Журнал Ҳаракат №4 (15) 1998. Гарб биз тугримизда
Аннет Бурнинг "Узбекистон: ички ва ташки сиёсати" китоби.
Горбачевнинг кайта куриш замонида гарб давлатларининг СССР билан студентлар алмашиш программасига катнашган ва 1 йилга якин Тошкентда яшаб урусча ва узбекчани урганган АКШлик Аннет Бур кейинчалик Узбекистон буйича мутахассисга айланди. Охирги икки йил Англиянинг Кембридж шахридаги Киролият Ташки Ишлар Институтида Узбекистоннинг мустакиллик арафаси ва мустакилликдан кейинги йилларини урганган Аннет Бур уз тадкикотларини "Узбекистон: Ички ва ташки сиёсати" номли китоби билан якунлади.

Билишимизча бу чет элда нашр этилган Узбекистоннинг охирги йилларига оид биринчи китобдир. Мустакил тадкикодчининг мамлакатимиз тарихидаги мухим даврга оид карашлари факат чет элликларга эмас узимизга хам кизик булиши табиий. Шунинг учун бу сахифаларда киска булса хам шу китобнинг умумий хавосини укувчиларга етказишга харакат киламиз.

Аслида, китобнинг мохиятини, унинг кайси позициядан туриб ёзилганини билиш учун куйидаги икки нукта хам етарли булса керак:

1. Китоб чикар-чикмас Узбекис-тоннинг Буюк Британиядаги элчиси жаноб Тешабоев Киролият Институтининг директорига телефон килиб президент Каримовнинг сиёсати бу китобда нотугри талкин килингани ва Узбекистондаги мавжуд режим диктатура сифатида ёритилгани учун уз норозилигини билдирди.

2. Китоб шу сузлар билан бошланади: Узбекистоннинг 1992 йилда кабул килинган биринчи пост-Совет Конституциясида асосий хаклар ва хуррият, конуннинг хамма учун тенглиги, давлатнинг диндан айрилганлиги давлат химояси остига олинади ва гарантияланади. Хокимиятнинг уч тенг хукукли тармокларга булиниши назарда тутилган булса хам амалда президент жуда кенг ваколатли хокимиятга эга булгани учун конунчилик ва суд хокимиятларининг роли коронгилик ичида колган. Бу нарсанинг тасодиф эмаслиги Узбекистон парламенти раисининг хавас киладиган даражада аниклик билан айтган шу сузларидан билиниб туради: "Реал хаётда уч тармокка булинган хокимият йук; бир умумий хокимият бор. Монтескьенинг уч тармокли хокимият тугрисидаги сузлари, тугрисини айтсам, нотугри таржима килинган".

Узбекистон Олий Мажлиси раиси Эркин Халиловнинг замонавий давлатчилик асосида ётган принципни бунчалик ибтидоий равишда талкин килишини бу китобдан урганган кишиида Узбекистондаги режимнинг мохияти тугрисида хеч кандай шубха колмайди. Китобнинг колган кисмидаги материаллар эса Олий Мажлис раисининг сузлари хакикатдан хам тасодифий булмаганлигини, Узбекистон Каримов танлаган йул билан бутун дунёдан фаркли уларок урта асрлардан колган сиёсий анъаналарни тиклашга уринаётганини очикча курсатади.

Аслида жаноб Тешабоев Аннет Бурга миннатдорчилик изхор этиши керак эди. Чунки у уз китобига президент Каримовнинг 1992 йили "Бирлик" раиси Абдурахим Пулатга карши уюштирилган суикасддан кейин парламент минбаридан туриб "Керак булса яна юзта одамнинг бошини жойига келтириб куйамиз" деган сузларини киритмаган булса хам Каримовнинг 1998 йилда яна уша парламентдаги нуткида диндорларни назарда тутиб "Уларни пешонасидан отиш керак. Керак булса уларни мен узим отаман" деган сузларини киритган. Лекин факат фактларга урин бериб, изох беришдан узини тортиб туришга харакат килган Аннет Бор 6 йил ичида бош ёришдан ук отишга етиб келган Узбекистон рахбарияти кайси "уз йулидан" кетаётганлиги тугрисида яна хам катъийрок хукмлар бериши мумкин эди.

Китоб унинг номидан хам куриниб турганидкек икки булимдан иборат: Ички сиёсат ва Ташки сиёсат.

Ички сиёсат булими 6 бобдан ташкил топган: Сиёсий структура; Сиёсий партиялар ва харакатлар; Инсон хаклари; Зуравонликка асосланган баркарорлик; "Исломофобия" сиёсати; Миллатлараро муносабатлар. Ташки сиёсат булимида 4 боб бор: Хамкорликка интилиш; Узбекистон ва унинг Урта Осиёдаги кушнилари: регионал гегемонликми?; Россия билан муносабатлар; МДХ ташкарисидаги давлатлар билан алокалар.

