Журнал Ҳаракат №1 (28) 2001. Туркистон Бирлиги
Боймирза Хайит - Туркистонда туркчиликнинг баъзи масалалари
Туркистонда яшаётган, умуман, барча Турк халклари учун энг мухим масалалардан бири Турк Бирлиги масаласидир. Бундай Бирликсиз, биз Россия, Хитой каби буюк мамлакатларнинг иктисодий, сиёсий тазйигидан кутилолмаймиз. Шу маънода биз туркчиликнинг тарихи, бугуни ва келажаги хакида туркум маколалар бериш ниятимиз бор. Куйида ушбу туркумдаги дастлабки маколани эътиборингизга хавола этмокдамиз. Унинг муаллифини алохида такдим этишни лозим курмадик, чунки Боймирза акани Турк дунёсида билмаган одам йук.

* * *


Туркистонда «Туркчилик» деганимизда, биринчи булиб бу мамлакатдаги ва ё бу мамлакатдан бошка юртларга кетиб колган турклар, уларнинг тарихда яшаганлари ва хозир хам яшаётганлари куз олдимизга келади. Туркликнинг борлиги туркчилик учун замин булиб куринади. Аслида, турклик билан туркчиликни бир биридан ажратаолмаймиз. Лекин агар туркликни мавжудлик деб, туркчиликни эса унинг мафкуравий йули тарзида кабул килсак, унда турклик «бадан», туркчилик эса унинг «кони» ва «рухи» була олиши мумкин.

«Култигин битиктоши»даги «устидан кук (осмон) босмаса, остида ер тилинмаса, эй турк миллати, элингни, давлатингни ким бузади?» тарзида ибора, балки Туркистонда туркчиликнинг бошланиши, яъни турк баданидаги кон кайнашлари ва рухи ташкарига ёйилаётганининг бир намунасидир. «Култигин битиктоши»даги теран фикр умуман туркчиликнинг хам асоси була олади.

Туркистонда турклик турли даврларда турли сиёсий тулкинларни бошидан кечирди. Буларга VII асрда араб истилоси ва шу муносабат билан Ислом динининг биринчи марта турклар орасига кириб келиши, турклар томонидан исломнинг кулайча кабул килиниши, ХIII аср бошида мугул истилоси, Туркистонда Мугул ва Чигатой силоласининг XIV аср охирларигача яшаб келиши ва бу сулоланинг турклар томонидан турклашиб ва исломлашиб кетиши сингари сиёсий ва маданий жараёнлар мисол була олади.

Туркистон – туркчиликнинг, янада аникроги, туркчилик мафкурасини тайин этган турк донишмандларнинг бешиги булганидай, унинг туркчилик рухининг жуда узок яшашига хизмати синггани хам унутилмас бир хакикатдир. «Девон-у Лугат-ит турк» билан дунё туркиёт илмига асос солган Махмуд Кашгарий, «Кутотгу билинг» билан турклик давлат назарияси ва давлат фалсафасини ифодалаб берган Юсуф Хос Хожиб, «Девон-и хикмат» билан Ислом динининг таълимотларини, халк тилига туширмок заруратини хис этган Хужа Ахмад Яссавий, Навоий каби олимлар, турк фикр хаётининг буюк сиймоларидир. Туркчиликнинг таъсирларини Абу Али Ибн Сино, Фаробий сингари фикр устозларининг асарларида хам куриш мумкин.

Мир Алишер Навоий XV аср охиридан эътиборан турк тилининг зафари учун кенг йул очди. Навоийга кура, кавмларнинг куплигидан катъий назар, турк миллати яхлит бир миллатдир. Бу фикрини куйидагича сатрларда ифодалайди.

Гар бир кавм, гар юз, йукса мингдир
Муайян турк улуси худ менингдир.

Демакки, турклик ва туркчилик идеали учун муайян бир турк миллати бордир. Турк миллатининг кавмлари, турк миллатининг биргалик гояси шиори остида бутунлашганлар.


