Журнал Ҳаракат №1 (28) 2001. Туркистон Бирлиги
Шерали Жушкин - Умумтурк бирлиги буладими?
Саратонда кор ёгди, денг ишонаман,
Туркийларнинг бирлигига ишонмайман,

дейди Юсуф Жума «Жамият ва маърифат газетаси 2000 йилнинг 3- ва «Харакат» журналининг 2000 йил 6(27)- сонида чоп этилган бир шеърида алам ва изтироб билан. Бу изтироб остида маълум асослар бор албатта. Биз уз миллатдошларимизнинг китик-патига тегмокчи хам, уларнинг эски яраларини тирнамокчи хам эмасмиз. Туркийлар тарихда хам, хозирда хам ковушмаётгани, бир ёкадан бош чикариб, Турди айтганидай, «Бир ёка енглик» килмаётганини айтиш, эски ярани тирнаш эмас, бу ярага малхам куйишга интилишдир. Малхам эса, купинча эски яранинг йирингларини тозалагандан кейин куйилади. Бинобарин хар бир макола фасодлардан тозаланишга, туркий халкларнинг якинлашувига ёрдам бермоги лозим.

Утган аср урталарида козок туркийлари устига урис бостириб келганида, узбек туркийлар, хусусан, Кукон хонлиги уз кондошларининг ёнини олгани йук. Кейинрок «Куш бошли бургут» Бухорони босиб олганида Хоразм хонининг уз кардошларига жони ачимади. Куп утмасдан узининг бошига хам шу хил балолар угилди. «Булинганни бури ер», деб бекорга айтишмаган экан. Ковушмаган бир халкнинг ботирларини ёв булиб-булиб «еди». Бизнинг эсимиз качон кирар экан?

Бу оми халкимизнинг оломон деб аталган катлами на факат уз кардош ва кондошлари, хатто уз улуси ичида хам айирмачилик килишга устаси фаранг. Козок биродарларимиз уч жуз (юз)га булиниб, бир-бирига ола караса, узбек кондошларимиз, «фалон ерлик» деган касал билан огригани сезилиб туради. Кизиги шуки, бу хил касал билан огкриганлар президент девонида хам зиёлилар орасида хам, хатто, узини демолкрат атаб юрган харакат ва партияларнинг лидерлари уртасида хам озми купми бор. Кимки президентнинг кадр буйича маслахатчиси булиб ишласа, уз вилояти ёки шахри вакилларини турли ёгли жойларга тикиштиришга интилади. Бир пайтлар М.Умурзоков куп жойларга Жиззах, Самарканд, Кашкадарё вилоятларидан кадр куйишга интилган эди. Кейинрок унинг урнига булган Т.Алимов уз хамшахарларини, хатто кариндош уругларини, ошно, ёр-дустларини турли мансабларга тикиштиришга интилди.

Узини демократ деб биладиган бир танишимиз, «узбекда махаллийчилик касали бор», деган гапимизга, «нима булибди, махаллийчилик америкада хам бор», деб махаллийчиликни оклаган эди. Балки америкаликлар хам уз шахри ёки штатидан бир кишини учратиб колса, унга илик муомила килар, аммо уни фалон мансабга кутаришга харакат килмаса керак. Колаверса, америкаликнинг махаллийлиги туфайли бир халк икки ёки туртга булиниб кетаётгани йук. Аммо узбекнинг махаллийчилиги бир улусни уч-туртга булмокда. Булар мактаниб айтиладиган гаплар эмас, булар бизнинг яраларимиз, маънавиятимиз яралари. Биз бу яралардан аста-секинлик билан фориг булишимиз, янги демократик Туркистон куриш учун яшашимиз, курашишимиз керак.

Ноумид шайтон. Биз туркийларнинг ёки туркий козок ёки узбекларнинг уз ичида хам булинганини юзига солиб, бу гапдан, баъзиларга ухшаб «туркийлар хеч качон бирикмайди», деб кескин хулоса чикармаймиз. Биз качон булса хам туркий халклар ичидан етук лидерлар етишиб чикиб, халкларимизни бирлаштиришларига ишонамиз. Факат хозир иктисодда хам, маънавиятда хам, укиш-укитиш, матбуот ишларида хам бир-бировга якинлашиш эмас, узоклашиш кетаётгани аламлидир. Бир худудда яшаётган, бир дин, бир тил вакилларининг хар бири узгача сиёсат курбонлари булиб, бири авторитар (Узбекистон), бири тоталитар (Туркманистон), колган иккиси ярим демократик шароитда яшаётгани уларнинг турмушида, рухиятида турличаликни юзага келтиради. Бунинг устига урис бизни турли республикаларга булгандан бери тилда ва урф-одатларда якинлашиш эмас, узоклашиш жараёни юз берди. Адабий тил, деган сиёсат туфайли хар бир улусда истеъмолга факат икки-уч вилоятнинг лахжасини киритиб, хамма туркийлар тушиниши лозим булган умумтуркий суз ва атамаларни киритмадик. Асримиз бошларида Тошкентда ёки Козонда чоп этилган китобни хозирги Козогистон, Туркманистон, Киргизистон ва Узбекистон худудида яшаётган барча зиёлилар деярли бир хил тушиниб укиган булса, чорак аср утар утмас бир-биримизнинг асарларимизни таржима оркали укий бошладик. Афсуски, бу жараён аввалгидан хам шитоб билан давом этмокда. Туркий зиёлиларнинг эси борлари бу муаммоларни бартараф килиш хусусида уйламоклари лозим.

