07 August 2015
20:52 - “Ҳаракат” хатқутисидан: “Газни Хитойга бериб, тезак ёққан ўзбегим” (1 қисм)

Хозирги пайтда Узбекистонда бир йилда 60 миллиард куб метрдан ошикрок микдорда табиий газ махсулотлари казиб олинаяпди. Узбекистон табий газ казиб олиш буйича СНГ давлатлари орасида 3-уринда, жахон миккиёсида эса 8-уринда турар экан. Дунё микиёсида нефт ва газ казиб олиш буйича етакчи уринларни эгаллаб турган давлатлар иктисодий жихатдан ривожланган мамалакатлар булиб,бу давлатларнинг ахолиси фаровон хаёт кечиришаяпди. Бунга Саудия арабистони, БАА, Катар, Кувайт ва бошка куплаб давлатларини мисол келтириш мумкин. Дунёдаги иккита етакчи давлатларнинг бири булган Россия давлатининг хам асосий даромади нефт ва газ экспортидан келиб тушади. Узбекистон ахолиси эса шунча чексиз бойликларка эга булишига карамасдан, уз юртидан нон тополмасдан, чет элларда дарбадар булиб юрибди. Бунинг сабаби нимада?

Хозирги пайтда Узбекистон иктисодиётини хам, халкини хам, иккита манба мукаррар халокатдан саклаб турибди. Буларнинг биринчиси: Узбекистондан казиб олинаётган нефт ва газ махсулотлари булса, иккинчиси Россия, Корея ва бошка давлатлардан окиб келаётган валюта бойликлари (гастрабайтерлар ишлаб топган пуллар)

Узбекистондан казиб олинаётган нефт махсулотлари четга экспорт килинмаса хам мамлакат ички эхтиёжлари учун ишлатилаяпди. Табий газ махсулотлари эса аёвсиз йук килинаяпди. Хозирги пайтда ахолининг рузгор эхтиёжлари учун хам,уйларини иситиш учун хам, бошка маиший эхтиёжлар учун хам табий газдан фойдаланилаяпди. Тирикчилик илинжида кучаларни тулдириб киракашлик килиб юрган сон-саноксиз автомашиналар хам табий газ билан харакатланиб турибди. (Биздаги автомашиналар, биздан салкам юз йил илгарилаб кетган Малайзия,Сингапур ва бошка давлатларидаги автомашиналардан хам купайиб кетган булиб, хозирнинг узида куча ва йулларга сигмай колди.Бу автомашина эгалари киракашлик йули билан арзимаган пул топиш учун канчадан-канча ёкилгиларни ёкиб юбораяпди. Экологияга канчалик зарар етказаяпди. Булардан ташкари бунча автомашиналар окимини сигдириш учун яна канчадан-канча йуллар куриш керак булади. Турган битгани зарар) Мамлакатимиздаги электр станциялари хам табий газни ёкиш хисобидан ишлаб турибди.(Узбекистон буйича ишлаб чикариладиган электр энергиясининг 90 фоизи табий газни ёкиш хисобидан ишлайдиган Иссиклик электр станцияларидан олинади.) Бундай олиб караганда табий газ узбекнинг организмини харакатлантириб турган кон томирига айланиб колган. Бу кон томирлари узилиб колса нима булади?

Узбекистонда табий газ бойликларини казиб олиш ишлари утган асрнинг 60-йилларида бошланган. Шу пайтлардан бошлаб табий газ бойликларини казиб олиш ишлари йилдан йилга купайиб, 1991 йилга келиб, бир йилда 38 млрд. куб метр газ махсулотлари казиб олинган булса 2001 йилга келиб 60 млрд. куб метр газ казиб олинган. Яъни 10 йил ичида бир ярим баравар купайган.

Мамлакатимизда табий газ махсулотлари казиб олиш микдорининг бунчалик купайиб кетишига асосий сабаб, Узбекистон мустакиликка эришганидан кейин И. Каримов мамлакатнинг иктисодий ишларни бир чеккага суриб куйиб, кишлокларни ёппасига газлаштириш ишларини бошлаб юборди. Икки мингинчи йилларга келиб Узбекистондаги барча шахарлар тулигича газлаштирилиб, кишлокларнинг хам 80 фоиз кисми газлаштирилган эди. Узбекистон хукумати эса якин вактлар ичида мамлакатдаги кишлокларни тулигича газлаштириб, табий газ махсулотларини казиб олишликни хам купайтириб, бир йилда 80 млрд метр метр табий газ махсулотлари казиб олишни режалаштириб куйган эди.

