(Суз боши урнига) - Шоврукни улдирдилар!
Журналнинг бу сонини Узбекистон режими тарафидан вахшийларча улдирилган «Бирлик»чи ва хукук химоячиси Шоврук Рузимуродовнинг порлок хотирасига багишладик. У янги асрнинг, яъни хамма инсон хукуклари эъзозланадиган аср булади, деб ишонган 21-чи юз йилликнинг бошида, айнан инсон хак-хукукларини химоя килиш балан машгул экан, айнан шу фаолияти туфайли улдирилди. У, айнан, инсоннинг хак-хукукларини бир тийинга олмаган, инсонга узининг кулидек караган тузумнинг шавкатсиз исканжаларининг курбони булди.

Узбекистон режими Шоврук ва Шоврук каби кахрамонларни жисмонан йук килиш учун харакатни бу йил ёки бир неча йил аввал, яъни Наманган вокеалари ёки 1999 йилдаги февраль портлашларидан кейин бошлангани йук. Вокеаларнинг илдизларини 90-йилларнинг бошидан излаш керак. Эндигина оёкка тура-бошлаган демократик ташкилотларнинг фожеавий хатоларидан ва Узбекистон коммунистларининг янги никоб остида кайтадан оёкка туриб олишларининг сабабларидан излаш керак.

СССРнинг парчаланиши ва бошка жумхуриятлар каби Узбекистоннинг хам мустакил булишига сабаб булган вокеалар кайта куриш йиллари бошланди. Узбекистон учун сиёсий жараёнларнинг бошланиш йили уларок 1988 йилни олиш керак. Чунки, шу йилнинг 11 ноябрида «Бирлик» халк харакатининг Ташкилий гурухи тузилди ва Узбекистоннинг мустакиллиги ва демократия учун онгли, ташкилий кураш бошланди. Лекин у 1989 йилнинг иккинчи ярмидангина хатто хукуматга сузи утадиган кучли оммавий ташкилотга айланди. Бу макола ёзилаётган куннинг баландликларидан караб шуни айтиш лозимки, уша пайтда купчилик кандайдир эйфория ичида эди. Мустакиллик ва демократияга олиб борадиган катта кучага чикиб олдик, энди буёги кетаберади, деган кайфият хукмрон эди. Демократия ва мустакиллик тушунчалари шунчалик бир бутун нарсага айлангандики, демократия мустакилликка йул очса хам, мустакиллик автоматик равишда демократияга олиб боравермаслиги купчиликни хатто кизиктирмасди. Албатта, буларнинг хаммасини кайта-кайта, минг афсуски, деб ёзиш лозим.

«Эрк»чиларнинг уша пайтдаги демократик мухолифатга нисбатан килган соткинликлари хакида куп гапирилди, ёзилди, гапирилмокда, ёзилмокда ва хали куп гапирилади ва ёзилади. Уларнинг килган ишларини соткинлик деб бахоланишига сабаб булган нарса – партия лидерларининг Каримов хокимятининг кулидан моддий мукофотлар олишдан хам ирганмаганликлари. Агар улар моддий мукофотлар олмасалар эди, уларнинг хатти-харакатларини купчиликни камраб олган ва юкорида айтилган янглиш кайфият билан тушунтирса буларди.

Булувчилар фаолиятларини «Бирлик»дан айрилмасдан бошладилар, зотан уларнинг максади «Бирлик»ни узлари истаган йулга солиш эди. Хуш, улар нимани исташди? Истаган нарсаларини нормал мантик билан англаб етиш кийин. Кечагина мустакиллик ва демократия истаб курашга кирган, бу курашлари консиз битмаслигини мардлик белгиси сифатида хар кадамда такрорлаб келаятган бир гурух ёзувчи-бирликчилар бир думалаб мустакиллик ва демократиянинг ашаддий душмани булган Каримов бошчилигидаги коммунистик хокимият билан хамкорлик истаб колдилар ва энг ажабланарлиси – «Бирлик» бошчилигида утказилаятган тинч митингларни халкни «кон йулига судраш» деб бахолаб айюханнос солдилар. Натижада, 1990 йилнинг бошида Узбекистон Олий Советига буладиган сайловлар арафасида «Бирлик» булиниб, ички низоларга уралиб колди ва хатто сайловларда иштирок этолмади. Бир неча булгуси «Эрк»чи коммунистлар руйхатидан депутат килиндилар. Вахолангки, бошка хамма жумхуриятларда айнан шу сайловларда миллий-демократик рухдаги кучлар митингларнинг кучи билан парламентар партияларга айландилар. Бу сайловларда хамма жумхуриятларда коммунистлар, яъни демократия ва мкстакиллик душманлари куч йукотдилар, факат Узбекистонда (Туркманистонни хисобга олмадик) улар айтилган вокеалар туфайли кучландилар.