Уйгур, узбек, козок, киргиз, туркман ва тожик биродарларимиз бирлашмас экан, урис ва хитой таъсиридан кутила олмайди, хамиша буйнини хам килиб, уларнинг айтганига куниб яшашга махкум. Туркийлар юкорида айтилган мамлакатлар билан тенг хукукли алока урнатиши учун узаро бирлашмоги хам фарз, хам карз. Аммо бу икки мамлакат бошликлари, шу жумладан, Эрондаги айрим диндошларимиз хам туркийларнинг бирлашишларини унчалик хушлашмайди. Туркийлар бирлашиши керак, деган хар бир зиёлининг огзига «пантурикст» деган копкокни ёпишга харакат килишади. Афтидан улар туркийлар бирлашса, бизнинг ерларимизга дахл килади, деб уйлашса ажаб эмас. Холбуки, бу хаёл алдамчи, туркийлар бировларнинг ерларига дахл килмайдилар. Уларнинг уз тупроклари узларига етиб ортади. Шу тупрокларни обод килишга кучлари етса хам ката гап.

Собик Туркистоннинг булиниб яшашига куникиб колган биродарларимиздан баъзилари эса, Юсуф Жума айтгандай, туркийларнинг бирлигига ишонмайдилар. Ишонмасликларига ташки сабабдан ташкари ички асослар хам бор, албатта. Айтайлик, Назарбоев ва Каримов «Туркистон умумий уйимиз», деган шиорни уртага отганлари холда, гарчи унча-мунча конференциялар утказсаларда, амалда узларининг айтганларига риоя этавермайдилар. Назарбоев баъзи сабаблар туфайли Европага купрок назарини каратиб, Евроазия гоясига тармашса, Каримов туртта жангари бостириб келса, дархол узи кечагина «чаёнлар», деб сукиб турган толиблар йулбошчисининг кошига эгилиб боришга тайёр. Ниёзов булса, биз бетараф мамлакатмиз, деб лоф уради, киргизларнинг бошчиси уз тилини куйиб, урис тилини давлат тили деб эътироф этишга мойил. Уларнинг бу харакатлари мамлакатлари келажагини эмас, уз креслоларининг хавфсизлигини уйлаётган кишиларнинг киликларини эслатади. Узини огизда кондош, деб атайдиган президентлардан айримлари арзир-арзимас хафагарчиликлар туфайли ёш боладай аразлаб колишади: Каримов булар демократ, деб козок иниларимизга караб буринини жийирса, Назарбоев демократилигини эсдан чикариб, Каримовни бироз каттик кул-да дейди, каттик кул булса нима килибди, у шу халкка мос президент, деб узбек тугишконларини хакорат килади. Ахир, бу мантикдан келиб чикиб, хозирда кимлиги маълум булган Гитлер немис халкига, Сталин совет, Саддам Ирок халкига мос бошликлардир, дея олмаймизку!

Буларнинг бир-бирига отган «майда тошлари», айрим киликлари сабаб булиб чегаралар мустахкамланади, фалончилар утса пистон манат, доллар ёки сумда бож тулашсин, деганлар пайдо булади. Тилимиз, динимиз, урф-одатимиз, бозоримиз ва мозоримиз бир, дея хар учрашувда нутк киладиган президентларнинг хусусан Ниёзов, Каримов, Акаевларнинг уз мамлакатларига киришни визали килиб куйишининг узи кулгили эмасми? Купгина тийрак кузли зиёлилар хам, «туркийларнинг бирлашмаслигидан президентларнинг узлари манфаатдор», дейишларида жон бор: уларнинг биронтаси уз креслоларини туркийларнинг бирлашуви учун курбон килишни исташмаса керак. Эй, худойим, качон бизнинг бошимизга хам узларини эмас, туркийларнинг манфаат-ларини кузлайдиган бошликлар битар экан?!

Бошликларнику, куйиб турайлик, паст катламларда «анави козок ундок, манави узбек мундок», деб бурун жийирадиган оми туркийларга нима дейсиз? Козок биродарлар, узбекнинг омилари бир пайтлар килган хатони такрорлаб, «Узбекдан дустинг булса, ёнингда ойболтанг булсин», деб макол кучирадилар. Бу маколни айрим узбек омилар тожик биродарлар хакида айтишади. Узбек туркийлари узларини устаси фаранг хисоблаб, «фалончини козок килдим», яъни алдадим, деб уз кардошларининг устларидан кулишади, хатто латифалар тукишади. Чала мулла зиёлилардан айримлари Пахтаоролни козокка бердик, деб гап топса, бир хил оми козоклар Бустонликни узбекка беришди, дея уф тортади. Хатто Козогистон парламентида бу хакда очикдан-очик гапирадиган депутатлар хам бор. Тог чуккисидан юмаланадиган тош пастгача куп тошларни узи билан олиб келганидай, парламент минбаридан айтилган битта гап пастга куп сузларни «юмалатиб» келади. Натижада кардошлар уртасида озми-купми совуклик тушишига сабаб булади. Шу хил совукликлар туфайли узбек ва козокнинг айрим вакиллари кунглидаги эрий бошлаган музлар яна котиб, бир хиллари асабий вазиятлар тугдиришга, билиб-билмай, йул куймокчи буладилар. Айрим ёшлар билак кучини ишга солишга хам харакат килиб куришади. Бу хил харакатлар Фаргонада, Ушда кандай окибатларга олиб келгани нахотки бизга сабок булмаса?

Бас, узун суздан киска хулоса – Туркистон демократларининг энг олий максади демократик Туркистон шиорини амлга ошириш, халклар уртасидаги кардошлик ва кондошликни мустахкамлаш булиши лозим. Акс холда бошимиз ташвишдан чикмайди.