Журнал Ҳаракат №4 (15) 1998. Жамият муаммолари
Абдусаттор Хожи Курбон билан сухбат - Дин ва демократия.
МУХБИР: Мухтарам домла, сухбатимиз мавзуини "Дин ва Демократия" деб белгилаганимизнинг сабаби шундаки, мамлакатимиз куп йиллик рус истилосидан кутулиб мустакилликка эришган дастлабки кунлариданок рахбарлар дунёвий, демо-кратик давлат йулини танлаганини эълон этишди. Халкимизнинг мутлок купчилиги эса, Ислом динига эътикод килади. Рост, динсиз совет даври таъсири туфайли бугун хамма бирдай фаол диндор эмас, лекин минг йиллик ахлокимиз, урф-одатларимиз, дунёкарашларимиз Ислом дини асосида шакллангани учун анъанавий мусулмонлар саналамиз. Бизнингча, дин ва демократия мавзуи шу боис хам бугун нихоятда долзарб булиб турибди. Анчадан бери исломшу-нос-лик билан шугулланиб келаётган бир олим сифатида сизнинг фикрингизни билмокчи эдик: дин билан демократия узаро келишиб, муроса килиб яшаб кета оладими?

АБДУСАТТОР ХОЖИ КУРБОН: Гапни айлантириб утирмасдан тугрисини айтадиган булсам, дин билан демократия (ёки бошка хар кандай тузум) хеч качон бир козонда кайнамайди. Демократия вужуди билан исломнинг йулига, хукмларига, талаб ва максадларига тамоман зиддир. Уларнинг яратувчилари хам бошка-бошка. Ислом дини дунёга узига ёт, бегона, хатто душман булган тузумлар билан келишиб яшаш учун эмас, балки Аллох таолонинг каломини оламга ёйиш, инсонларга Аллохнинг хукмларини жорий этиш, бутун дунёда Аллохнинг хокимиятини барпо этиш учун келган. Келишса дин дин булмай коларди.

МУХБИР. Аммо бугун дунё исломий эмас, шунга карамай, дин хам яшаб келаяпти.

А. Х. К. Мавжуд холат дин билан демократиянинг ёки комунизмнинг ёки капитализмнинг узаро келишиб, муросаи мадорада яшаётганидан эмас. Ислом бугун мазлум холатдадир, бировнинг кул остидадир. Бировнинг хукми ва зулми остида яшаётгани унинг бундан розилигини ва келишиб кетганини билдирмайди. Шунинг учн "Соcиализм шароитида дин" ёки "демократия шароитида дин" деган гаплар курук хавойи гаплардир. Уларнинг урнига "зулм остидаги дин" дейилса, хакикатга якин булади.

МУХБИР. Масалани хаддан ташкари кескин куйиб юбормаяпсизмикан?

А.Х.К. Йук кескин эмас, балки бор буйича кайд этяпман, халос. Уйлаб куринг: Исломни барча мавжудотнинг яратувчиси Аллох уз бандаларига хаёт дастури этиб туширган, демократия эса, инсон узи- узига яратиб олган, йиллар давомида ишланган йул-йуриклар мажмуидир. Динимиз курсатмалари мохиятан узгармас, хукмлари очик ва равшандир. Демократик йуриклар эса, инсоннинг хохиш-иродасига караб узгариб туради, бекарордир. Бундай холатда уртада келишув булмаслиги табиий хамдир. колаверса, бугун биз мамлакат ва халк келажагини уйлаётган эканмиз, масалани тугри хал этишимиз керак. Хар хил суз уйинлари килган билан узимизни алдаймиз, халос. Шу жихат Сизга кескин туюлаётган булса, мен масалани чурт кесаётганимдан эмас, балки масаланинг узи кескин-лигидандир.

МУХБИР. Яъни, демокчисизки...

А.Х.К. Демокчиманки, (айникса, мусулмон мамалакатида) дунёвий-демо-кратик давлат тузамиз, деган билан иш бита колмайди. чунки бу шиор шунчаки беозор шиор эмас. Зимнида хунук окибатлар ётибди. Хукуматга гуё беозордай туюлган бу шиори билан вокеан Ислом динига, мусулмонларнинг акидаларига, мусулмон-ларнинг узларига карши уруш эълон килди хисоб.

МУХБИР. Давоингизни озгина изох-лаб берсангиз.

