Имом Холис - Ислом ва демократия
Кайси бир холда, кайси бир юртда эркинлик, хур фикрлик хукм сурса, ўша ерда албатта турлича фикрлаш хам бўлади. Сиёсат майдонидаги турли фикрлаш эса ўз навбатида хокимиятга мухолифат пайдо бўлишидир. Чунки, бир масалада хокимият бир хил фикр юритса, худди ўша масалада хокимиятда бўлмаган доиралар бошкача фикр юритишлари мумкин. Шунга биноан хуррият дини бўлмиш Ислом динида хам мухолифатга кенг йўл очилган. Хамма одамлар бир хил бўлиши, бир хил хохишли бўлиши умуман мумкин эмаслигини Куръони карим кайта-кайта таъкидлаган. Жумладан «Моида» сурасида «Сизларнинг хар бирингизга шариятни йўл килиб кўйдик. Агар Аллох хохласа сизларни бир уммат килган бўлур эди. Лекин сизларни сизга ўзи берган нарсада синаш учун «Бас, яхшиликларда мусобака килинг» деган».

Дунёнинг катта микёсида одамлар бир хил бўлишини Аллох хохламаган экан. Кишиларни турли шарият, турли йўлда бўлиши уларни кайсиниси яхши эканини синаш учун экан. Шунинг учун кишилар турли йўлларни ишга солиб яхшиликлар учун мусобака килишлари лозим экан. Бу - ижобий фаол мухолифат дегани. Максад - эл юртга, ватанга, халкка хар ким ўз йўли, ўз муносабати билан яхширок хизмат килиш.

Мусулмон киши учун одамлар нима бўлса биз хам шу-да, деб локайд бўлиш ярамайди. Пайгамбаримиз (с.а.в.) «Сизлардан хеч ким арзимаган шахс бўлмасин. Одамлар яхшилик килса яхшилик киламан, ёмонлик килса ёмонлик киламан демасин. Ўзингизни одамлар яхшилик килса яхшилик килишга, улар ёмонлик килсалар ёмонликлардан четда бўлишга одатланиб туринглар», деганлар. Демак, мухолифат яхшиликни кўллаб кувватлаб, ёмонликни тузатишга ўтадиган бўлиши керак.

Исломий мухолифат - хакни Аллох учун очик-ойдин айтиш, бу ишда маломатчиларнинг маломатидан кўркмаслик билан бўлади. Исломда мухолифатчиларга, хаттоки улар очик-ойдин нотўгри йўлда бўлсалар хам, сабр ва чидам билан муомала килинади. Бу хакда энг машхур мусулмон конуншуносларидан Имом Мовардий куйидагича ёзади: «Качон мусулмонлардан бир тоифаси богий бўлсалар (давлатга карши чиксалар), жамоатнинг фикрича мухолиф бўлиб янги бидъат мазхаб тузсалару, имомнинг итоатига очикчасига карши чикмасалар, бир диёра айрича тўпланмай, кудрат ва кўл узатса етадиган холда бўлсалар, урушсиз тарк килинурлар. Уларга адолат ила хукуклари берилур ва маъсулиятлари талаб килинур», деган.

Бу маънога хозирда, мавжуд тузумни куч ишлатиш йўли билан ўзгартиришга уринмаса, уларга куч ишлатиш йўли ила карши чора кўрилмайди, деган истилох ишлатилади.

Хазрати Али ибн Абу Толиб (р.а.) карши чиккан Хавориж тоифасини тек кўйганлар ва уларга «Сизга нисбатан бизнинг зиммамизда уч нарса бор. Аллохнинг масжидларида Аллохни зикр килишингиздан манъ килмаслик, сизга карши уруш бошламаслик ва модомики кўлингиз биз билан экан, ўлжадаги улушингизни манъ килмаслик» деганлар.

Исломнинг бошка барча таъминотлари каби мухолифат хакидаги таълимотлари хам курук гап бўлиб колмай, хаётга кенг татбик килингандир. Мусулмонлар ўзларининг ушбу сиёсий хакларидан фойдаланиши Пайгамбар (с.а.в.) нинг баъзи сиёсий карорларига мухолифат килиш билан бошлаганлар. Табийики, шу ўринда Аллохнинг Пайгамбарларига, Куръон нозил бўлиб турган зотга, ўз хавои нафслари ила бирор сўз айтмайдиган, улуг ва муборак зотга, киёмат куни шафоатчи бўладиган зотга хам мухолифат бўлиши мумкинми, деган савол пайдо бўлади.