Шоврукларни улимга олиб борувчи йулнинг дарвозалари шундай килиб кияланди.


* * *
1991 йил 19-21 август фитнаси демократлар тарафидан маглубиятга учратилгач, Узбекистон хам мустакил булди. Уз курашларининг биринчи галабасидан рухланган миллий-демократ ташкилотлар 1990 йилдаги маглубият учун реванш олиш имкониятига эга булдилар. Лекин...

Кулингиздаги журналда Каршилик демократ журналист Шамсиддиннинг Шоврук хакидаги маколасида шундай сузлар бор: «Республика мустакиллиги Узбекистон халкини ортга, хаттоки собик тоталитар давлатдан оркарокдаги репрессив бир тузумга томон етаклаётганини хар ким хам идрок кила олмади. Шу жумладан мен хам. Презедент Каримовнинг юмшок килиб айтганда «каттик кул» рахбар эканлигини, ёинки юзинг кузинг демай хакикатни баралла куйиб айтсак, диктатор эканлигини куп каторида мен хам билардим. Бирок энди ортга томон йул йуклигидан, энди факат ва факат демократия чуккилари забт этилишидан умидвор эдим. Ким уйлабди дейсиз, узимизнинг тоталитар режим Сталин катагонлари каби сиёсат юргизишини ва окибат, куни келиб, бир куни халк сайлаган депутат Шоврук Рузимуродов унинг зиндонида вахшийларча улдирилишини».

Бу сузлар, яна бир аччик хакикатдир. Биз Шамсиддинни айблаш каби фикрни хаёлимизга хам келтираётганимиз йук. Зотан, мутлако купчилик у каби уйлади ва бу уйлаганларнинг хам купчилиги демократия учун курашишдан кура «мустакилликнинг мустахкамланишини» томоша-бини булишни афзал курди.

Натижада, Шоврукларни улимга олиб борувчи йулнинг дарвозалари ланг очилди...


* * *
Уша пайтда бошкача фикрловчилар, яъни янгидан тикланаётган режимнинг дахшатли натижаларини олдиндан курабилганлар йукмиди? Бор эди.

Мана, масалан, «Бирлик» раиси Абдурахим Пулатнинг 1990 йил декабрида ёзган «Узбекистон мустакил диктатура остонасида» маколасидан парчалар: «Узбекистоннинг янги рахбарларини биринчи кадамлариданок куриндики, улар мамлакатни милициялиштирган давлатга айлантирмокчилар. Бу тоталитаризмга интилганларнинг табиий кадамидир... Биз коммунистик тузумга карши бошка регионларда кураш олиб бораятган демократик кучлардан урганишимиз, керак булса уларнинг ёрдамига таянишимиз лозим. Акс холда «узимизнинг» коммунистлар демократия гунчаларини топтаб ташлайдилар ва халкимизнинг ижтимоий-сиёсий онгини ибтидоий даражада ушлаб туриш учун килаётган интилишларида галабага эришадилар. У холда халкимиз яна 10-15 йил коммунистик кулликда колади. 30-чи йилларнинг фожеаси кайтарилиб, халк яна конига ботирилади. Бу сафар хамма ишларнинг ташаббусчилари ва амалга оширувчилари «узимизнинг» коммунистлар булишади. Демократларнинг вазифаси бунинг олдини олишдир». (Макола «Бирлик» партиясининг органи «Демократик Узбекистон» газетасининг 1991 йил январь ойи сонида ва Козогистон демократларининг «Азат» газетасида босилган, 1991 йил, март, русча ва узбекча. Маколанинг русчаси «Харакат» журналининг 1999 йил 20-21 сонида кайта чоп этилган)

Изохнинг хожати булмаса хам бир нарсани таъкидлаб утиш лозим. Уз башоратларини кенг оммага тушунтириб етказолмаган лидер бу ерда канчалик айбдор булса, уз ичидан чиккан лидернинг башоратларига куз юмган омма хам шунчалик айбдордир.