А.Х.К. Диндор динининг буйрук ва кайтарикларига тула ва эркин амал килишни хохлайди. Хуш, хозир огиз купиртириб макталаётган ва асоратдаги халкимизга ибрат килиб курсатилаётган д е м о к р а т и я унга бу хукукни мутлок бера оладими? Демократия демократия булмай колар эди, агар у Ислом динига тула хурлик берса! Бундан келиб чикадики, демократия (ёки бирор бошкача тузум) динга узининг манфаати доирасидагина хукук беради. Энди инсоф билан айтинг: узганинг манфаати дорасидагина хукукка "эришган" дин узини тула хур санай оладими? Узининг чекланган хукукли эканини доимий хис етиб яшайдиган кайси диндор яшаш хукукини чеклаб ташлаган у тузумни севаолади? Модомики ёт тузум ва ёт хукм остида, хукуклари хар томондан чеклаб ташланган холда яшар экан, у дин мазлумдир. Ва модомики, Ислом динининг эркин амал килишига йул бермаётган экан, энг адолатли жамият сифатида оламга хар канча жар солмасин, ундай демократия золимдир. Мазлум золимга мухаббат куя оладими? Мазлум золим билан мохиятда келиша оладими? Муроса кила оладими? Йук, албатта. Гап шу хакда. Мана, бугун Узбекистонда руй бераётган ходисаларга бокинг. Шу йил 15 май куни эълон килинган "Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тугрисида"ги Узбекистон Республикасининг конунини укиб куринг. Иймонли киши иймони такозо этган тарзда хаёт кечира олмаса?! Узининг фарзандларига диний таълим беришдан махрум этилса?! Дини буюрган холда кийина олмаса?! Жамоат жойларида ибодат либосларида юришларига йул куйилмаса?! Бузук бузуклиги кутарганича хамма ёгини курсатиб ярим ялонгоч бемалол юрса-да, мумина киз бор-йуги румол урагани учунгина мактаблардан, университетлардан хайдалиб унинг илм олиш хукуки очикчасига топталса?!

МУХБИР. Назаримда, Сиз хозир демократия билан Узбекистондаги бугунги ахволни чалкаштириб юборяпсиз, шекилли. Холбуки, Узбекистон (хозирча) демократик давлат эмас. Демократия йуклиги учун хам на факат диндорлар, хатто демократлар хам кувгундалар. Узбекистон мисолида демо-кратияни айблаш инсофдан булармикан?

А.Х.К. Мисолни Узбекистондан олганим билан гап умуман демократия хакида бораётибди. Яъни, агар Узбекистон бугун демократик давлат булмаса, дунёнинг илгор демократик давлатлари каёкка караяпти? Инсониятнинг бешдан бир кисми эътикод куйган Ислом дини асосларини масхара килган, бу билан кариийб бир ярим миллиард одамнинг имон-ишончига тажовуз етган бир муртад ёзувчи Салмон Рушдийнинг химояси учун ёппа оёкка калккан демократия гап мусулмонларнинг хак-хукуклари устида борганда нега жим турибди?! Эхтимолки Узбекистон бундай кулгули ва бема'ни конунни ана уша катта демократик давлатларнинг курсатмасига биноан, ёки ушаларнинг кунглига ёкиш учун кабул килгандир. Демокчиманки, Ислом динига муносабатда демократия хакикий баша-расини очиб куяди. Мана Туркияни олайлик. Туркия хар холда Узбекистон эмас. У ерда айримлар кумсаётган демократия тамойиллари анчадан бери яшаб келяпти, бу борада Оврупа давлатларига якин туради. Шундай мамлакатда хам кейинги пайтлар динга карши кураш чуккисига чикди. Канчадан-канча мадра-салар ёпилди, румол ураганлар жамиятдан сикиб чикариляпти. Худди Узбекистон билан келишиб олгандай, мусобакалашаётгандек. Узлари-нинг демократик усуллари ёрдамида (яъни, ахолининг купчилик кисми хохлаб, сайлаб) хокимият тепасига келган фиркани "демократиянинг отаси ва бош хомийси" булмиш Американинг тазйики остида, нодемократик йул билан хокимиятдан четлатишди. Ёки, масалан, Жазоир вокеаларини эсланг. У ерда хам демократик усулда сайловларда голиб келиб энди хокимият тепасига келаётган Ислом жабхаси демократик давлат хисобланмиш Франсиянинг шошлинч аралашуви ва харбий мадади билан киргин килинди, халигача тинчигани йук, катлиомлар уюштирилиб турибди. Бу хунрезликлар тепасида яна уша демократик Франсия ва Америка турибди. Купчиликнинг хохиш ирадасини хурмат этувчи Демократия нега бу "купчилик коидаси"ни мусулмонларга нисбатан куллагиси келмаяпти? Нега уз холларига куймаяпти? Демак, гап биргина Узбекистон хакида эмас, гап шу хакда.