Уламоларимиз бу саволга: «Ха, расулуллох саллоллоху алайхи васлламга хам мухолифат килиш мумкин бўлган», деб жавоб берадилар ва кўплаб жонли мисолларни келтирадилар: Худайбия сулхи бандлари огзаки равишда келишиб бўлингандан сўнг, ундаги шартлардан норози бўлган Умар (р.а) сакраб туриб Абу Бакр (р.а.) олдига борди ва ўз норозилигини айтиб тортишди. Тортишув охирида Абу Бакир (р.а.) у кишига Пайгамбаримиз (с.а.в.) ишларига мухолиф бўлмасликни насихат килди. Бундан каноатланмаган Умар (р.а.) Расулуллох (с.а.в.) хузурларига бориб:

- Эй, Аллохнинг расули, сиз Аллохнинг расули эмасмисиз? - деди.

- Оре, шундок.- дедилар У зот.

- Биз мусулмонлар эмасмизми?

- Оре.

- Унда нима учун динимизда пастликка рози бўламиз?

- Мен Аллохнинг бандаси ва расулиман, унинг амрига хилоф килмайман. У мени зоеъ килмайди. - дедилар У зот (с.а.в.)

Кейин эса нафакат Умар (р.а.), балки бошка сахобалар хам Худайбия сулхидан рози эмасликлари аён булди. Сулх тузилиб бўлгандан кейин Расулуллох (с.а.в.) шу ернинг ўзида курбонликларни сўйиб, сочларини олдириб оркага кайтишни амр килсалар хам бирор киши ўрнидан кимирлаб кўймади. Факатгина Умму Салома онамизнинг машваратлари ила Пайгамбаримиз (с.а.в.) ўзлари курбонлик сўйиб, сочларини олдирганларидан кейин сахобалар у кишига эргашдилар.

Кейин Аллох фатх сурасини нозил килиши билангина сахобаларнинг кўнгиллари ёришди. Хандак урушида Мусулмонлар камалда, кийин ахволда колганларидан кейин, душман сафини заифлаштириш учун Расулуллох (с.а.в.) Уяйна ибн Хусайн ва Ал-Хорис ибн Авфни олдириб келиб, агар одамларингизни олиб бизнинг душманларимиз сафидан чиксангиз, сизларга Мадина хурмосини учдан бирини бераман дедилар. Улар ярмини сўрашди. Расулуллох (с.а.в.) учдан бирдан зиёда килмасликларини айтдилар. Улар рози бўлиб ўз ковмларидан ўн кишини олиб келдилар. Когоз калам, котиб хам хозир килинди. Расулуллох (с.а.в.) сахобалардан баъзиларини чакирдилар. Шунда Усайд ибн Хузайр (р.а) «Эй, Аллохнинг расули, агар Аллохнинг амри бўлса килаверинг, аммо бошкача бўлса, уларга киличдан бошка берадиган нарсамиз йўк», деб туриб олди.

Расулуллох саллоллоху алайхи васаллам мадиналик мусулмонларнинг улуглари Саъд ибн Убода ва Саъд ибн Муоз разиоллоху анхуларни чакириб маслахат килган эдилар. Улар хам Усайд разоллоху анхунинг гапларини айтиб туриб олишди. Расулуллох (с.а.в.) нинг нима учун бу ишни килаётганларини тушунтирдилар. Саъаибн Муоз разияллоху анху кўлига ахднома матнини олиб: «Биз аввал хам буларга бир нарса берган эмасмиз. Сиз келганингиздан кейин берармидик, буларга киличдан бошка берадиган нарса йўк деб туриб олди. Шунда Расулуллох (с.а.в.) мактубни йирт дедилар. Саъд (р.а.) унга бир тупуриб йиртиб ташлади-да «орамизда килич» деди.

Бу Расуллуллох (с.а.в.) мухолифатни канчалик эхтиром килганларини кўрсатади. Пайгамбаримиз (с.а.в.) хаётларида бунга ўхшаш мухолифатлар кўп бўлган. Рашид тўрт халифа даврида хам мухолифат бўлган. Абу Бакир (р.а.) закотни ман килган кабилаларга карши уруш килганларида, Хазрат Умар каттик мухолифат килганлар. У киши халифага:

- Расулуллох (с.а.в.) «Одамлар Ла илаха иллоллоху айтгунларича уруш килишга амр килинди. Ким уни айтса мендан молини ва жонини саклайди, магар хакки бўлса деганларки», сен кандок килиб у одам билан уруш киласан, - деб айтди.

