Жаҳонгир Муҳаммад - Қувғин (Романнинг давоми)
(Романнинг давоми. Боши 2-4 сонларда)

Дарвоке, улим арафасида кишининг куз олдидан умр йуллари кечади, деган гапни эшитганди. Елгон эканда-а? Нега утган кунлар едига тушмаяпти? Накадар кизик, рохатбахш ва аламли хотиралари бор. Кани улар? Кани?

Бирдан иссик кул бошини силагандек булди. Ким? Хеч ким йук. Сунг "Болам!" деган сас кулокларига урилди. Узокдан келган бу сас онасининг товуши эди.

"Болам, нима булди сенга?"

"Онажон, хеч нарса булгани йук. Болалигимда бошимдаги соч гирдобларига караб махзун булардингиз".

"Ха, болам, у белгилар кишининг камалишидан дарак, дейишарди".

"Сени бировлар камагунча узим камайин, деб тандирга киритиб куйгандингиз".

"Бироз булса-да утир дегандим, курккандинг! Ушанда тандирда бироз утирганинг-да балки бошингга бу кунлар келмасмиди?"

"Пешонада бори, онажон. Доим пешонамни силаб, "Биттаю битта углимсан, пешонанг тор, огир кунлар билан юзма-юзсан" дердингиз.Тангрининг йулидан кочиш мумкин эмас. Хар ким езилганини куради".

"Ха, болам, Худонинг амри амрдир! Булмаса, мен сизларни етим колдириб кетишни истармидим?"

"Сиздан кейин дадам хам кетдилар Мен аскарликда эдим. Кечикиб келдим. Мозорларини кучоклаб йигладим... Мана энди куришсак керак!"

"Болам, даданг хам шу ерда! Аммо сен билан куришишни истамаяптилар. У яшаши керак, деяптилар. Сен яшашинг керак, болам!"

"Онажон, яшашга куйишмаяпти".

"Ундай дема, яшашга куйиш, куймаслик уларнинг кулида эмас. Уларга колса оловларнинг ичида ениб кетардинг..."

"Ха, онажон уйимиз ениб кетди. Чирокларингизни екай, дегандим, булмади. Меросингиз насиб этмади".

"У жой бизга хам насиб этмади. Аммо у уй-жойни тиклагунча жигарларимиз эзилди. Кучиб кириш билан гамга ботдик. Бирин кетин ташлаб кетдик. Сизларга хам насиб булмади!"

"Балки ениб кетган уй-жойни тиклаб, у ерда яшамаганим учундир бу жазолор..."

"Йук, болам! Каерда булсанг хам бизни унутмадинг, дуо килиб турдинг. Биз сен билан. Каерда булсанг биз енингдамиз!"

"Онажон, унда кандай хато килдим?"

"Килишинг керак булган хатони килдинг! Агар шу хатони килмаганингда биз сени тарк этардик. Отангнинг рухи хам шод булди. Агар бадбахт шох "Бу халкнинг онасини..." деб хакорат киллганида жим колсанг, сендан рози булмасдик. Балки жим колсанг, бу кунларга тушмасдинг. Лекин биз сени унутардик, болам! Тур, уксинма! Тур! Тур! Болам, болагинам!..."

Товуш узоклашиб кетгандек булди. Миртемир урнидан туриб тиззалаб утирди. Туш курдими? Хаелга ботдими? Нима булди? Ха, кукраги енаетганди. Кани олов? Каекка йуколди? Нега бирдан енгил тортгандек булди? Демак, ота-онасининг рухи олдида гунохкор эмас. Дарвоке, бу ерга тушишнинг сабаби уша хакоратга жавобми еки мажлисда айтган гапими? Аслида бу гап хам уша хакоратнинг жавоби эмасмиди?

Орадан уч йил утибди. Лекин уша дахшатли хакоратни хали унутгани йук. Хаетини агдар-тунтар килиб юборди. Бир гап дунени бор килади, бир гап йукотади, деганларида айтилиши учун айтилганда, деб куйганди.

Инсон хаети узгариб кетиши учун бир гап кифоя экан. Ба'зан уни узи айтиши мумкин. Ба'зан эса бошка. Фарк килмайди. Агар ушанда э'тибор килмаганда нима буларди? Э'тибор килмаслиги мумкин эдими? Йук. Нега? Мана-ман деган шоир, халкнинг назарида илохий кучга эга булган одам эшитмасликка олди-ку! У сен учун хам бир пайтлар илохий эди. Кейин сарик чакага арзимас экан, деган хулосага келмаганмидинг?! Лекин хозир у давраларнинг турида. Доим шундай эди, хеч качон сурилган эмас. Бу дунеда доим хурматда булиш, мансабда туриш учун инсон булиш кифоя килмайди. Гохида тулкилик килиш керак, гохида илонга айланиш, ба'зан эса тутикуш каби яшамок лозим. Сен эса буни билмас эдинг!

