир курикламок керакмиди, деган савол тугилиши мумкин

Хакикат шундан иборатки, уша пайтда Ислом Каримов Узбекистоннинг мустакиллигига хам, Узбек тилининг давлат тили булишига хам тиш-тирноги билан карши эди. Узбек тили масаласида хам халкнинг талабини узида акс эттираётган “Бирлик”нинг кучини синдириш учун, айнан уша кунларда, хукумат уни парчалаш вазифаси билан уртага бир гурухни чикарди. Фаолиятини “Хакикий “Бирлик” бизмиз, бошкалар узларига бошка ном танлашсин” деган иддао билан бошлаган бу гурух “Бирлик”чиларнинг купчилиги уни куллаб кувватламагандан кейин номини “Эрк” харакатига кейин эса “Эрк” партиясига узгартиришга мажбур булган эди. (Кези келгани учун айтаётибмиз, уз тарихларидаги шу мухим вокеани хам билмаган “Эрк”чиларга хар танкиддан жигибийрон булавериш урнига “Бирлик”нинг 1989 йил 8 октябрдаги булиниш мажлисининг видеофильмини топиб куришни маслахат беришдан фойда бор).

“Бирлик”ни осонликча енголмаслигини пайкаган хокимият 9 ёки 10 октябрда “Бирлик”нинг талабларига анча якин булган Тил конуни лойихасини эълон этишга мажбур булди. Агар хокимият бу лойиханинг шундайлигича кабул килиш тарафдори эканлигини айтса, ёки Тил конуни тарафдорлари билан хамфикр эканлигини, хатто уни куллаб кувватлаш учун хамма тарафлар билан биргаликда тадбирлар утказишга хозир эканлигини курсатса эди, рухсатсиз митинглар утказишга хам хожат колмасди.

Лекин хукуматнинг максади бошка эди. У бир кун булса хам вакт ютиб, “Бирлик”ни синдиришни, сунгра Тил конуни лойихасини сандикка ташлаб куйишни режалаштирарди.

Буни яхши тушуниб етган “Бирлик”чилар Тил конуни кабул килингунча тухтамасдан митинг утказишни карорлаштиргандилар. 19 октябрдаги митингни утказилишининг сабаби шу эди. Хали хам Тил конунини тухтатиб куйишдан умидини узмаган Каримов бу митингни утказтирмаслик учун хамма нарсани килди, аммо митингни тухтатолмади. Хеч булмаса унинг катта булиб кетишини олдини олиш максадида шахарнинг маркази милиция тарафидан босиб олинди. Митингчилар милиция тарафидан ураб олинди. Сунгра улар милиция тарафидан калтакландилар, юзлаб кишилар камалдилар.

Лекин, Тил конуни кабул килинмаса, “Бирлик”чиларни калтаклаш ва камашлар билан хам тухтатиб булмаслигини тушуниб етган хокимият яна вактдан ютиш учунгина эртаси куни Тил конунини тасдиклади. Бу “Бирлик” халк харакатининг зафар куни эди.

Бу кунда, хокимият ва шахсан Ислом Каримов бу конуннинг тарафдорлари эдилар, деган фикрни халкка уктириш учун интилаётганлар бор. Улар факат инсон мантигини унутиб куядилар. Агар хокимият Тил конунини кабул килишни истаса, бу коннуннинг кабул килинишини талаб килган одамларни бир кун аввал калтаклатармиди, уларни каматармиди?

... Хуллас “Бирлик”га шоира сифатида келган Васила Иноятова секин аста сиёсатчига айланди. Тез орада “Бирлик” Марказий Кенгаши аъзолигига, кейин эса Маркзий Кенгаш секретарлигига сайланди. Шу кунлардан эътиборан унинг хаёти хамма диктатура давлатларидаги хамма мухолифат ташкилотлари фаоллариникидан, лидерлариникидан фарксиз: хавфсизлик ходимларининг доимий таъкиби, милиция ёки хавфсизлик ходимлари томонидан калтакланишлар, тутукланишлар, прокуратура ва судларга тинимсиз чакириклар, уларнинг катта-кичик жазолари, иш тополмаслик, иктисодий сикиклик ва б.