Бу киска маколада китобнинг хамма бобларини батафсил мухокама килишга имкониятимиз йук. Уйлаймиз-ки, бу бобларнинг номиданок у ерда нималар тугрисида гапирилганини анча-мунча тушуниш мумкин.

Сиёсий структура бобида мамлакатда президентнинг шахсий хокимияти урнатиланлиги ва Ислом Каримов асосий ракиби булмиш "Бирлик" лидерини сайловлардан четлатиб президент булгани, у нодемократик йуллар билан уз постини хали хам ушлаб турганини англатилади. Парламент, суд системаси ва махаллий хокимлар тамомийла президентнинг кулида эканлиги хужжатлар билан курсатилади. Китоб ёзиш жараёнида бир неча марта Узбекистонга келиб кетган Аннет Бурнинг эътиборидан Узбекистондаги шахсга сигиниш жараёни хам четда колмаган. Бу тугрида муаллиф шундай ёзади: "Оммовий ахборот воситалари президентнинг нутки ва фармонлари билан тула, китоб дуконларида унинг сон-саноксиз (китобда "мириада" ибораси ишлатилган, - Тах.) китоблари учун махсус булимлар очилган... Унинг "Узбекистон 21 аср бусагасида" китобини 1997 йилнинг охирида бир неча чет давлатда хам таргибот килиб президент жохил эмас уйлайдиган одам, деб ишонтиришга интилмокдалар".

"Сиёсий партиялар ва харакатлар" бобида бор булган хамма сиёсий ташкилотлар тилга олинган. Расмий партияларнинг хаммаси хукумат тарафидан курилгани курсатиб бериларкан, тан олинмаган мухолифатнинг фаолияти хар томонлама урганилган. "Бирлик"нинг тугилиши, "Эрк" тарафидан парчаланиши, такикланиши-ю унинг лидерларини юрт ташкарисидаги фаолиятидан тортиб Шукрулло Мирсаидов раислигида Узбекистон демократик харакатлари фаолиятини мувофиклаштирувчи кенга-шнинг тузилишигача, 1998 йилнинг март ойида Мирсаидовнинг тусатдан сиёсатдан айрилишигача булган фактлар китобда уз урнини олган.

Инсон хаклари бобида сиёсий мухолифатга карши утказилган тазийклар, ошкораликнинг бугилиши мухокама килинади. Узбекистон инсон хукуклари жамиятининг фаолияти, мухолифатнинг "Бирлик", "Мустакил хафталик", "Эрк" газеталари ва "Харакат" журналининг роли алохида кайд килинади.

"Зуравонликка асосланган баркарорлик" бобининг мазмуни унинг номидан куриниб турипти. Унинг охиридаги хулоса диккатга сазовор: "Шундай килиб Каримов маълум даражада баркарорлик урнатиб уни зуравонлик билан ушлаб турипти. Аммо бир кишининг карорлари ва ва хатто такдирига богланиб колган мавжуд бошкариш системаси силликрок йулга утадиганга ухшамайди. Шу билан биргаликда, Каримовнинг ворислари мавжуд баркарорликни ушлаб туроладиларми ёки йукми, буни хам билиб булмайди".

"Исломофобия сиёсати" бобида 1989 йилдан бошлаб Узбекистонда диний хаётда булган узгаришлар кадамма-кадам урганиб чикилган. 1989 йили февралда диндорларнинг талаби билан Шамсиддин Бобохонов Урта Осиё мусулмонлар бошкармаси раислигидан четлаштирилиши билан бошланган жараёнлар натижасида диний ташкилотлар хукуматнинг та-зйикларидан кутила бошлаганлари, Каримов хатто хаж килишга мажбур булиб колгани (Каримовнинг умра зиёрати китоб муаллифига хаж, деб тушунтирилган булса керак), аммо кейинчалик исломга карши Совет йилларини эслатувчи янги хужум бошлангани, Наманганда диндорлар кандай тазийклар остида колганлари ва охир окибат 1998 йили дин хусусида янги конунлар кабул килиниб, дин хукумат контроли остига олингани, Каримов Узбекистон парламентида юкорида айтилган сузларини гапиргани санаб утилади. Узбекистон хукуматининг исломни сиёсатлашишидан куркиб олиб борган тазийклари натижасида, деб хулоса килади китоб муаллифи, узларини хукуматга нисбатан мухолиф уларок курмаган дин уламолари ва оддий мусулмонлар бир кун келиб каршилик харакатининг олдинги сафларига утиб колишлари мумкин.