Туркистонда туркчиликнинг утмиши


Туркистонда туркчиликнинг узига хос узок утмиши бор. Бу эса турк тафаккур тарихи ва хаётининг бир тармогидирки, булар хозирги кунгача тартиб билан тадкик этилмаган. Факат изхор этишимиз лозимки, «Маданий туркчилик», «сиёсий туркчилик» ва «Диний туркчилик» хар вакт узини ташки хужумлардан химоя килишга мажбур булди. Уз навбатида туркчилик хам узини саклаб колиш учун жабхаларга кирди. Буни рус ва чин (хитой) истилоси давридаги баъзи мисолларда курдик.

Чин давлати, 1755-65 йилларда Шаркий Туркистонни истило килганди. Русия эса XVIII аср бошидан то Х1Х аср охиригача Гарбий Туркистондаги турк давлатларини ишгол килганди. У даврда, Гарбий Туркистондаги сиёсий туркчилик огир бухронларни бошидан кечираётган булиб, бу худудда 3 кучманчилик ва 3 шахар хаётига кура ташкил топган Кичик Жуз, Урта Жуз, Улуг Жуз, Кукон хонлиги, Хива хонлиги, Бухоро амирликларидан иборат олти давлат мавжуд эди. Шаркий Туркистонда эса шахар минтакаси шаклида давлатлар бор эди. Бундай вазият, сиёсий туркчиликнинг тушкунлик, чукиш даврида Туркликнинг сиёсий жихатдан парча-парча холда яшаётган Чин ва Рус истилолари учун кулайлик яратди. Лекин Туркистонда ун икки давлат Чин ва Рус истилосига карши мудофа жангларида катнашдилар. Буни Рус ва Чин тарихчилари хам инкор этмаётирлар. Бухоро ва Хива давлатлари 1873 йилдан то 1924 йилгача узларининг ички мустакилликларини мухофаза эта олдилар.

Сиёсий Туркчиликнинг маглубияти, табиийки, маданий туркчиликка хам огир зарба берди. Рус ва Чин хокимияти остидаги Туркистон Туркчилиги эркин яшашга имкон тополмади. Хоким миллатларнинг сиёсатлари, айникса, маданият сохасидаги иш юритиш услублари туркчиликнинг хар жабхасига карши хар томонлама фаол кураш холида эди. Чор Россияси Туркистонда «руслаштириш ва христианлаштириш» йуригини тутди. Рус черковининг мусулмонлар орасидаги миссионери Илминский, 1876 йилда «Муштарак бир турк-татар тили урнига хар кавм учун кавм шевасини она тили уларок кабул килдирилишини» талаб килди. Аммо Чор хукумати бундай ниятни амалга оширолмади. Илминскийнинг планларини, тавсияларини Совет Русияси ижро эта олди.

Чор Русияси даврида Туркистондаги туркчилик учун катта тахлика келтирган нарса, бу Турк тили урнига Сарт тили жорий килиш сиёсати булди. Бу харакатнинг бошида, миссионер Илминскийнинг талабаси, Туркистон Умум Волиси Туркистон генерал-губернатори Остроумов турарди. Остроумов 30 йил (1887-1917) «Туркисто вилояти газетаси»да бош мухарир вазифасида булди. У, бу газетани сарт тилида нашр этиб, сарт тилини ташвик этарди. Руслар «Турк тили», ва «Турк миллати» урнига «Сарт тили» ва «Сарт миллати” яратиш ниятда эдилар. Остроумов раислигидаги турклардан «Сартлар» яратмок сиёсатига карши туркистонлик Шерали Лопин, «Бизда сарт миллати йук, ерли халк сарт сузини ишлатмаётир ва бундан кейин хам ишлатмайди», дея жавоб кайтарганди. Руслар уз сиёсатларини изчил эттираверадилар. Лекин максадларига етиша олмадилар.