Узбекистон мустакилликка эришганидан кейин Россиядан сон-саноксиз метал кувурлар олиб келиниб, кишлокларни ёппасига газлаштириш ишлари бошлаб юборилди.Кишлоклар газлаштирилганидан кейин эса, одамлар утин кумир ва бошка ёкилги турларини эсдан чикариб куйиб, уйларидаги газ плиталаридан ташкари уйларини истадиган печкалар, тандир-учок, хаммом,молхона,иссикхона(парник) ва бошкаларни иситиш учун хам табий газдан фойдаланиб. газ учокларини узлуксиз ёкиб куядиган булишди. Ахвол шу даражага бориб етдики, купчилик хонадонлар оддий бир гугурт сотиб олишдан кийналиб.газ плиталарини узлуксиз ёкиб куядиган булишди.Бошка газ учокларини хам учириб куйишдан эриниб, уларни хам ёкиб куйишар эди. Барча хонадонларда табий газ махсулотлари шунчаки бир кераксиз ортикча нарсадек ёкиб куйилар эди. Олдинги газ балонларини эса одамлар кесиб, ундан хар хил печкалари ва бошка идишлар ясаб олишди. Бундай хужасизликларнинг келиб чикишига асосий сабаб, уша пайтларда Узбекистонда бирон киши хам табиий газ махсулотларининг канчалик кимматли бойлик эканлигини тушуниб етмаган эдилар. Сунги 20-25 йил ичида Узбекистонда ёкилган табиий газ бойликларини тежамкорлик билан эплаб ёкилганида бир неча юз йилга етиши мумкин эди. Афсуски энди у йук.Колган кисмидан хам окилона фойдаланилганида яна бир неча юз йилга етиши мумкин эди. Колгани хам аёвсиз йук килинаяпди.

Бундан ун йиллар олдин табиий газ махсулотлари шунчаки бир кераксиз ортикча нарсадек кеча кундузи билан ёкиб куйилган булса, хозир эса факат катта шахарларга узлуксиз равишда таббий газ етказиб берилаяпди. Туман марказларида хам бор пайтида бор йук пайтида йук булиб турибди. Илгари газлаштирилган кишлокларда эса эса бу нарса анконинг уругига айланиб колган. Нимага деганда хозир кишлокларга табиий газ етказиб берилмаяпди.

Утган асрнинг саконинчи йилларида Ш. Жураевнинг “газни Уралга бериб, тезак ёккан узбегим ” деб айтган кушиги шуда хам оммавийлашиб кетган эди. Буни карангки, уша пайтларда мамлакатимиз худудидан 30 млр. куб метр табиий газ бойликлари казиб олиниб, шундан 10 млрд. куб метри Уралга олиб кетилган. Колган кисми Узбекистоннинг ички эхтиёжлари учун ишлатилган. Лекин хозиргидек ёкилги танкисчиллиги йук эди. Нимага деганда уша пайтлар ахолига тухтовсиз равишда газ балонлари етказиб турилар эди. Хозир эса бундай газ балонлари анконинг уругига айланиб колган булиб, кишлокларда бир амаллаб козон кайнатиш катта муаммога айланиб колган.

Хозир Узбекистон хукумати томонидан яна ахолини газ балонлари билан таъминлаш чоралари курилаяпди.Аслида хам шундай булиши керак эди. Нима учун хозиргача Узбекистонда бирон кишининг хам бунга акли етмаган эди. Шу уринда бир савол тугулади. Энди яна ахолига газ балонлари етказиб берилар экан,(Бунинг учун хам жуда катта микдорда маблаглар харажат килинади) шундай холатда узларингиз бир уйлаб курингизлар, хуш нима учун шу вактларга кадар Узбекистондаги хисобсиз таркок кишлокларни газлаштириш учун хисобсиз газ кувурлари утказиб ташланди. Бу газ кувурларини урнатиш учун кетган кераксиз сарф-харажатлар учун ким жавоб беради?

Хозирги пайтларда оддий бир ичимлик сувлари ута харидоргир товарга айланиб колган. Кайси савдо дуконига карайсизми, куча куйлардами пластмасса идишларга кадокланган турли хил номлардаги ичимлик сувларига тулиб кетган. Ундан бушаган идишлар эса хамма жойларга сочилиб кетиб, хисобсиз чикиндилар уюмларига айланиб бораяпди. Бундан ташкари шу сувларни сотиш учун хар куни, хар соатда кайта-кайта телевидение оркали курсатилавериб, сийкаси чикиб кетган рекламаларга ниима дейсиз. Бугунги кунга келиб кишлок жойларининг купчилик кисмида одамлар ичимлик сувларини хам молларини сугорадиган сувларни хам пулга сотиб олишаяпди.Керак булганида пулга хам топилмай колади. Шахсан мен узим хам ичимлдик сувини сотиб оламан. Сув идишларини тулдириб олиш биз учун катта байрам. Бунга асосий сабаб, хозирги пайтларда лаънатланаётган собик Совет тузуми даврида курилган водопровод кувурлари чириб кетган,мустакилликдан кейин юзага келган чегарасиз таркок кишлокларга ичимлик сувии етказиб берадиган водопровод кувирларини тортиб чикишликнинг умуман имконияти йук. Илгари ота-боболаримиз фойдаланиб келган дарё, арик ва каналлар эса хамма ифлосликлар тукиладиган очик типдаги канализация вазифасини утаб колган. Буни каранки, мутахасис врачми ёки бошками, ким булса хам вой-дод арик ва каналларнинг сувини ичманг деб жар солишади. Лекин арик ва каналларни ифлос килманг деб айтадиган одам топилмайди. Бу оддий бир ичимлик суви муамммоси. Вахолангки, осмондан кор ва ёмгир ёгиб, ер туйинса, табиат алмашуви йули билан сув захиралари пайдо булаверади. Лекин табиий газ бойликлари бир неча миллион йиллар давомида хосил булиб, у кайтатадан яна пайдо булмайди.