Нима булса хам, ташкилот ичидаги соткинлик сиёсий тажрибаси булмаган «Бирлик»чиларни гангиратиб ва хатто унинг рахбарларини тараддудга тушириб куйди. Бир неча ой аввал «Бирлик»нинг хамма талабларини ноилождан булса хам бажариб келаятган хукумат 1989 йилнинг ноябрь-декбрь ойларида бутунлай конунга хилоф йуллар билан бирорта «Бирлик»чини депутатликка номзодлар руйхатига киритмасликка эришди.

Тугри. «Бирлик»чилар хам осонликча таслим булмадилар, сайловда катнашиш учун хаёт-мамот мужодаласи олиб бордилар. Масалан, Дадахон Хасан, Гулчехра Нуриллаева, Абдурахим Пулат ва бошка унлаб «Бирлик»чиларни депутатлиикка номзод килиш учун олиб борилган кураш ва хокимиятнинг буни олдини олиш учун килган ишлари хакида китоблар ёзиш мумкин.


* * *
Ана шу сайловолди кураш кунларининг бирида «Бирлик»нинг Узбекистон Ёзувчилар Уюшмаси биносидаги кароргохига бир йигит кириб келди. Йук, у факат «Бирлик» кароргохига эмас, Узбекистон мустакиллиги учун олиб борилган курашнинг хали ёзилмаган тарихи сахифаларига кириб келди...

Ха, бу йигит Шоврук Рузимуродов эди.

«Узига-узи ишониши узининг тутишидан куриниб турган йигит хаммамизнинг диккатимизни тортти, - деб эслайди «Бирлик»нинг раисдошларидан бири булган Шухрат Исматуллаев. - Утириб гаплашдик. Кашкадарёнинг узок бир кишлогидан шундай одам етишиб чиккани хайратли эди. Шоврук урта мактабни сунг бошка маълумот олмаган, оддий ишчи. Лекин унинг ижтимоий-сиёсий масалаларни етарлича тушуниши билиниб турарди. У Тошкентда «Бирлик» тузилганини, «Бирлик» Узбекистон мустакиллиги учун куршаётганини эшитиб, сураб-суриштириб бу ерга келган экан. Максади узи яшайдиган Яккабог районида «Бирлик»нинг булимини тузиш, мустакиллик учун курашиш. Менга ургатинглар, ишни нимадан бошлай, деб маслахат сурарди».

Вокеаларни «демократик реализм» рухида идеаллаштириб, Шоврук уша пайтаёк етук бир демократ эди, дейиш кийин. Аммо унинг узини гапларидан, кейинчалик Яккабогликларнинг хикояларидан маълум булдики, Шоврук тугма адолатпарвар булган. Якабогда уни билмаган одам йук. Одамлар адолат истаб сунг инстанция уларок унинг олдига келишади. «Адолат кучдадир» таъбирининг душмани булган Шоврук, узи жисмоний бакувват йигит булгани учун хам булса керак, баъзида адолатни куч билан урнатган. Район рахбарлари, хатто милиция рахбарлари ундан утдан курккандек куркишган. Энг киска шаклда таърифламок истасак, Яккабогнинг замонавий Робин Гуди эди бу йигит...

Шухрат Исматуллаев ва бошка «Бирлик»чилар Шоврукка демократик халк харакатининг максади, унинг иш услубларнини тушунтирдилар, биринчи демократия дарси бердилар. Хозирги максад – демократик йуллар, яъни сайловлар оркали хокимиятга келиш эканлигини, якинлашаётган сайловларда иштирок этиб, тажриба орттириш лозимлигини тушунтирдилар. «Агар буни халк хал киладиган булса, мени депутат булди, деяберинг», деган экан ушанда у.

Хакикатда шундай булди.