Большевизм даврида туркчилик


1917 йилдан эътиборан Туркистонда «большевизм» даври бошланди. Шу билан бирга туркчилик гоялари хам янги даврга кирди. Коммунистлар Русияси хам Чор Русияси каби Туркистонда туркчиликни инкор этишга интилди. Лекин инкору боскинларга карамай туркчилик сиёсати таъсирида бирон нарса йук булмади, хозирги пайтгача сезиларли фаолиятини давом ээтирмокда.

1918 йил май ойида «Турк сузи» газетаси нашр этила бошланди. 1918 йил июнь ойида эса, «Турк учоги» ташкил этилди. «Турк сузи» газетасини хам, «Турк учоги»нинг фикрларини хам таъкиб эта бошладилар. Совет Русияси бу нашр фаолиятига 1919 йилда бархам берди. Абдулрауф Фитрат 1918 йилда «Чигатой гурунги» номли маданият тугарагини ташкил этди. Бу тугарак, адабиёт ва тил йули билан туркчилик маданиятига хизмат килиб, бир канча адабий ва сахна асарларини нашр этди. Туркчилик – бу тугаракнинг асосий гояси эди. Совет хукумати 1925 йилда «Чигатой гурунги» тугарагини «Пантуркчилик»да айблаб ва унга хам бархам берди. Шундай булса хам Туркистонлик олимлар, турк тилининг келажакдаги ролини тадкик этиш йулидаги фаолиятларини давом эттирабердилар.

Совет Русиясининг маданият сохасидаги сиёсати эса 1920 йилнинг охирида Туркистон турклиги тарихида биринчи марта «Узбек тили» деб аталиш фикрини уртага куйди. Буни амалга ошириш учун 1921 йил январда Тошкент шахрида «Биринчи узбек тил ва имло Курултойи» утказтирилди. Аммо, бу Курултойда узбек тили назарияси хоким булолмади, чунки Туркистонли туркчи олимлар бунга рози булмадилар. Фитрат, турк-чигатой тилининг юксак адабиёти борлигидан бахо этди ва бу фикрини Курултой катнашчиларига изохлаб берди. Фитрат бу Курултойда шундай деган эди: «Усмонличани кузатсак, унинг туркча, арабча ва форсчадан, татарчанинг туркча, арабча ва русчадан, узбекчанинг эса турк, араб ва форсчадан ташкил топганлигини курамиз. Агар, биз бу уч шевадан арабча, форсча ва русчани чикарсак, у холда биз туркчилигимизнинг энг буюк идеалига ва нишонига етишган буламиз».

Фитрат, 1930 йилга якин эса: «Турк тили энг бой тилларидан биридир. У, 1000 йилга якин таназзул даврини бошидан утказди, аммо улмади. Биз турк тилини севамиз. Чигатой туркчаси, бошка шеваларга караганда, юксак такомулга эга» деганди, у туркчилик фаолиятида Чигатойчани химоя этмокда эди.

1925 йил ноябрда Тошкентда 10 туркистонлик ва 2 рус олими бир илмий йигилиш утказдилар. Совет давлатининг нияти, шундай восита билан «шевалар»ни мустакил тиллар сифатида эълон килдириш эди. Аммо уларнинг умидлари сувга окди. Мутахассислар, турк тилининг лугат бойлигини ва грамматик бирлигини баён этувчи бир карашни илгари сурдилар. Турк шеваларининг бир-бири билан якинлаштирилиши мумкинлигини, бунинг учун эса шевалар бегона сузлардан тозаланиши, урнига турк сузлари киритилиши кераклигини баён этдилар. Мутахасислар атамаларнинг турк сузларидан ташкил топишини талаб килдилар.