2001 йилга келиб Узбекистонда хам табиий газ бойликларидан тежаб-тергаб фойдаланишга харакат килиниб, барча хонадонлар ва газ истеъмол киладиган ташкилотларда газ улчагичлар (счетчиклар) урнатилиб, бундан кейин мамлакатимиз миккиёсида табиий газ бойликларини казиб олишликни купайтирмасликка карор килинган эди.Буни эшитиб, Узбекистон хукумати хам инсофга кирибди деб кувонган эдик. Лекин минг афсус бундай булиб чикмади.Нимага деганда Узбекистон хукуматининг эски касали кайтадан кузгалиб, яна табиий газ бойликлари казиб олишликни купайтириб, йилига 80 млрд. куб метр табиий газ бойликларини казиб олиш тугрисидаги баландпарвоз гаплар эштилиб колаяпди. Шу сабабли бу муаммоларни яна бир марта кутариб чикишга мажбур булаяпман. 2001 йилда хам бу хакда уз сузимни айтган эдим. “Харакат” журналининг 2001 йил 6-сонини укинг. (www. harakat. net сайди)

Энди шундай бир савол тугулади. Мамлакатимизда нефт ва газ махсулотлари шунчалик битмас-тугалмасми? У яна неча йилга етади? Бу хакда куйидаги маълумотларни эътиборларингизга хавола киламан.

И. Каримовнин 1998 йилда чоп этилган “Узбекистон буюк келажак сари” номли асарининг 96 бетида Узбекистондаги аникланган табиий газ захираларининг микдори икки триллион куб метрни ташкил этади деб курсатиб утилган. Икки трил. куб метр газ захираси битмас-туганмас бойлик хисобланадими? Узларингиз уйлаб курингизлар хозирги пайтда мамлакатимиз худудидан йилига 60 млр. куб метрдан куп микдорда табиий газ захиралари казиб олинаяпди. Шу хисобдан икки триллион куб метр табий газ захираси 33 йил муддатга етар экан.(2 000 000 000 000 : 60 000 000 000=33,3 ) Бунинг хам 16 йили утиб булди.Шу хисобдан яна 17-18 йилга етадиган табиий газ захиралари колар экан. Узбекнефтгаз” компанияси раисининг уринбосари геология-минералогия фанлари доктори Асрор Обидов узининг “Узбекистон овози” газетасининг 1999 йил 3 августдаги “Узбек нефти ва гази” номли маколасида Узбекистоннинг нефт ва газ бойликлари салохияти хакида ута баландпарвоз гапларни гапириб, мамлакатимиздаги табий газ бойликлари яна 35 йилга етишини, бир йилда 60 млрд. куб метр табий газ бойликлари казиб олинаётганлигини, якин вактлар ичида табий газ бойликлари казиб олишни йилига 80 млрд. куб метрга етказилишини маълум килган. “Койил бундай алломаларнинг акл-фаросатига”. Бундай фан докторлари оддий бир мол докторидан (ветфельдшер) фарк килмайди.

Узбекистон Республикаси хакида 2002 йилда чоп этилган «Энциклопедик маълумотлар» номли китобда хам ва икки мингинчи йилларгача булган бошка расмий манбаларда хам мамлакатимиз худудидаги табиий газ захиралари 35 йилга етиши кайд этилган. Ундан кейинги маълумотлар расмий равишда эълон килинмаган. Юкорида келтирилган барча маълумотлар буйича хам яна мамлакатимизда узоги билан яна йигирма йилгача етадиган табиий газ захиралари колган холос.

Хеч бир уйлаб курганмисизлар якин бир йигирма йил ичида мамлакатимизда газ захиралари тугаб колса ундан кейин нима булади? Хуш инакейинчи? Окибати нима булади? Менингча бу Узбекистон учун халокатдан бошка хеч нарса эмас. Нимага деганда хали дунё миккиёсида табиий газнинг урнини босадиган ёкилги тури ихтиро килинмаган. Кишлок ахолиси утин, кумир, керак булса тезак ёкиб, бир амаллаб кун куриши мумкин, лекин шахарларда куп каватли уйларда яшайдиган ахоли бундай нарсаларни каердан топади?