Табиий, махаллий номенклатура бунга тиш-тирноги билан карши чикди. Аввалига номзод курсатиш мажлисига рухсат бермадилар. Юзлаб одамлар махаллий яккахоким – райком биноси олдига йигилдилар. Рухсат берилди. Сунгра Шоврукнинг номзодини руйхатга олмадилар. Минглаб одамлар кучага чикди. Райхатга олдилар. Сайлов натижаларини сохталаштирмокчи булдилар, лекин узларини тийишга мажбур булдилар. Чунки, униг ракиби – махаллий колхоз раиси шунчалик очик маглубиятга учрагандики, тескари натижа эълон килинса, одамлар кузгалон килардилар. Хокимият аламини ичига ютган экан, 12 йилдан кейин булса хам аламини олди ва Шоврукни куркокларча Тошкентга олиб келиб, милиция ертуласида вахшийларча улдиртирди.

Уша кезларда яна бир нарса маълум булганди. Шоврук, юкорида айтилгандек, одамларнинг дарди билан юриб, адолат излаб вилоятнинг турли даражадаги рахбарлари билан, хусусан 1987-89 йиллари Кашкадарё коммунистларининг рахбари булган Ислом Каримов билан бир неча марта учрашган. Унинг Каримов хакидаги фикри ута салбий эди: «Бу хавфли, дахшатли одам».

Хуллас, Шоврук «Бирлик»ниг Узбекистон Олий Советидаги биринчи депутати булди. Олий Советнинг 1990 йил март ойида утказилган илк сессиясида Узбекистон Конституциясига узгартиришлар киритилди, президентлик лавозим таъсис эътилиб, табиийки унга коммунист-ларининг рахбари Ислом Каримов сайланди.

Буни аслида сайлов деб хам булмасди. Бир неча соат илгари Олий Совет раиси килиб сайланган Мирзаолим Иброхимов «Энди президент сайловига утамиз. Номзод килиб Ислом Абдуганиевич курсатилди. Бу номзодни мухокама килиб утиришга хам хожат йук. Ким урток Каримов президент килиб сайлансин деса кулини кутарисин... Туширинглар. Ким карши?... Йук. Бир овоздан урток Каримов президент килиб сайланди» каби сузлар билан сайловни бошлаб битирди. На «ха» деганлар на «йук» деганларнинг сони хам саналмади. Бир-икки одам суз сураб кул кутарса-да мажлис раиси уларни «курмади». Уларни ичида Шоврук хам бор эди. Мамлакатнинг президентини бу усулда сайланиши каршисида нима килишини билолмаган Шоврукнинг утирган жойидан сапчиб туриб гапирган сузлари фарёд каби эди: «Нима килаяпсизлар узи, бундай одамни президент килиб булмайди, хали пушаймон буласизлар».

Шоврук узининг улими йулига узи кадам куйганди...


* * *
Тез орада маълум булдики, демократларнинг етарлича таъсир кучи булмаган Узбекистон Олий Совети бир йил аввал сайланган СССР Халк депутатлари Курултойи каби жамиятга сувдек керак булган ислохатларнинг мотори булолмайди. Хуш, нима килиш керак? Жамиятда узгаришлар килиш учун инкилобдан бошка йул колмадими? Колди, дейишди «Бирлик»чилар, демократия учун бу кунда курашишнинг демократик, легал усуллари тугаб битмасдир.

Шунда таклиф килинган йул жуда оргинал эди. Узбекистон Олий Совети таркибида демократик ислохатлар тарафдорлари кам булгани ва борларини хам уюштириб бир орага олиб келувчи лидер булмагани сабабли Узбекистондан сайланган СССР халк депутатларидан тортиб то район (туман) Советларидаги демократ рухли депутаталарни бирлаштириб бир Гурух тузиш мулжалланди. Ташаббус гурухида СССР халк депутутлари Пулат Охунов ва Володя Золотухин, Узбекистон халк депутаталари Шоврук Рузимуродов, Мурод Жураев ва Тоиба Тулаганова, Тошкент шахар Совети депутати, Шухрат Исматуллаев, Собир Рахимов район Совети депутути Абдуманноб Пулатовлар бор эди. 1990 йил июнь ойининг сунг кунларини бирида Ташаббус гурухи биринчи мажлис утказиш учун Ленинградская кучасидаги Фукролар ишлари буйича адвокатлар консультациясида йигиладиган булди. Эрталаб бу ерга келган депутатлар ва таклиф килинган журналистларни фантастик бир томоша кутарди. Кечагина ишлаб турган Адвокатлар консультацияси унинг рахбарларига хам айтилмасдан ремонт учун беркитилиб, бетон девор билан ураб куйилганди. У хам майли, бетон деворни милиция наряди курикларди.