МУХБИР. Самимий сухбатингиз, ошкора фикрларингиз учун рахмат. Афсуски, бу катта мавзуни бир сухбат доирасида хал этиш кийин. Хозирча сухбатимизга шу ерда нукта куйсакда, журналхонларнинг муносабатларини кутсак. Сунгра яна бу мавзуга кайтармиз. Яна бир бор ташаккур, домла.

ТАХРИРИЯТДАН:


Мухбир айтгандай сухбат хакикатан хам самимий, кескин, мазмунли. Аммо унда аниклаб олиш керак булган баъзи нукталар хам йук емас. Бизнингча Абдусаттор Хожи Курбон жаноблари демократия атамасининг узини чалкаш тушунга ухшайдилар. Зеро у капитализм хам соcиализм хам эмас. У инсонлар хаётининг ма'лум бир (стадияси) боскичи хам эмас. Биз яшаб курган соcиализм даврида номигагина "соcиалистик демократия" тарзида айтиб келинган демократия хам эмас.

Аслида биз тоталитар ва авторитар тузумда яшадик, бундай тузумда (у соcиалистик деб номланадими, капиталистик дебми, бунинг фарки кам) демократияга йул берилган эмас. Хозир хам берилмаятипти. Иккинчидан, назаримизда Хожи ота рахбарият билан демократик тузумни хам аралаштириб юборганга ухшайдилар. Бинобарин улар Туркия ижтимоий хаётининг кейинги йилларида Исломга карши хужумлар булганини айтиб, бу хужумларнинг бошида Америка хукумати тарганини айтадилар. Ааввало, бу исботталаб гап. Колаверса, Американинг хозирги хукумати Исломга бошкачарок караса бунга демократия айбдор эмас. Туркия тугрисида хам шу гапларни айтиш мумкин. Туркия Узбекистонга караганда анча юкори демократияга эга давлат булса хам у ердаги вазият Сурия томонидан куллаб-кувватланаётган курд сепаратистлари туфайли жуда мураккаб эканлигини ва бу масала у ердаги демократияни хам оксатаётганини унитиб булмайди.

Хожи ота бир уринда демократия Исломга уз манфаати доирасидагина хукук беради, дейдилар. Аслида демократиянинг манфаати халкнинг манфаатлари билан чатишиб кетади. Чунки демократик жамиятда хукумат ва парламент демократик сайловлар воситасида пайдо булади ва халкнинг манфаатига зид иш тутган куни сиёсий сахнадан тушиши мумкин.

Хожи отанинг битта гапида жон бор, у хам булса илгор демократик давлатларнинг Узбекистон сиёсий хаётига панжа оркасидан карашаётгани, Исломчиларга ва демократларга карши тазйикларга етарлича норозилик билдиришмаётганидир. Аммо уларнинг хатоларига демократиянинг дахли йук. Шуни алохида таъкидлаш керакки, хар бир динда, шу жумладан Исломда хам узига хос демократик элементлар бор. Айтайлик, Исломда подшога карши курашилмайди, аммо халк узига ёкмаган золим подшони алмаштириши лозимлиги айтилади.

Биз дин ва демократия бир мухитда яшайолади, деган фикрдамиз. Улар бир бири билан келишса дин дин булмай колади, деган таъкидга хам каршимиз. Узингиз уйлаб куринг, ислом хатто соcиализм (аслида тоталитаризм ва авторитаризм) билан муроса килиб келди, нахотки ундан устунлиги куп булган демократия билан муроса кила олмаса? Холбуки демократик шароитдагина инсонлар кагозда эмас, амалда куплаб эркинликларга, шу жумладан виждон эркинлигига эга буладилар. Масалан, демократия озми-купми карор топган, юкорида Хожи ота хам та'кидлаган Туркияни олиб курайлик. У ердаги кейинги вокеаларни хисобга олмаганда (бу вокеалар уткинчи характерда) истаган одам истаган динига э'тикод куя олишини, бирон одамнинг беш вакт намоз укигани (ёки укимагани) учун тазйикка учраганини эшитмайсиз. Хатто бу буюк юртнинг собик президенти Тургут Узолнинг узи хам номозхон - диндор эди. АКШ президенти хам диний маросимларда катнашиб, тоат-ибодатни жойига куяди.