1999 йил 28 апрелда Узбекистон Республикаси Президентининг ”Нефт ва газ конларини разведка килиш хамда уларни казиб чикаришга бевосита хорижий сармояларни жалб этиш чора тадбирлари тугрисида”ги фармони эълон килинди.

Президентнинг ушбу фармонида якин 20-25 йил ичида хорижий инвесторлар иштирокида Узбекистон худудидан умумий киймати бир триллион АКШ доллори микдоридаги нефт ва газ махсулотларини казиб олиш кузда тутилган. Ушбу фармонда нефт ва газ конларини кидириб топишда иштирок килган чет эл корхоналари барча солик туловларидан озод килиниши, казиб олинган нефт ва газ махсулотларининг бир кисмини олиб кетишлари, разведка-кидирув ишлари тугаганидан кейин Узбекистон чет эл корхоналарига улар харажат килган барча харажатларни тулаб бериши курсатиб утилган.

Бир триллион АКШ доллари дегани бу Узбекистон учун эмас, балки дунёдаги энг кудратли давлат хисобланган Америка давлати учун хам бехисоб бойлик хисобланади. Энди мана бу маълумотларга эътибор берингизлар. Интернет маълумотларига кура 2014 йилдаги Узбекистоннинг давлат бюджети 1 674 800 000 000 сумни ташкил килган (бир триллион олти юз етмиш турт миллиард саккизюз миллион) сум. Хозирги пайтда яъни 2015 йил апрел ойида бир АКШ доллорининг киймати 2500 сумни ташкил килаяпди.Шу хисобдан Узбекистоннинг бир йиллик давлат бюджети 669920000 (олти юз етмиш миллион) доллорни ташкил килар экан.(1 674 800 000 000:2500=669 920 000) Иккита Боинг-777 аэробусининг нархи. Шу хисобда бир триллион АКШ доллори Узбекистоннинг салкам 1500 йиллик давлат бюджети маблагларининг кийматига тенг келар экан. (1000000000000:670000000=1498.5 йил) Энди узларингиз уйлаб курингизлар якин 20-25 йил ичида Узбекистон худудидан бир триллион Акш доллорига тенг булган нефт ва газ махсулотлари казиб олиниб.унинг бир кисми четга олиб кетилса, бунинг устига устак яна Узбекистон чет эл корхоналарига барча харажатларни хам тулаб берса. Узбекистоннинг узига нима колади?

И, Каримовнинг ушбу фармонидан кейин Узбекистон худудидаги нефт ва газ конларини разведка килиш тугрисида Республика Президенти ва Вазирлар махкамаси томонидан бир нечта карорлар кабул килиниб, шу карорларга асосан Узбекистон худудидаги нефт ва газ конларини кидириб топиш ишлари чет эл корхоналарига топшириб куйилиб, уларга катта имтиёзлар яратиб берилди. Шундан кейин Россия, Хитой, Малазия, Эрон ва бошка давлатларидаги корхоналар Узбекистонга ёпирилиб келиб, нефт ва газ конларини кидириш ишларини бошлаб юборишди. Улар канча микдорда нефт ва бойликларини кидириб топганликлари хакида хеч кандай маълумот берилмаяпди.Хозирги кунларга келиб кидириб топадиган нарсанинг хам узи хам колмаган булса керак.Кидириб топишганида аллакачон дунёга жар солишган булар эди.

Мен хозир шу карорларнинг факат биттаси хакида маълумот бераман. 2007 йил 16 январда Узбекистон Республикаси Президентининг “Жанубий-гарбий Хисор ва устюрт минтакаси худудларида геология кидирув ишларини утказиш,углевод конларини очиш ва казиб чикариш чора-тадбирлари тугрисида” ги ПК-567-сонли карори кабул килинган. Ушбу карорга асосан чет эл инвесторларига 36 йил давомида Узбекистон худудидан нефт ва газ конларини кидириб топиш, уларга кидириб топилган нефт ва газ бойликларидан ортирилган фойданинг 45 фоизгача булган кисмига эгалик килиш хукуки берилган. Энди узларингиз уйлаб курингизлар шундай холатда юкорида курсатиб утилган бир триллион АКШ доллорига тенг булган бойликларнинг 45 фоизигача булган кисмига чет эл корхоналари эгалик килса, узимизга нима колади?