Хамма депутатлар, айникса Пулат Охунов билан Шоврук Рузимуродов катъийлик курсатдилар ва 1-2 соат давом этган тортишувдан сунг хокимият оркага чекинишга мажбур булди. Бетон деворнинг бир секцияси суриб куйилди ва депутатлар мажлисга утказиб юбордилар. Депутатлар гурухи расман тузилди ва хамма даражадаги Советлар таркибидаги бу ишга хайрихох депутатларни жалб килиш биринчи вазифа сифатида кабул килинди.

Уша куниёк Ислом Каримов «Эрк» раиси Салой Мадаминовни чакириб «Баъзи депутатлар девор ошиб мажлис килиб юришганмиз. Сиз каби етук сиёсатчилар у ерга бормасдан тугри килишган. Мен Сизга Олий Советдан хона ва телефон олиб бераман, Сиз узингиз хамма депутатларни йулга солинг, Олий Совет таркибида Гурух тузинглар». «Содда» депутат дархол ишга тушди. Минг афсуски, Узбекистон Олий Советининг Шоврукдан бошка депутатлари бу тузокка «тушдилар». Лекин ойлар утиб ёш болалардек хона ва телефон кутиб утирган депутатларни Каримов битта-битта йук килди куйди. Бу ерда бир партия раисининг навбатдаги ролини гапириб утирмокчи эмасмиз, лекин бошка Узбекистон халк депутатларининг хам канчалик «суяксиз» эканликларини эслаб утиш фойдали...


* * *
1991 йилнинг бошларида СССР рахбарияти ичида ташаббус Янаев, Павлов, Крючков кабиларнинг кулига утиб бораятганини Узбекистон демократлари хам куриб турардилар. Лекин вазиятга таъсир килиш имконияти хам йук хисоб. Кармов «Эрк» ёрдамида охирги сайловларда тула галба козонган, узбек зиёлиларининг асосой кисми эса хали хам гафлат ичида. Факат «Бирлик»чиларгина бирон нарсага эришиш учун узларини утга-тошга урардилар.

Шундайлардан бири яна Шоврук Рузимуродов эди. У Яккабогдаги уз сайловчиларини нарх-навонинг тезлик билан ошиб кетиши, турмуш даражасининг тушишига карши митингларга чакирди. Айни пайтда, Янаев ва Павловлар тарфдори эканлиги очик куриниб турган Ислом Каримов шамол кай тарафга эсаётганини тезда англади, демократияга карши очикдан-очик уруш бошлади. Бироз олдинга кетиб, шуни айтиш керакки, 19-21 август фитнаси кунлари Узбекистон расмийлари «Мана нихоят Москвадагилар хам бизнинг президентимиздан урганишга бошлашди. ГКЧП истаётган режимни Узбекистонда Каримов аллакачон урнатиб булган» деб бакириш-чакириш килишганда хак эдилар.

Узбекистон режимининг демократларга карши бошлаган урушнинг биринчи зарбаси Шоврукнинг бошига тушди. 1991 йил 7 ёки 8 май куни уни Узбекистон Олий Совети Президиумининг мажлисига чакирдилар. У Тошкентга келгач билдики, унинг депутатлик дахлсизлигини бекор килиб, сунгра камамокчилар. Вокеа байрам арафасида булмокда, уни химоя килиши мумкин булган депутатлар хам хеч нарсадан хабарсиз, уларни тезда топиб хам булмайди. Шу сабабли, вактдан ютиш максадида «Бирлик»чилар Шоврукка Президиум мажлисига бормасликни таклиф килдилар. Аммо бир неча соатдан кейин маълум булдики, «ёт деса ётадиган» Президиум аъзолари Шоврукнинг узи булмаса хам унинг депутатлик дахлсизлигини бекор килишган. Хукумат август фитнаси арафасида кутурарди.