"Миллатлараро муносабатлар" боби Узбекистонда урисларнинг ва тожикларнинг урни ва ролига багишланган. Урисларнинг бу регионда юз йидан купрок вакт гегемон миллат булганлари, аммо хозирга объектив узгаришллар натижасида улар уз ватанларига кучиб кетаётганларини таъкидлаган китоб муаллифига кура урисларнинг роли бу ерда камайиб бораверади. Аммо китоб муаллифи тожиклар тугрисида суз юритганда жуда эхтиёткорлик билан гапирса-да, узбеклар билан тожиклар орасидаги муносабатлар анчагина жиддий муаммолар билан юзма-юз келиши мумкин, деган фикр бу сахифаларда яккол куриниб туради.

Аввал айтганимиздек, китобнинг 4 бобдан иборат иккинчи булими Узбе-кистоннинг ташки сиёсати, унинг ташки дунё билан алокалари, регионал бирлаш-маларда иштироки каби масалаларга багишланган.

"Хамкорликка интилиш" бобида Узбекистоннинг ташки сиёсати муста-килликни мустахкамлаш, чет элдан инвестициялар жалб килиш, хам Гарб хам Шарк мамлакатлари билан иктисодий ва сиёсий алокалар урнатишга каратилгани таъкидланади, Узбекистоннинг учта халкаро ташкилотдаги урни ва роли урганилади. Бу ташкилотлар: Мустакил Давлатлар Хамкорлиги, Марказий Осиё Иттифоки ва Иктисодий Хамкорлик Ташкилоти. Муаллифнинг фикрича Узбекистон МДХ ичида Москвага карши туроладиган кучларнинг шаркдаги лидери булиши мумкин, Гарбдаги кучларнинг лидери Украина булгани каби. Урта Осиё давлатларини бирлаштириш йулида хам Узбекистон лидерлик килаётгани айтилади. Иктисодий Хамкорлик Ташкилоти асосан Европага уланадиган газ, нефть кувурлари ва транспорт йулларининг маршрутларини танлаш билан овара булгани учун Узбекистон хали бу ерда уз урнини топмагани куриниб турганлигига имо килинади.

"Узбекистон ва унинг Урта Осиёдаги кушнилари" бобида бу региондаги хамма жумхуриятлар тугрисида гапирилса-да, асосий ургу Узбекистоннинг Тожикистонда булаётган вокеалардаги ролига берилади. СССР парчалангандан кейин Тожикистонда булиб утган вокеаларни ва Узбекистоннинг бу вокеаларга канчалик аралашганини фактлар билан кадамма кадам ёритган китоб муаллифи бу масалада нейтраллик позициясини курсатиб узи хеч кандай хулоса чикармайди.

"Россия билан муносабатлар" булимида Узбекистон билан бу давлат билан орасидаги мураккаб муносабатларнинг динамикаси урганилган. Улар купчиликка маълум булгани учун бу бобни узбек укувчиларига ортикча танитишнинг кераги булмаса керак. Лекин бир нарса аник-ки, аввалги бобда булгани каби бу ерда хам автор узининг шахсий мулохазаларини ва хулосаларни очикча айтишдан чекинган.

Китобнинг сунгги боби "МДХга кирмаган давлатлар билан алокалар" деб аталган. Бу бобда Узбекистон мустакил булгандан кейин Туркия ва Эрон билан кандай сиёсат олиб боргани, узини кандай тутгани, бу давлатлар орасида вакти-вакти билан кандай илик ва совук хаволар эсгани санаб утилади. Узбекистоннинг Жанубий Корея билан алокалари хам алохида тилга олинади. Китоб муаллифи Узбекистоннинг АКШ билан муносабатларини жиддий шаклда урганган. Бу ерда Аннетт Бур уз фикр ва мулохазаларини очикча сузлаган. Унинг фикрича Каримов узини Ислом дунёсидан ва Россиядан узоклаштириб Гарбга мойиллигини курсатгач, АКШ хукумати Узбекистонга катта умид билан карай бошлади. Баъзи доиралар Узбекистонни бу бекарор регионда баркарорлик ороли сифатида курмокдалар. Шу билан биргаликда, АКШнинг Узбекистонга нисбатан позицияси тула шаклланмаганини курсатувчи фактлар сифатида Каримовнинг АКШ президенти тарафидан узок куттирилгандан кейин кабул килиниши, АКШ Вице-президенти Ал Гор узининг Урта Осиё сафари пайтида касддан Тошкентни четлаб утиши ва бошкалар келтирилади.

Охирги ойларда Каримовнинг Афгонистон сиёсати тула маглубиятга учраб, у куркув ичида Россияниг багрига кайтадан ташланаётгани сабабли АКШдагилар бу "баркарорлик устасидан" умид узишга бошлаганлари, табиийки, Аннет Бурнинг китобида ер олишга улгурмаганини хам эслатиб утиш лозим, деб хисоблаймиз.