Интернет маълумотларига кура Хозирги пайтда Узбекистон Хитой давлатига 10 миллиард куб метр, Россияга 16 млрд. куб метр табий газ махсулотларини экспорт киляпди. Булардан ташкари Киргизлар доимий равишда узбекка кирон келтириб келаётган булишига карамасдан,бизнинг газни ёкиб келишаяпди. Кушни Тожикистон хам гарчан бизга нисбатан дустона муносабатда булмаётган булса булса хам,лекин бизнинг газимизни ёкишаяпди. Хозир улар бизнинг газимизни ёкиб кун куришаяпди, агар бордию бизда газ захиралари тугаб коладиган булса улар бизга хеч нарса беришмайди. Хозирги пайтда Узбекистонда бир йилда казиб олинаётган табиий газ бойликларининг деярли тенг ярми яъни 27,5 млрд куб метр табийй газ бойликлари чет элларга экспорт килинаётган экан. Хозирги пайтда Россия европа малакатларига 1000 (минг) куб метр табиий газни 485-500 АКШ доллорга сотаяпди. Шундай холатда хар йили четга сотилаётган 27,5 млрд куб метр табиий газнинг киймати канча булишини куз олдиларингизга келтириб курингизлар.Бу бехисоб бойлик! Лекин бунча бойлик каерга кетаяпди? Буниси хам камлик килганидек 2013 йил сентябр ойида Узбекистон, Хитой давлатига йилига 40 (кирк) млрд. куб метр табиий газ етказиб бериш хакида Хитой хукумати билан шартнома тузди. Хозирги пайтда Хитойга табиий газ махсулотлари етказиб берадиган кувурлар утказилаяпди. Хитойга бериладиган табиий газ неча йил етказилиб берилиши хам, унинг сотилиш бахоси канча булиши хакида хам, хеч кандай маълумот йук.Бу борада бир нарсани аник айтаоламан. У хам булса Узбекистон Хитойга табиий газ махсулотларини жахон бозоридаги нархига нисбатан сув текин нархда сотади.Нимага деганда Узбекистон уз ташаббуси билан Хитойга табиий газ етказиб бераяпди. Табиийки. Бундай холатда Хитойликларни газни биздан узлари хохлаган нархларда сотиб олишади. Булардан ташкари табиий газ бойликлари шунчаки бир чой кайнатиб ичадиган олов булмасдан, кимматбахо саноат хом ашёси хамдир. Буни карангки, узбекистон хукумати узининг бу харакатлари билан мамлакатимизни кимматли саноат хом ашёсидан махрум килиб, Хитой саноатининг гуркираб ривожланишига уз хиссаларини кушаяпдилар.

Энди узларингиз уйлаб курингизлар. Узбекистонда бир йилда 60 млрд куб метрдан ошикрок микдорда таббий газ махсулотлари казиб олиняпди. Бунинг устига устак мамлакатимизда табиий газ захиралари йилдан йилга тугаб бораяпди. Шундай холатда битта Хитойнинг узига йилига 40 млр. куб метр, Киргизистон, Тожикистон,яна каерларга канчадан-канча табиий газ махсулотлари етказиб берилса. Узимизга нима колади? Менингча Ё кушни Туркманистонга тулик иктисодий карам булиб коламиз ёки Узбекистонда хаёт бутунлай тухтаб колади. Агар бу гапларга ишонмасаларингиз ушбу маколани саклаб колингизлар. Яна 15-20 йилдан кейин Узбекистоннинг ахволи нима кечишини куриб, бунга узларингиз гувох буласизлар.

Хозирги пайтда Хитой давлатининг ёрдами билан Тошкент вилоятидан тугридан тугри Фаргона водийсига етиб борадиган темир йул курилиши ишлари олиб борилаяпди. Бу йул курилиши Узбекистон учун катта бир тарихий ахамиятга эга булган улкан бир курилиш. Шу курилиш ишлари учун 480 млн. АКШ доллори микдорида маблаг харажат килинар экан. Буни карангки, шундай бир улкан курилиш ишлари учун кетадиган харажат Хитойга бир йилда етказиб бериладиган 40 млрд. куб метр табиий газ кийматининг 1/40 (киркдан бир) улушининг яъни бир миллиард куб метр табиий газнинг кийматига тугри келар экан. Колган бойликлар каерга кетади?. Узларингиз уйлаб курингизлар. Агар биз табиий газ бойликларимизни жахон бозоридаги нарх-наволарда сотадиган булсак, бундай холатда факат Хитойга бир йилда етказиб бериладиган табиий газ бойликларининг кийматига хар йили яна шундай 40 та темир йулларни куришимиз мумкин экан. Лекин минг афсуски, бу бойликларнинг арзимаган кисми бизга етиб келади, колган кисми талон-тарож килиниб, кукка соврилиб кетади. Нимага деганда шу вактларга кадар Узбекистондаги табиий газ бойликларидан хужасизлик билан фойдаланиш билан биргаликда бу бойликлар кимлар учун бехисоб бойлик ортирадиган даромад манбаи булиб келган. Бунга куйидагиларни мисол килиб курсатиш мумкин.