«Бирлик» раиси Абдурахим Пулат вокеани ургангач, «Бирлик»нинг бошлангич кадамларида унинг рахбариятини аъзоси, айтилаётган вокеа даврида эса Олий Совет Президиумининг аъзоси булган шоир Эркин Вохиднинг олдига бориб, бу масалани у билан гаплашди. Абдурахим Пулатниг айтишича, Эркин ака кузларини ёш болаларнинкидек бегубор пирпиратиб «Эй, бугун иши курилган йигит уша узимизнинг Шоврукмиди, узи йук булгани учун билмасдан кул кутариб юборибманку», депти...

Шу билан Шоврукни аввал 15 кунга камадилар. 23 ёки 24 майда, у камокдан чикиши керак булган куни Абдурахим Пулат ва Пулат Охун Яккабогга бордилар. Шоврук куйиб юборилмагач, район прокурорининг олдига кирдилар. Унинг гапига ишонилса, хеч нарсадан хабари йук эмиш. СССР халк депутати Пулат Охун талаб килгач, прокурор «Бирлик»чилар билан милицияга борди. Бу ердагилар хамма нарсани тайёрлаб туришган экан, «Бирлик»чиларни зурлаб машинага утказишди ва бир гурух милиция ходимлари куршовида Тошкентга олиб келиб шахар милицияси кулига топштришди.

Маълум булишича, улар Яккабогдан кетгач, у ерда суд утказилган ва Шоврук «оммавий тартиб бузарликлар уюштигани» сабабли 4,5 йил огир камок жазосига хукм килинган.

Албатта, Шоврукни озод килиш учун СССР микёсида катта кампания бошланди. Уни тула ёритиш учун журналнинг сахифалари хам етмайди. Лекин бир эпизодни айтиб утиш купчиликка ибратли булиши мумкин.

Пулат Охун яна уша Салой Мадаминов билан учрашиб бу масалада хамкорлик килишга чакирди ва Шоврук хусусида партиянинг хамда Олий Советда узига якин депутатларнинг норозилигини эълон килишни суради. «Бизга юкоридан якинда партиямизни руйхатга олишга ваъда беришган. Каримов эса Шоврукни шахсий душмани, деб хисоблайди. Шу сабабли бу нарсага аралашолмаймиз», деди «демократик» партиянинг «демократ» раиси. Дарвоке, ростдан хам 2-3 ойдан кейин бу партия руйхатга олинди, ундан Каримов яхшигина фойдаланди хам, лекин жамиятимиз бирон наф курдими?

1991 йил 31 сентябрдаги Олий Совет сессиясида Мирсаидов гурухи Каримовни президентликдан туширишга интиларкан, куйилган талаблардан бири Каримов томонидан нохак каматилган Шоврук Рузимуродовни озод килиш эди. Бир оздан кейин у озод килинди. Аммо руйхатга утиб олган «Эрк» партиясининг раиси уша сессияда нутк сузларкан Шоврукни тилга хам олгани йук, Каримовни макташ билан овора булди. Каримов хам карз булиб колмади ва «Парламентдаги бирдан бир дустим Мухаммад Солих экан», деб уз муносабатини очиклади.


* * *
Бу вокеалардан куч олиб чиккан Каримов «Бирлик»ни йук килиш учун террор бошлади. Абдурахим Пулатнинг боши ёрилди, у бир улимдан колди. Пулат Охун камокка ташланди. Агар унинг химоясига АКШ Конгресси ва бир замонлар Ельцин, Сахаров, Афанасьевлар бошчилигида тузилган Регионлараро Депутатлар Гурухи киришмаса эди, у камокдан хеч качон чикмас эди. Камокдан чиккач, у Узбекистонни тарк этмаса эди, тирик колмас эди.

Бу фикрнинг исботи Шоврукнинг улимидир.

Бу маколада Шоврук ва Шоврук каби бир катор хуррият курашчиларини улим остонасига олиб келган вокеаларнинг тарихини ургандик, халос. Шоврукнинг улдирилиши ва унинг атрофида булган вокеалар билан журналнинг колган сахифаларида танишасиз.