Абу Бакр (р.а.) нима учунлигини далил ва хужжатлар билан тушунтирдилар. Умар (р.а.) бу ишда халифа Абу Бакр хак эканлигини тушунгандан сўнг, у кишига кўшилдилар.

Куръонни жамлаш масаласида буни акси бўлди.

Умар (р.а.) халифа Абу Бакр (р.а.) га Куронни жамлашга амир килишни таклиф килдилар. У киши аввалига «Расулуллох (с.а.в.) килмаган ишни мен кандай килиб киламан», деб рози бўлмадилар. Лекин Умар (р.а.) тушунтириб юриб, охири халифани кўндирдилар. Давлат бошлиги Абу Бакр Сиддик (р.а.) Зайд ибн Собитни (р.а.) чакириб Куръонни жамлашни топширган эдилар. У киши «Расулуллох (с.а.в.) килмаган ишни кандай киламиз», деб туриб олди. Абу Бакр тушуниб у кишини кўндирди.

Хазрат Умар ибн Хаттоб (р.а.) ўзларига хам кўп мухолифатлар булган махрни чегараламокчи бўлганларида бир аёл оятдан далил келтириб кўпчилик олдида ўз фикридан воз кечишга мажбур хилган.

Бу борадаги машхур вокеалардан бирида Хазрат Умар ўз хутбаларидан бирида кишиларга мурожаат килиб «Агар менда эгрилик кўрсангиз, тўгрилаб кўйинглар», деганларида, бир киши килич чикариб «Агар сенда эгрилик кўрсак, мана бу билан тўгрилаб кўямиз» деган. Шунда Хазрат Умар хурсанд бўлиб, Умарнинг кавми ичида уни эгрилигини киличи билан тўгрилаб кўядиганларни чикариб кўйган Аллохга хамдлар бўлсин, деганлари келтирилади.

Хазрати Усмон ва Хазрати Али (р.а.) га хам шу тарика мухолифатлар бўлганлиги маълум ва машхур. Мисоллар келтирадиган бўлсак, гап чўзилади. Аммо бир нарсани таъкидлаб ўтиш керак. Мазкур мухолифатнинг хаммаси хак ишларни сиртдан тўгри тушуна олмаган ёки икки тенг ишдан бирини танлашдаги мухолифатдир. Чунки, содир бўлиши умуман мумкин эмасди.

Хулофаи рашидинлар хам нохак тасарруфдан узок бўлганлар. Нохак тасарруфга мухолифат килиш эса мусулмонлар учун лозим ишдир. Бунга далиллар кўрдик. Аллох таоло Оли Имрон сўрасида «Ва сизлардан яхшиликка чакирадиган, амри маъруф ва нахий мункар киладиган уммат бўлсин. Ана ўшалар нажот топувчилардир» деган. Бунда хар бир мусулмонни, жумладан хукумдорларни хам яхшиликка чакириб ёмонликдан кайтариш кўзда тутилган. Хукумдорга нисбатан бундок муносабатда бўлиш эса айни мухолифатдир.

Пайгамбар (с.а.в.) ўзларининг машхур хадис шарифларида (арб) «Сиздан ким ёмон мункар ишни кўрса, уни кўли билан ўзгартирсин, агар бунга кодир бўлмаса тили билан, агар унга хам кодир бўлмаса дили билан ана уша иймоннинг заифлигидандир» деганлар. Демак, мункар ишни дили билан инкор килган, унга кўшилмаган, рози бўлмаган мусулмоннинг иймони заиф бўлади. Иймони заиф бўлмаса, ёки тили билан ёки кўли билан ёмонликни бартараф килишга уринади. Бу эса сиёсат майдонида мухолифат дейилади.

Имом Ахмад ва Имом ибн Можалар ривоят килган хадисда Пайгамбаримиз (с.а.в.) жиходнинг энг афзали, олим султон хузурида хак сўзни айтишдир, деганлар. У зот (с.а.в.) яна боша хадисларида: «Хакни айтмай сукут килувчи соков шайтондир», деганлар.