У буюк шоир! Буларни билади! Кайси гапдан кейин кандай вокеа келиши унга ма'лум. Колаверса, курганини унутиб, уйлаганини езган шоирлар тарихда коладилар. Бошкалар унутиладилар. Чунки тарихни улар, я'ни уйлаганларини езадиганлар битишади.

Эсингдами, бир кун сухбатлашиб утирган эдингизлар, у: "Икки йил хасталаниб колдим. Колаверса, сиесатдан узок турдим. Бундай карасам халк мени унутаяпти. Халк жуда тез унутар экан, бу куркинчли нарса" деганди. Унинг битта-ю битта максади бор. Унутилмаслик!

Дарвоке, хакоратни хам унутилмаслик учун унутдими?

Миртемир уша мудхиш вокеани эслади.

Матбуот кумитаси раиси, шоир Озодбек билан "Катта"нинг устидан келган шикоятлар хусусида сухбатлашиб утириш-ганди. Хар холда одамлар демократия, суз эркинлиги шамолини сезиб колишганди. Водийлик сан'аткор Носир Собир хатида: "Катта ухлаетганга ухшайди. Дуне ошкоралик хакида гапириб турган пайтда у бугмокда. Биз мустакиллик баеноти билан боглик булган гапларни эшитдик. Лекин нега бу гапларни халк билмайди?" дея езган.

Бундай хатлар устига кизил белгилар куйилганди. Уларни Озодбек Миртемирга урганиш, текшириш еки жавоб езиш учун берарди. Шу куни столи устида бундай хатлардан уттизга якини турганди.

Бурини йукласанг кулоги куринади, дейдилар. Бирдан эшик шиддат билан очилди. "Катта", кенгаш раиси ва Бош вазир кириб келишди. Эшик енида иктисодий ислохот кумитаси, саноат, транспорт ва йул курилиш кумитаси раислари ва бошкалар туришарди.

"Катта" салом-аликдан кейин столнинг четига енгилгина "илашиб" утирди. Миртемир утирадиган култикка эса Бош вазир "ейилди". Кенгаш раиси Озодбекка якинрок жойда кулини оркасига килиб турарди. Хаммаларининг кайфияти яхши эди. Бир икки кочирик гаплар айланди уртада. Миртемир эса улар нимага киришганини уйлар эди. Бир кун аввал ойнаижахонда "Депутат минбари" рукни билан бериладиган курсатувда суд системасини агдар-тунтар килганди. Балки шу сабаб булдими? Балки "Катта" Олий Кенгашдаги иш шароитлари билан танишиш учун келгандир? Хуллас, саволлар хаелидан "гириллаб" утиб турганда, "Катта" стол устидаги хатларни кулига олди.

Аллохнинг кудратини каранг: бу хатларни олиб бориб, "Укинг", деб илтимос килганда хам у е кулига оларди е йук. Кутилмаганда узи кириб келиб, узи хакида езилган шикоятлар, норозилик хатларини укимокда. Миртемир аввалига енгил тортди. Кейин негадир кунгли гашланди. Худди, "Катта"нинг устидан хужжат туплаетганга ухшаб колдимми, деб уйлади. Чунки унинг кулидаги барча мактубларда одамлар матбуот кумитаси еритади, дея езишаетганди, шекилли. Колаверса, бошка жойларда юз бераетган ошкоралик уларни хам китиклаетгани сезилиб турарди.

"Катта"нинг авзойи бузилди. Буни сезган шериклари жим булиб колишди.

-Сизлар шикоят текшириш билан бош огритманглар! Пастда хатлар булими бор, уша ердан керакли жойга кайтариб жунатаверсин,- деди у ва укишда давом этди.

Икки уч хатни укигандан кейин шартта урнидан турдида:

- Хе, бу нонкур халкнинг онасини...! - дея сукиниб, кулидаги хатларни уртасидан йиртиб ахлат кутисига отиб, чикиб кетди. Колганлар хам унинг оркасидан ташкарига "учдилар".

Миртемир огир ахволда колди. "Катта" халк баробарида уни хам хакорат килди. Озодбек тортмасидан асабни сокинлаштирадиган доридан олиб ичди. Сунг Миртемирдан сигарет суради-да, чикиб кетди. Шу пайт кумита котибаси Сохиба кириб келди.

- Нима гап? -деди у.

Миртемир индамади.

- Нега рангингиз окариб кетган? - суради Сохиба.

- "Катта" бутун халкни, хаммамизни хакоратлаб кетди, - деди.

Кейин бор гапни айтиб берди.

- Дахшатку! - деди Сохиба, - кандай чидаб утирибсизлар?! Бирор чорасини куриш керак!

- Нима киламиз? Оркасидан югуриб бориб, сукиш керакми?

- Имкониятингиз куп, халкка ма'лум килиш керак, - деди у.