Динни Аллох яратганлигига имон келтирамиз, аммо Хожи отанинг демократик йул-йуриклар инсонлар манфаатига караб узгариб туради, деган фикрлари бахсли. Демократиянинг мухим таомиллари - принcиплари узгармасдир. Масалан, демократия шароитида хукумат халкнинг розилигига асосланиб тузилади. Яъни, халкнинг бир гурухи Исломга эътикод килиб, унинг хамма расм-русумларига амал килмокчи булса хукумат монелик курсатмайди. Адолатли сайловлар, референдумлар утказилади ва ошкоралик кенг амал килганлиги учун бу хил тадбирларда хукумат кузбуямачилик кила олмайди. Кузбуямачилик килганлар эса ошкор этилади. Ушбу таомиллар, шу жумладан, суз эркинлиги, мабуот эркинлиги, виждон эркинлиги принcиплари узгармасдир. У ёки бу мамлакатда айрим амалдорлар уларни уз манфаатига мослаб узгартиришга харакат килишлари мумкин, аммо бу дегани, демократия узгариб колди, дегани эмас. Колаверса, Исломдан хам уз манфаатлари учун фойдаланиб келган ва хатто хали хам фойдаланиб келаётган доиралар бор. Уларни рукач килиб динни ёмонламаймиз-ку.

Масаланинг иккинчи тарафи шундаки, нима учун демократияни у инсон акл-заковатининг махсули деб камситишимиз керак? Ха, демократия Аллох яратган инсон тарафидан Аллох берган акл-заковат ишлатиб яратилган. Дунёда инсон акли билан яратилган нарсалар озми? Уларни хам динга карши куйсак, дин улар билан муроса килоладими каби саволлар чикарсак нима булади?

Албатта, биз Хожи ота билан сухбатни эълон килар эканмиз, у кишини динимиз тугрисидаги хамма фикрлари тугридир, демокчи эмаслигимизни куриб турибсиз. Биз эркин нашр уларок хамма истаганларга минбар беришга ваъда берганмиз ва ваъдамизни бажараётибмиз халос. Биз бир нарсага аник ишонамизки, мукаддас ва тортишилмпс сузлар факат ва факат Куръондадир. Хатто тафсир хам инсон тафаккурининг махсули, уни хам тортишиш мумкин.

Биз "Харакат" журналида бундан олдин хам дин ва демократия масаласига оид бир макола ёйинлагандик. Журналнинг шу йилги 1-сонида эълон килинган Жура Углининг каламига мансуб "Ислом ва демократия" маколасида Хожи отадан фаркли уларок демократия ва исломнинг бир бирига мос келиши ургуланади. Ургуланганда хам Куръон ва хадисларга асосланиб ургуланади. Афсуски, Хожи ота билан сухбатда бундай асосли ёндошиш куринмайди.

Нима булганда хам жамиятимизда Хожи ота каби уйлайдиган инсонлар озми купми бор. Улар билан бирга яшаймиз, бирга яшашга мажбурмиз. Хозирги хукуматнинг уларни йук килиб юборишга йуналган сиёсати маглубиятга мукаррардир. Шундай экан бу сухбатда кутарилган масалалар мухокама килиниши керак. Жамият бу масалаларда бир келишув нуктасига бориши керак. Акс холда зиддиятлар кучайиб бораверади.

Хукумат Хожи ота кабилар билан яшашни истамаётганини очик курсатаётипти. Демак, эътикоди кучли одамларнинг эътикоди учун тинимсиз хурликлар куриши, хакоратлар эшитиши давом этади. Унда келажагимиз нима булади, демак бундан кейин доим уруш-жанжал булар экан-да, деган табиий савол тугилади.

Агар мавжуд хукумат уз сиёсатини узгартирмаса шундай булиш эхтимоли жуда катта. Лекин бизга умид берувчи иккита нарса бор. Биринчиси, бир вактлар Москов тарафидан иш бошига келтирилиб хозир бир амаллаб ушлаб турилган хукуматнинг умри узок эмаслиги булса, иккинчиси, хакикий эътикодли одамлар ислом динининг кон тукишга карши эканлигига, дунёга тинчлик урнатиш учун келганлигига ишонишларидир.

Аслида демократик жамиятда бундай зиддиятлар очик-ошкора сухбат, бахс, мунозара асосида хал этилади. Афсуски, бизда туртинчи хокимиятнинг заифлиги, матбуотда хукуматнинг яккахокимлиги, cензуранинг мавжудлиги бу ошкора сухбатга йул бермаяпти. Хозирча Узбекистондаги оммовий ахборот воситаларидан факат бир томоннинг фикрини эшитяпмиз. Мухолифатдаги дин арбобларига суз берилаётгани йук.

Биз бу бушликни тулдиришга уринаётган бирдан бир нашр сифатида диншунос ва сиёсатчи олимларни, ёзувчи ва журналистларни, колаверса харбир бир истаган одамни ушбу самимий бахсни давом эттиришга чакирамиз.