Қирғизистон ва Ўзбекистон ўртасида узоқ йиллардан бери давом этаётган чегара можаросига барҳам берилди. 27 январ куни Бишкекда Қирғизистон ва Ўзбекистон президентлари Садир Жапаров ва Шавкат Мирзиёев умумий чегара делимитациясини расман тасдиқловчи ратификация ёрлиқларини алмашдилар. СССР парчаланганидан кейин у ерда 35 та баҳсли ҳудуд мавжуд эди. Улар туфайли давлатлар 2016 йилда деярли бир-бири билан урушга киришди. Маҳаллий аҳоли ўртасида миллатлараро тўқнашувлар яқин вақтгача мунтазам бўлиб турди. Тошкент ва Бишкек қандай қилиб муроса топа олди ва бу қанчалик мустаҳкам?

Шавкат Мирзиёевнинг Бишкекка давлат ташрифи 25 та ҳужжат, жумладан, икки давлат ўртасида ҳар томонлама стратегик шериклик тўғрисидаги декларация имзоланиши билан нишонланди. Ўзбекистон-Қирғизистон давлат чегарасининг айрим участкалари тўғрисидаги битимни ратификация қилиш тўғрисидаги ҳужжатлар алмашинуви ташрифнинг энг муҳим воқеаси бўлди.

Чегара можароси постсовет даврида ҳам ҳар икки давлат учун энг оғири бўлиб қолди: умумий чегаранинг 1378 km.dan яқин вақтгача 1170 кми делимитация ва демаркация қилинган. 208 километрни чегаралаш қолди, аммо улар маҳаллий аҳоли ўртасида қаттиқ тортишувларга сабаб бўлди.

Ўзбекларнинг Сўх ва Шохимардон, Жангаил, Чўн-Гара-Калча анклавлари жами 80 минг кишилик қирғиз ҳудудлари билан ўралган. Барча аҳолининг манфаатларини ҳисобга олиш қийин. Бундан ташқари, Кампиробод сув омборига эгалик қилиш тўғрисидаги тортишувлар тинмаган. Совет даврида сув омбори сув босган ерларнинг бир қисми қирғизларга тегишли эди. 1983 йилда сув омбори қурилгач, уларга йўқотилган ҳудудлар учун компенсация тўланган. Иккала давлат ҳам сув омборига жуда муҳтож эди, чунки суғориш учун электр энергияси ва сув таъминоти унга боғлиқ эди. Отишмалар ва чегара можаролари бошланди.

Фақат 2017 йилда Тошкент ва Бишкек қолган бўлимлар бўйича муроса йўлларини фаол излай бошлади. Ва фақат 2022 йилнинг кузида ҳар икки давлат парламентарилари чегарани делимитация ва демаркация қилиш бўйича икки томонлама келишувни ратификация қилишди. Бу хулосага келиш осон бўлмади.

Мутахассислар чегара муросасини излаш муваффақиятини икки давлатда ҳокимият алмашиши билан боғлайди. 2016 йилда Шавкат Мирзиёев Ўзбекистон Президенти бўлди, у ўзидан олдинги Ислом Каримовдан фарқли ўлароқ, мамлакатни очиш сиёсатини олиб борди. 2021 йилда Садир Жапаров Қирғизистон давлати раҳбари этиб сайланган.

Кўринишидан боши берк кўринадиган муаммо икки-уч йил ичида ўз-ўзидан ҳал бўлди”,- деди Марказий Осиё бўйича эксперт ва тарихчи Сергей Абашин NEWS.ru сайтига берган интервюсида. – Кучли шахсий ҳокимиятга эга тузумлар учун ўзбек ҳам, қирғиз ҳам қолаётганлиги сабабли, раҳбарларнинг шахсий муносабатлари жуда муҳим. Агар улар қўшилса, ҳамкорлик формулалари ижобий томонга тўғри келади. Шуни қўшимча қилиш керакки, Ўзбекистонда етакчи атрофида бирлашиш “ташқи муваффақиятлар” ва “душман” билан чегара можаролари туфайли эмас. Шундай экан, Тошкент учун муроса қилиш осон. Қирғизистонда эса, аксинча, вазият бошқача, лекин у ерда жамият Тожикистон билан чегарадаги қарама-қаршиликда мустаҳкамланиб бормоқда. Ўзбекистон билан муроса қилишдан Бишкек ҳам фойда кўради.

Буларнинг барчаси 27 январ, жума куни Қирғизистон ва Ўзбекистон раҳбарларига “чегара масаласининг якуний ечими” ҳақида баланд овозда баёнотлар беришга имкон берди. Жапаров ўз нутқида “чегара масалаларида нуқта қўйилганини” таъкидлади. Мирзиёев Ўзбекистон-Қирғизистон муносабатлари рекорд даражага етганини таъкидлади. Унинг таъкидлашича, май ойида Андижонда навбатдаги йиғилиши бўлиб ўтадиган чегара ҳудудлари раҳбарлари кенгаши фаол иш олиб бормоқда.