Халкка кандай килиб ма'лум килишни уйлашди. Нихоят, матбуот конференцияси утказиш керак, деган фикрга келишди. Бир кун олдин шахар журналистлар уюшмасидан кунгирок килиб "Матбуот кумитаси рахбарлари билан калам ахлининг учрашувини ташкил килсак" дейишганди. Кул келди, дарров уюшмага сим кокиб, эртага пешин чоги вактлари борлигини ма'лум килишди. Кейин узлари бош мухарирларга, мухолифат лидерларига, фаолларига, диний идорага хам телефон килиб, вакиллари катнашишини сурашди.

Эртасига Озодбек:

- Саломатлигим емон, духтирга куринишим керак эди. Сизлар утказаверинглар, - деди.

- Сиз бормасангиз булмайди, - деб туриб олишди.

Хуллас, "Майли, етиб келаман" деди у.

Учрашувни каламкашлар уюшмаси раиси очди.

Миртемир матбуот кумитаси фаолияти хакида гапирди. Сунг:

- Якинда рахбаримиз ишхонамизга келиб, тасодифан шикоят хатларини куриб колди. Аксарият хатлар унинг фаолияти хаккида эди. Шунда хатларни укиб, йиртиб, ахлат кутисига отди-да "Бу нонкур халкнинг онасини...!", - деб хакоратлади..., - дея вокеани хикоя кила бошлади.

У бу гапни эшитган зиелилар оекка калкиб кетеди, балки матбуот уйидан "Катта"нинг девонига караб юриш бошлашар, деб уйлаганди. Умуман бу гапни ошкор килишга куп истиола килганди. Катта тус-туполон бошланади, мухбирлар газетага езишади, одамлар оекка туради, деган хаелга борганди. Чунки муштга еки калтакка чидаш мумкин, лекин "онангни..." деган хакоратга чидаш мумкин эмас. Шу сабаб, бутун вужудини ма'сулият, юз берадиган вокеалар учун ма'сулият юки босганди. Хали гапирадиган гапи охирига етмасдан, мухолифат партия котиби утирган жойидан бакирди:

- Исмини айтинг, кани ошкоралик, нега хаспушлаб гапирасиз!

Миртемирнинг хаелидан "бошланди" деган гап утди.

- Исмини айтмасам хам кимлигини сезиб турипсизлар. Ким буларди, "Катта-да", - деди у.

Утирганларга караса, умумий локайдлик рухи хукмрон. Биров ажабланмади хам, бировнинг жахли чикмади хам. Миллатнинг гуллари - ойдинлар, шоирлар, курашчилар... Уларни бирдан куркув босдими? Еки аввалдан куркокмидилар? Балки кулликларини тан олган кулларми булар? Хуллас, на диндорлар ва на майдонларда халкнинг олдида борадиган фаоллар бир суз демадилар.

Бу орада Озодбек етиб келди. Унга "Юртда диктатура бошландими? деган савол тушди. У диктатура нима эканлигини тушунтириб берди. Сунг Сохиба сузга чикди. У анча дадил гапирди. Хакикатни очиб ташлади.

- Менга кийин, - деди Озодбек. - Илгари Миртемир гапирганда сузларини андавалаб туришга тугри келарди, энди Сохиба хонимнинг хам гапларини текислашим керак.

Уринсиз "аския" ва уринсиз кулги булди. Учрашув кечга якин якунланди. Уй-уйга таркалишди. Миртемир эрталаб ишга келса, доим соат 10-11дан кейин келадиган Озодбек хали соат туккиз булмасидан хонада сигарет тутатиб утирарди. Салом алик совук булди.

- Кечкурун ака уйга телефон килдилар, - деди у хар доимгидек "Катта"ни "ака" билан алмаштириб. - Мен унака гап айтганим йук, бундай дегунча узимни отмайманми, дедилар. Хуллас, осмон узилиб ерга тушган...

- Узингиз эшитдингиз-ку?! - деди Миртемир хайратда колиб.

- Кенгаш раиси бир нарсалар гапириб турувдилар менга. Ушанда эшитмай колган булсам керак. Узи, ростдан хам шундай дедиларми? - Озодбек болаларга хос самимият билан тикилиб колди.

Миртемир уйга толди. Унинг хаелга ботганини Озодбек бошкача тушунди, шекилли:

- Хозир нима булса хам оловни учириш керак, - деди. - Бориб акага узр, деб куйиш керак. Булмаса, хамма нарса тескари айланиб кетади...

Аллакачон, хамма нарса тескари айланиб кетганди. Марказий кумита "Катта"нинг ша'нини химоя килиш учун Миртемирни судга бериш керак, деган карорга келганди. Шу куни кечга якин Марказкум иккинчи котиби уни чакираетганини айтишди. Борса, ташкилий булим мудири Уткирхон кутиб олди.

- Олдин иккаламиз сухбатлашсак, нима булганда хам ха