Авваламбор, Узбекистонда нефт ва газ бойликларини кидириб топиш ишларининг узига катта харажат килиниб,бу ишлар учун нефт ва газ махсулотлари кийматининг 45 фоизгача булган кисми яъни салкам ярми чет корхоналарига тортик килиб юборилаяпди. Бунинг устига устак нефт ва газ конларини ишга тушириш, кайта ишлаш ва истеъмолчиларга етказиб берадиган харажатлар хам кушилса билмадим бу бебахо бойликларнинг нархи канчага тушиб колади? Нима учун мамлакатимиз худудидаги нефт ва газ конларини разведка килиш ва кидириб топиш ишлари узимиздаги геология-кидирув ишлари билан шугулланадиган ташкилотларга топширилмасдан, чет эл корхоналарига топшириб куйилди? Вахоланки собик СССР давлатидан бутун бошли Геология вазирлиги ва унинг таркибидаги купдан-куп ташкилотлар мерос булиб колган эди. Бу ташкилотлар хам бошкалар катори хусусийлаштирилиб, талон-тиарож килиб юборилдимикан? “Узнефтгаз” компанияси деган катта бир ташкилот бор. Улар нима билан шугулланаяди,табиий газ махсулотларини сотиб,шахсий бойлик туплаш учунми?

Юкорида курсатиб утилганлардан ташкари Узбекистонда нефт-газ сохаси билан шугулланадиган бешта илмий текшириш институтлари мавжуд экан. Бу институтларда ишлаётган куп сонли “илмий ходимлар” нахотки оддий бир нефт ва газ конларини кидириб топишдек оддий бир техналогияларнинг уддасидан чикишаолмаса? Узбекистон телевидениесини кузатадиган булсангиз хар куни илмий даражага эга булган ходимлардан ташкари сон-саноксиз студентлар, хаттоки коллеж укувчиларини хам илмий иш олиб бораяпди килиб курсатишади. Нахотки, шунча сон-саноксиз “Илмий” кишилар купайиб кетган бир мамлакатда оддий бир нефт ва газ конларини кидириб топишликнинг уддасидан чиколадиган одамлар топилмаса? Булари хам камлик килса Узбекистонда сунги йилларда мингдан ортик коллежлар куриб фойдаланишга топширилди. Шу коллежларнинг купчилигида ишлаётган ходимларнинг сони коллежларга катнаётган укувчилар сонига деярли тенглшиб колади. Яна отнинг калласидек иш хаки хам олишади. Булардан ташкари Узбекистонда кадрлар тайёрлаш миллий дастури мавжуд, Шундай холатда агар бордию узимизда нефт ва газ конларини кидириб топишнинг уддасидан чикаоладиган мутахасислар топилмаган булса шунча кераксиз коллежларни куриб, яна шу коллежларда ишлаётган ходимларни бокиш учун маблагларни тукиб-сочиб ташлагандан кура нефт-газ конларини кидириб топадиган керакли мутахасисларни тайёрланса булмасмиди.

Хозир Узбекистон йулларидан юрадиган булсангиз йул четларида кадамига газ заправкаларига дуч келасан. Уларнинг сони эса кундан-кунга купайиб кетаяпди. Бунга асосий сабаб автомобилларга газ куйиш шахобчалари энг сердаромад соха хисобланади. Нимага деганда кучи етган одам хохлаган жойидан газ куйиш шахобчасини куриб олиб, арик ва каналлардан сувни очиб олгандек табиий газ бойликларини кувурлардан улаб олиб сотиб, оммборларигача пулдан тулдириб олишлари мумкин. Чунки Узбекистонда казиб олинаётган табиий газ бойликларининг умуман хисоб-китоби йук. Бунга ишонмасаларингиз утган йили Узбекистон телевидениеси оркали “Шуртангаз” корхонасида юз берган талон-тарожликлар хакида курсатувларга эътибор берингизлар. Буни карангки. “Шуртангаз” корхонасидаги бир туда шахслар халталаб эмас, хаттоки. омборхоналарини хам пулга тулдириб олишган экан. (Бундай ишлар факат Узбекистонда булиши мумкин.) Бундайларнинг сони яна канча. Узбекистонда ахолига етказиб берилган табиий газ буйича юзага келаётган катта микдордаги карздоликларнинг юзага келаётганлигининг сабабларидан бири хам шунда. Чунки бундай газ куйиш шахобчаларига хеч кимнинг кучи етмайди. Бундай жойларга кетган газ бойликлари эса ахоли ёкадиган табиий газлар хисобига утказиб куйилади. Ахолидан табиий газ учун йигиб олинган пулларнинг хам каттагина кисми узлаштириб кетилади. Бу холатлар хозирги пайтларда ушбу масалар буйича олиб борилаётган текширувлар давомида тулик тасдикланаяпди. Булар хали бошкаларининг олдида майда талон-тарожликлар булиб колади.Нимага деганда Узбекистон худудидан казиб олинган нефт ва газ махсулотларининг аник хисоб китоби булмасдан, бу бойликлар айрим кимсаларнинг умумхалк мулкини туядек умариб, бехисоб бойлик ортирадиган асосий даромад манбаси булиб келган. Бунга куйидагиларни мисол килиб курсатиш мумкин.