Шунга карамай, Совет режими бундай фикрларга эътибор бермади ва туркчиликка карши сиёсатни давом эттирди. Коммунистик партиянинг Туркистон комиссияси раиси Рудзутак Тошкентда 1920 йилда: «Хакикатдан, Туркистонда ягона турк халки йук. Туркманлар, козолар, киргизлар, узбеклар бор» деган баёнотни илгари сурди. Москва бу фикр билан узининг илгариги карорларини йук килиш сари бораётганини курсатди. Холбуки, 1920 йил январь ойида Туркистон коммунистик партияси ва партиянинг Туркистон мусулмон бюросининг Курултойида «Туркистон Мухтор Совет Жумхурияти», «Турк Жумхурияти», «Турк коммунистик партияси» номларига кенг урин берилганди, Мусулмон турк армияси тузилганди. «Турк жумхурияти мустакил Конституциясига эга булади» деб карор чикарилган эди.

Туркистоннинг 5 жумхуриятга булиниши


Натижада Туркистон (Гарбий Туркистон) 5 совет маъмуриятига булинди. Бунда кавмлар асос килиб олинди. Совет режими системали равишда узбек, козок, киргиз, туркман, тожик миллатларидан, тилларидан, уларнинг утмишда зурлик билан турклаштирилганидан, уларнинг узларига хос тарихларидан, адабиётлариннги айрим-айрим булганлигидан таргибот йули билан бахс юрита бошладилар ва шу кунгача юритмокдалар. Совет Россияси Туркистонни парчалаш сиёсати натижасида Туркистондаги катта туркчилик ичида узбекчилик, козокчилик, туркманчилик, киргизчилик, ва тожиклик туйгуларини тугдиради. Лекин, бундай кавм туйгулари, хеч качон туркликдан воз кечиш маъносига эга булмади. Бу кабилалар туркларнинг ва Туркистоннинг улкан дарёларидир. Уларнинг оталари турк эди. Улар дарё-дарё каби тукин оккандилар. Аммо улар куйилган денгиз яна Турк денгизи эди. Бу кунда Туркистонда хеч кимса уз келиб чикиши турк эканини инкор этмаётир ва келажакда хам Турк иркининг бир парчаси уларок, Туркистонли уларок яшаяжакларига шубха билан карамаётир.

Фитрат ва Туркчилик


Туркистонда туркчиликни саклаб колишнинг ягона йули туркликнинг яшатилишига боглик. Туркистон зиёлилари, коммунизм режими остида рус шовинизмининг босилари каршисида жасорат билан Туркистонда Турк «мен»лигини омон сакламок учун, бундан келадиган жазо огир булса-да, кулларидан келган хар турли тадбирларни ишлатмокдалар, Фитрат, Чулпон. Маржон, Элбек каби туркчиликнинг гояларини ёйган шоирларнинг шеърлари халк ичида хозиргача яшашда давом этмокда. Халк бу кунга кадар Фитрат 1917 йилда ёзган «Эй турк угли!» шеърини унутмаган. Фитрат шундай деб ёзганди:

«Эй турк угли,
Кимнинг углисан, тушун.
Кузингни оч,
Дунёни кур.
Сунаётган оташларни ёк!
Тупрок остида ётган отангни унутма!
Сен турксан ….
Асирликни кабул эта оласанми?…»


Фитрат яна узининг «Темур саганаси» номли сахна асарида Темурни шиддатли бир овоз билан миллатнинг каршисига чикаради. Сахна устида коп-кора булут, булут оркасида ва орасида Темурнинг рухи, нур чамбари ичра куринади. Темур амирона овоз билан «Мен сизларга куп нарсалар колдирдим, нима булдики, бир замонларнинг шарафи ва жасур бир миллат авлодлари энди бошка бир миллатнинг зулм остида колмиш. Кимлар уларнинг богларидан кушларини кувмокда?.. Оталар меросидан нималар килдингиз?.. Сизлардан талаб киламан, урнингиздан туринг… Улкани тузатинг, авлодларимнинг хур яшашларини таъмин этинг. Агар шундай килмасангиз, улка катта бир мозор холига келади», дея хитоб этарди.