Агар чегарани делимитация ва демаркация қилиш бўйича келишув лойиҳаси Ўзбекистон парламентининг ҳар икки палатаси томонидан қаршиликка учрамаган бўлса, ўтган йилнинг кузида Қирғизистон парламентида жиддий баҳслар бўлиб ўтган эди. Мухолифат ҳатто ҳукуматни миллий манфаатларга хиёнат қилишда айблади. Октябр ойида мухолифатчиларни оммавий ҳибсга олишлар бўлиб ўтди, чунки улар “ҳокимиятни эгаллаш учун” сув омбори мавзусидан фойдаланганликда гумон қилинган. Учта инқилобдан омон қолган мамлакат раҳбарияти мухолифат ижодкорлигини сўндириш учун кўп уринди, бироқ жамият Ўзбекистондан “катта ер имтиёзлари учун” шартномаларни тезроқ имзолаш зарурлигига ишонтира олди.

Натижада Тошкент ва Бишкек сув омбори ҳудудининг қарийб беш минг гектарини ва тўғонни сақлаш ҳамда ҳимоя қилиш учун 19,5 гектарни Ўзбекистонга беришга келишиб олди. Бунинг эвазига Қирғизистон Говасой участкасидан 1019 гектар яйлов ва 12849 гектар бошқа ерларни олди. Шу билан бирга, Ўзбекистон томони сув омборидаги сув сатҳини 900 метрдан юқори бўлмаган белгида ушлаб туриш ва Қирғизистон томонидан суғориш, балиқ овлаш ва ҳайвонларни суғориш учун сув омборига чиқишни таъминлаш мажбуриятини олди. Қирғизлар ўз навбатида “сувдан фойдаланиш режимини таъминлашга” ваъда беришди.

Кампиробод сув омбори бўйича можаронинг ҳал этилиши Мирзиёев ва Жапаровнинг ягона муваффақияти эмас, деди Бишкеклик сиёсатшунос Азамат Осмонов.

Президентлар Қирғизистоннинг Жалолобод вилоятида Қамбарота гидроэлектр станциясини қуриш бўйича инвестиция шартномасини имзоладилар. Бу Бишкек, Тошкент ва Остона қўшма лойиҳасидир. Президент Каримов экологик сабабларга кўра қурилишга қарши эди, Ўзбекистоннинг амалдаги раҳбари узоқни кўзламоқда- энди ГЭС қурилиши лойиҳасига киргандан сўнг, Тошкент унинг ишининг экологик шартларига риоя этилишини назорат қилиш имкониятига эга бўлади. Томонлар Қирғизистонда УзАуто Моторс концерни таркибида автомобил заводи қуриш бўйича ҳам келишиб олдилар. Натижада Ўзбекистон автосаноати ЕОИИ божхона имтиёзларидан фойдаланган ҳолда Қирғизистон орқали Чевролет автомобили билан Россия бозорига чиқиш имкониятига эга бўлади. Ўзбекистон минтақада фаол ўйин ўтказмоқда, қўшнилари билан алоқа ўрнатмоқда, бу муносабатларнинг кун тартибини биринчи бўлиб белгиламоқда”, – дейди бишкеклик сиёсатшунос.

Осмонов фикрича, Қирғизистон ўз навбатида Ўзбекистон билан чегара масаласи ҳал қилинганидан кейин нафақат иқтисодий, балки сиёсий манфаатларга ҳам эришади. Энди Бишкек Тожикистон билан қийинроқ қарама-қаршиликда, Душанбедан фарқли ўлароқ, қўшнилари билан чегаралар бўйича музокаралар олиб боришга қодирлиги учун ўз шарафини ўз зиммасига олиши мумкин.

Бироқ, минтақадаги яна бир ўткир муаммо бўлган тожик-қирғиз чегараси можароси, экспертларнинг фикрича, муваффақиятли якунланиши учун бундай имкониятга эга эмас. Бу янада мураккаброқ, чунки бу ерда ҳудуд алмашиш амалда мумкин эмас – томонларнинг ҳеч бири баҳсли ерлардан воз кечмоқчи эмас. Бу давлатлар раҳбарлари ҳам ҳозирча ўзаро тушунишни кўрсатмаяпти. Улар учинчи томоннинг, бу ҳолда Россиянинг воситачилик ролига кўпроқ таянадилар. Шу билан бирга, етакчилар Москва муроса сиёсатига бормасдан, бу можарони ҳал қилишда ёрдам беришини истисно қилмаяпти. Бироқ Тошкент Бишкек билан келишув мисолидан фойдаланиб, муросалар ҳатто мураккаб мақсадларга ҳам тезроқ эришишга ёрдам беришини кўрсатди. Бу мақолага баъзи материаллар news.ru сайтидан олинди.

Хуллас, асосий савол қуйидагича: Тошкент ва Бишкек қандай қилиб муроса топа олди ва бу қанчалик мустаҳкам бўлади?

“Ҳаракат”: Фаолимиз Носир Зокир ва news.ru сайтининг муаллифлари мутлақо ҳақлар. Ҳа, ҳақиқатдан ҳам, Тошкент ва Бишкек топган йўл мустаҳкам бўлиши керак. Бунинг учун “Бирлик” каби мухолифатдаги партиялар ҳам тўғри йўллардан кетишлари ШАРТ! Кўрамиз, Қирғизистон давлати турли тўқнашувларнинг олдини ололадими, у ерда мухолифатнинг овози эшитиладими?