Шунинг учун хам мусулмон давлатига Халифаи рашидинлардан кейин бошлик бўлиб хатога йўл кўйган шахс жуда каттик мухолифатларга учраганлар. Тарих ва адабиёт китобларимизда мазкур мухолифатлардан намуналарга тўла. Биз ўшандок каттик мухолифатга учраган биринчи шахс, Хазрати Алидан сўнг Ислом давлатига бошлик бўлган Муовия ибн Абусуфён (р.а.) тажрибаларидан иккита мисол келтириб ўтамиз.

Муовия ибн Абу Суфён хажга келганда унинг олдига ўзининг каттик мухолифати билан машхур аёллардан Баккора ал Хилолияни олиб киришди. Халифа Муовия ибн Абу Суфён у аёлдан: «Нима учун Алини яхши кўриб, мени ёмон кўрдинг ва уни дўст тутиб, мени душман билдинг», деди. «Жавобдан мени афв килсанг», деди аёл. «Афв киламан», деди халифа. «Ундок бўлса эшит. Мен Алини фукароларга адолати учун хаммага нарсани тенг таксим килгани учун яхши кўрдим. Сени эса ишга сендан кўра хаклирок одамга карши уруш килганинг учун ёмон кўрдим. Сенга конхўрлигинг учун козиликда зулм килганинг учун душман бўлдим», деди.

Яна бошка бир мисол. Халифа Муовия ибн Абу Суфён одамларга бериладиган моддий ёрдамни тўхтатиб кўйган кунларининг бирида минбарда туриб хутба килаётган эди. Одамлар ичида Абу Муслим исмли киши ўрнидан туриб «Муофия, албатта ўша бериладиган нарса сенинг мехнатингдан хам ота-онангни мехнатидан хам эмас эди», деди. Муовия газабланди минбардан тушди ва одамларга «То келгинумча туриб туринглар», дедида бир муддат гойиб бўлди. Сўнгра кайтиб чикди. Fусл килиб олган эди. Кейин: «Абу-Муслим менга гапириб газабимни чикарди, мен Расулуллох (с.а.в.) нинг - газаб шайтондандир шайтон эса оловдан яралгандир албатта оловни сув билан учирилади качон бирингиз газаблансангиз гусл килиб олинг, деганларини эшитган эдим. Кириб гусл килиб чикдим. Абу Муслим тўгри айтди. Албатта, у менинг мехнатимдан хам эмас, отамнинг мехнатидан хам эмас. Келинглар оладиган атоларингизни олинглар», деди.

Муовия розияллоху-анхудан кейин аста-секин хукмдаги асосий исломий таълимотлардан огиш бошланди. Ундаги демократик анъаналар йўкотилиб истибдод ва бошка гайри исломий услублар киритила бошлади. Жумладан мухолифатга нисбатан чидамсизлик, муросасизлик хам кириб келди. Энг катта мусибат ислом асосида хукм килишни йигиштириб кўйиб, Исломни хукмдор манфаати учун хизмат килдириш йўлига ўтилди.

Хукумат бор-йўк имкониятларини ишга солиб, хокимга итоат килиш, уни худонинг ердаги сояси деб билиш каби турли-туман нарсаларни фукароларга уктиради. Аммо, фукаронинг хокимдаги хакки хакида огиз очмади. Агар фукаро ўз хаккини талаб килса, хукмга кўз олайтиришда айблаб, минг балоларга гирифтор килади. Энг ачинарлиси, бу гайри исломий ишларга ислом тамгаси босилишидир.

Аммо исломдан узок юрт ва халклар ўз харакатлари билан баъзи исломий таълимотга ўхшаш услубларни ишга солиб, улардан бахраманд бўлиб юрибдилар. Уларнинг ичида мусулмонларга ичи ачишаётганлари хам йўк эмас. Хеч бўлмаса, янги ўсиб келаётган мусулмон авлодлар динимизни яхши ўрганиб, унга амал килишга ўтсалар, бахт-саодатга кайтилган бўлар эди. Сиёсий маънодаги инсон хукуклари Ислом дини томонидан бундан ўн беш аср илгари йўлга кўйилганидан кейин энди халкаро хамжамият бу хакда ўз фикрини куйидагича ифода килмокда:

Хар бир киши бевосита ёки хурриятла сайланган тамсилчилари воситасида ўз юртининг умумий ишларини ирода килиш хаккига эга.

Хар бир киши бошкалар каби ўз юртидаги вазифаларини эгаллаш хаккига эга. Халк идорасини хамма тенг равишда яширин овоз бериш асосида ўтказган вактли покиза сайловлар ёки шунга ўхшаш эркин овоз бериш йўли ила акс эттиради.