Мухолифатга карши тазйиклар 1992 йилнинг бошларидан очик террорга айланди. 29 июнда Абдурахим Пулатга карши уюштирилган суикасддан сунгра мухолифат фаолларига карши уйдирма жиноий ишлар кузгаш, уларни катта муддатларга камаш оддий вокеага булиб колди.

Табиий, хукумат Василани хам тинч куймади. Бахона тезда топилди. Абдурахим Пулат боши ёрилиб касалхонада ётганида Васила бир шеър ёзганди. Шеър мухолифатнинг“Мустакил хафталик” газетасида эълон килинди. Шеъерда президент Каримовнинг исми йук булса-да, ундаги одамларнинг бошини ёриш билан шугулланаётган конхур образи уз эгасини топди ва Тошкент шахар прокуратураси Васила Иноятовага карши президентни хакорат килишда айблаб жиноий иш кузгади.

3 боланинг онаси Василани 20 мартадан купрок милиция ходимлари прокуратурага сурокка мажбуран олиб бордилар. Бъзида уни касал холида олиб кетдилар. Купинча эса, болаларига карайдиган одам булмагани учун, болалари билан олиб кетганлар.

Сурок учун унинг кариндошлари, бирга ишлаган собик хамкасбларигача прокуратурага чакиртирилдилар. Уни махалла куркоклари олдида обрусизлантиришга интилиб, уйида дабдабали, шовкин-суронли тинтув утказдилар, шахси тугрисида ифлос гаплар таркатдилар.

Унинг шеъри экспертиза учун Фанлар Академиясининг Тил ва Адабиёт Институтига юборилди. Яхшиямки бу ерда Бахтиёр Назаров кабилар колмаган экан, шеърда Каримовнинг шаънига карши бир нарса йук маъносида хулоса чикарилгди. Прокуратура дархол бошка йул топди ва бу ишга “Уруш ва мехнат ветеранлари” номли ташкилот рахбарларининг шеърни хам унинг муаллифини хам лаънатловчи ва уни жазолашни талаб килувчи хати тиркаб куйилди. Прокуратура, табиийки, Василани айбдор деб топди, ишни Тошкент шахар судига топширди.

Айни кунларда Абдуманноб Пулатнинг устидан кузгатилган иш хам судга топширилиш этапига келганди. Бу даврда мухолифат ташкилотларининг фаолияти тазйик ва террор остида энг суст нуктасига келиб колганлиги маълум. Янги тактика куллаш лозимлигини биринчи булиб хар доимгидек “Бирлик”чилар англаб етдилар ва кучларини хукук химоячилиги йуналишига бурдилар. Москвада Марказий Осиёда Инсон Хукукларини Химоя Килувчиларга Кумаклашиш Жамияти курилди. Дунё жамоатчилигининг диккат-эътибори Узбекистон хукуматининг репрессив сиёсатига жалб этилди. Халкаро инсон хукукларини химоя килувчи ташкилотлар ва бир катор давлатларининг расмий доиралари Узбекистон хукуматига уз норозиликларини билдирдилар. Натижада Абдуманноб Пулат хамда Васила Иноятовалар хаксиз жазодан кутилдилар.

Лекин, шундай булса хам Узбекистон хукумати уз хатоларни тан олмокчи ва тазйикларини камайтирмокчи эмаслиги яккол куриниб турарди. Шу сабабли купгина мухолифатчилар уз фаолиятларини тухтатиб куйишга мажбур булдилар.

Васила бундайлардан эмасди. У уз фаолиятини “Бирлик” Марказий Кенгашининг секретари сифатида хам хукук химоячиси сифатида хам хеч толмасдан давом эттирди ва хозиргача эттириб келмокда. Уни неча мартабалаб яна тутукладилар, куркитдилар, узи тугрисида тухмат ва бухтонларни таркатдилар ва таркатишни давом этмокдалар. Хозир бу ишда хукуматга ёрдамчилик килаётган баъзи собик сафдошларимиз хам борлиги ачинарли холдир.

Лекин нима булса хам бир нарса аник: Бутун давлатнинг имкониятлари кулида булган хукумат Василага ва у кабиларга тазйик утказиб чарчамаётгани табиий, аммо уларга бардош бериб курашини давом эттираётган Василанинг чарчамаётганини хар ким хам тушуниб етавермайди.