2010 йил 5 майда Узбекистон Республикаси МХХ тергов бошкармаси томонидан «Zeromax GmdH» корхонаси билан «Хисорнефтгаз», «Култалнефтгаз», «Узтакшинефтгаз», ва бошка бир нечта нефт ва газиб олиш билан шугулланувчи корхоналар табиий газ бойликларини чет мамлакатларига арзон нархларда сотиб бехисоб бойликлар ортирганлиги ва жуда катта микдордаги солик туловларини туламаганликлари учун шу корхона рахбарларига нисбатан 3245-сонли жиноят иши кузгатилган.( Бу шахсларга нисбатан бошка хам шундай жиноят ишлари кузгатилган) Шу жиноят иши буйича кимлар жиноий жавобгарликка тортилганлиги ва канча микдордаги зарар суммаси ундирилганлиги номаълам. Лекин бу ишларнинг ташкилотчиси булган ва шу жиноятлар оркасидан бехисоб бойлик ортирган шахсга нисбатан хеч кандай чора курилмаган. Бундай булиши таббиий. Нимага деганда бу ишларни ташкиллаштирган жиноий уюшманинг бошлиги «Zeromax GmdH» корхонасининг бошлиги на факат бизда балки бутун дунёга танилган Гулнора Каримова булган.Буни карангки, бир томондан табиий газ бойликларимиз хеч бир уйламасдан туриб, аёвсиз равишда казиб олинаяпди.Казиб олинган махсулотларга эса кимлар эгалик килиб, четга арзон гаровига сотиб юборияпди. Буниси хам камлик килганидек давлатга сарик чакалик солик хам туламаган. Бундай вокеаларни куриб, тавба деб ёкангни ушлашдан бошка чоранг йук. Вахоланки, конун буйича табиий бойликлар давлат ва умумхалк мулки хисобланади. Нахотки давлатимиз шунчалик эгасиз булиб колган?

Хозирги пайтда ривожланган давлатлар каторига кирадиган Жанубий Корея, Сингапур, Малазия ва бошка осиё давлатлари утган асрнинг 70-йилларида иктисодий жихатдан оркада колган колок бир мамлакатлар эди. Орадан 20-30 йиллар утиб, 90-йилларга келиб, бу давлатлар акл бовар килмайдиган даражада ривожланиб кетишди, Бу давлатларда биздаги каби табий бойликлар хам имкониятлар хам йук эди. Улар биздаги каби табий бойликлар хисобидан эмас, балки темирдек каттик тартиб-интизом ва окилона тартибда амалга оширилган иктисодий реформалар натижасида иктисод сохасида колоклик ва бош-бошдокликларга бархам беришиб, юксак тараккиётга эришган.

Собик Совет тузуми даврида хам,темирдек каттик тартиб-интизом туфайли Совет давлати киска бир вактлар ичида кудратли давлатга айланган. Шу давлатни бошкарган ва бутун дунёни титратган И. Сталиннинг эса устидаги арзимаган эски-туски кийимларидан бошка хеч кандай бойлиги булмаган. Бошка давлат рахбарларининг хам хеч вакоси булмаган.Хозир биздаги давлат рахбарлари кандай яшаяпди? Бунга узларингиз жавоб топингизлар.

Буни карангки, бизда хам деярли диктатура тузуми. Бизда хам 25 йилдан бери иктисодий ислохатлар олиб борилаяпди. Табиий бойликлар эса бехисоб. Лекин натижа сезилмаяпди. Нимага деганда Узбекистонда давлат бошкаруви диктатура тузуми булгани билан бу тузум ичкарисидан чириб, ` иктисодиёт сохасида талон тарожлик, хужасизлик,кур-курона таклидчилик, бемаксад ортикча сарф-харажатлар хукумронлик суриб келаяпди. Биздаги конунлар буйича халк бойлигини талон тарож килиш, Угрилик, фирибгарлик ва бошка жиноятларга очикдан-очик шароит яратиб бериб куйилган.Нимага деганда иктисодий жиноятлар буйича жазоларни легаллаштириш никоби остида иктисодий сохадаги жиноятлар учун жазолар йилдан йилга енгиллаштирилиб, бундай жиноятлар учун жазонинг узи йукка чикариб куйилди. Миллионлаб эмас, хаттоки миллиардлаб бойликларни умарган жиноятчи хам етказилган зарарни тулган ёки туламаганлигидан катъий назар енгилгина жазо билан жазоланиб колади. Яна хар йили чикадиган амнистиялар билан тулик озодликка чикиб олишади хам. Умарланган бойликлар эса улар учун фойдага колиб кетади. Бунга Узбекистоннинг тонналаб олтинларини умариб, самалётларга ортиб четга сув килиб сотиб юборган кишиларнинг жазосиз колиб кетганлигининг узи хам яккол мисол булаолса керак. Улар хар кандай йуллар билан халк мулкини умаришиб, узларига касрлар куриб олишаяпди. Умарилган бойликларнинг катта кисмини эса хар эхтимолга карши ими-жимида чет элларга чикариб юборишаяпди.Бу тузум кимлар учун хизмат килаяпди? Пули купайиб кетган кишилар Украинани кандай ахволга солиб куйганлигини куз олдиларингизга келтириб курингизлар.