Чулпон ва Туркчилик


Туркистондаги туркчиликнинг коронги кунларининг юлдузи шоир Чулпон эди. Хурриятчи, курашчи, куркмас, жозибали, севимли ва таъсирчан шоир Чулпон хар нарсадан аввал миллиётчиликни илгари сурарди. Унга кура туркчилик яшаши учун, миллий озодликка эришиш шарт эди. Чулпон халкчил шоир булгани учун халкини севар, унинг кудратига ишонарди. Унинг миллатни кураши тугрисидаги фикрини куйидаги байтдан куриш мумкин:

«Улуг, каттик, агдарувчи бир кураш,
Ё бор булиш, ё йук булиш, йук яраш …»

Чулпоннинг шеърлари, Совет режими томонидан 1938 йилда таъкикланди. Лекин бу кунга кадар хар бир зиёли унинг шеърларини машинкада купайтириб, укимокда, укитмокда. (1987 йилда чиндан хам шундай эди. Кейинчалик, якни 1988 йилдан эътиборан матбуотда Чулпон шеърлари кенг эълон килина бошлади. - Таржимон изохи).

Элбек ва Туркчилик


Туркчиликни саклаб колишнинг асосларидан бири, юкорида айтганимиздек, «Турк тилини химоя этиш масаласи»дир. Бу борада шоир Элбекнинг турк тилини асраш тушунчаси билан боглик куйидаги шеърини эслатамиз:

«Мунгли кушим, сайраб-сайраб кел, англат,
Кимлар эрур турк тилини сотгувчи?
Булбул каби сайраб турган бу тилни
Уялмасдан бу улкадан отгувчи?»

Маржон ва Туркчилик


Туркчиликнинг бошка бир таъсирли сиймоси, шоир Маржон Жумабой эди. Унинг Туркистондаги туркчилиги, Усмонли турклиги ила айни бир тарзда эди. Истанбул ва Онадулу тупроклари бегоналар томонидан ишгол килинган пайтларда шоир Маржон «Олисдаги боврима» («Олисдаги жигаримга») номли бир шеър ёзганди:

Олисда огир азоб чеккан боврим
Кувраган бойчечакдай капкан (сулган) боврим.

Шоир узокларга кетган Усмонли туркларини Олтой тогларидаги турклар ила бирлашишига даъват этади. Маржон Туркистон туркчилигини юксак даражада тасвир этиш билан миллатнинг хурматини козонган, бу кунга кадар унутилмаган шоирдир. У «Туркистон» номли шеърида шундай деб ёзган:

Туркистон икки дунё эшиги-гуй,
Туркистон эр туркнинг бешиги-гуй,
Томоша Туркистондай ерда тувгон,
Туркнинг тангри берган насиби-гуй.

Шоир Амир Темурни хам жуда севган эди. Мана унинг «Темур» деган шеъридан бир парча:

Кук тангриси Тангрининг тухуми йук, зоти йук,
Ер тангриси Темурнинг тухуми турк, зоти ут».

Якун


Ана шундай туйгулар билан яшаган ва яшатилган туркчилик хозирги кунда хам ишлаб турибди. Чингиз Айтматов ва унинг каби ёзувчиларнинг миллий туйгулари, шоир Дуконбой Дусжон, адиб Мамадали Махмудов (унинг «Улмас коялар» романига каранг) каби ижодкорларнинг туркчиликлари хозир хам сезилиб турибди.

Шоир Фитратнинг:

«Эй Тангрим, эй турк тангриси,
эй мусулмон Оллох!
Туркликнинг,
мусулмончиликнинг не гунохи бор эдики,
Улар бундай кора кунларга дучор булдилар …»

саволига жавоб изламок керак. Мана хозир Туркистондаги туркчилик шундай бир саволнинг жавобини изламокдадир.

* * *


Усмонли туркчасидан
узбек туркчасига агдарган - Миразиз Аъзам