Юкорида мисол килиб курсатилган холатлар криминал куринишдаги талон тарожликлар. Булардан ташкари конун буйича рухсат берилган талон-тарожликларнинг чегараси йук. Бу хакдан мингаб, хаттоки, миллионлаб мисоллар келтириш мумкин. Буни санаб утиришнинг имконияти йук. Шунинг учун хам бу хакда баъзи бир мисолларни келтириб утаман.

Узларингизга маълумки, Узбекистон мустакилликка эришган дастлабки, пайтлардан бошлаб кур-курона хусусийлаштириш ишлари бошлаб юборилиб, хусусийлашитриш никоби остида мамлакатнинг барча моддий бойликларини керакли кишилар булиб-булиб эгаллаб олишди.Буни карангки, Узбекистондаги катта-катта ишлаб чикариш объектларидан ташкари хаттоки.айрим касалхона ва болалар богчаларигача хусусийлаштирилиб, сув текинига сотиб юборилди. Узларингиз уйлаб курингизлар собик СССР давлати даврида куп катори иш хаки олиб келган амалдорлар киска бир вакт ичида катта-катта завод ва фабрикаларни кайси мерос мулклари хисобидан сотиб олишди экан?

Энди шу хусусийлаштирилган объектларнинг кейинги такдири билан кизикадиган булсангиз яна бир аянчли манзараларга гувох буласиз. Нимага деганда илгари юзлаб хаттоки, минглаб одамлар ишлаб келган катта-катта ишлаб чикариш объектлари хусусийлаштирилганидан кейин орадан хеч канча вакт утмасдан, улар тугаб кетиб, бу ерларда ишлаб келган ишчи ва хизматчилар ишсиз колиб кетишди.Шу объектларнинг узи хам сотилиб, хаттоки эгаллаб турган жойлари хам томорка килиб сотиб юборилди. Илгари минглаб зотдор корамоллар бокилган чорвачилик фермер хужаликларидаги чорва молларидан ташкари молхона биноларигача сотиб,йук килиб юборилди. Бундай бош-бошдокликларни суриштирадиган эганинг узи йук.Бундан ортик яна кандай талон-тарожлик булиши мумкин?

Бутун дунёда коммунал хизмат курсатиш шохобчалари давлат тасаруфида. Лекин Узбекистонда барча коммунал хизмат курсатиш шохобчалари хам хусусийлаштирилиб, унинг бор мол-мулкларини керакли кишилар булиб олишган. Кейин эса давлат тасаруфидаги “Ободонлаштириш” деган янги ташкилотлар очилган булиб, бу ташкилотларга давлат бюджети хисобидан катта бойликлар харажат килиниб, янги техникалар сотиб олинаяпди.

Узларингизга маълумки, Узбекистон кишлок хужалиги билан боглик булган аграр мамлакат, Узбекистонда вакти-вакти билан очик ва ёпик типдаги зовурларни тозалаб, дренаж ишлари бажариб турилмаса барча экин ерлардан ташкари минглаб ахоли пунктларини хам зах босиб кетиши мумкин. Лекин шунга карамасдан барча дренаж ташкилотлари хам хусусийлаштирилиб,арзон-гаровига сотиб юборилиб, уларнинг урнига давлат тасаруфида булган сув-дренаж ташкилотлари ташкил этилган. Бу ташкилотларни оёкка тургизиш учун яна канчадан канча мублаглар харажат килинади. Факат бу ташкилотлар эмас, бошка шунга ухшаш куплаб корхона ва ташкилотлар хусусийлаштирилиб, мол мулклари талон-тарож килиниб, уларнинг урнига давлатнинг хисобидан яна катта-катта харажатлар килиниб, яна шунга ухшаган корхона ва ташкилотлар ташкил этилаяпди. Булардан ташкари бехисоб кучмас мулклар, хашаматли бинолар хусусийлаштирилиб, арзон-гаровига сотиб юборилиб, давлат идоралари учун эса катта харажатлар эвазига янги бинолар курилаяпди,ёки илгари хусусийлаштирилган биноларда давлат хисобидан катта харажатлар килиниб, ижарада турибди. Буни кандай тушунса булади? Тугрисини айтганда шундай ва шунга ухшаган телбанамо ишларни куриб, кадимий цивилизациянинг марказларидан бири булган Узбекистонда яшаёганингни хам, ёки адашиб катта бир тентакхонага тушуб колганингни хам тушунмай коласан.

(Давоми бор)


 


Йўлдош  Тоғаев

2015 йил апрел ойи