Жахонгир Мухаммад - КУВГИН (романнинг давоми).
"Катта" шуролар императорлигининг йикилишига асло ишонмасди. У императорликни баланд деворлар билан ураб олинган ка'лага ухшатарди. Бу ка'ланинг девори шу кадар баланд эдики, уни инсон зоти у ёкда турсин, хатто бирор бир махлукнинг ошиб утиши амри махол. На ичкарига кириш ва на ташкарига чикиш мумкин. Ка'ла ичида юз бераётган вокеаларни кузатиб туриш учун девор устига минг-минг курикчи чикарилган. "Катта" узича бу курикчиларни "тангричалар", ка'ла ичидагиларни эса "чумолилар" деб атарди. "Тангричалар" кунни кун, тунни тун демасдан "чумолилар"ни кузатиб туришар, уз чизигидан чикканларни эзгалаб ташлашарди.

Аввалига "Катта"нинг орзуси "тангричалар"сафидан урин олиш эди. Бу орзусига етгач, курдики "тангричалар" тепасида "тангрилари" бор экан. Ка'ла деворининг устига чиккач, императорликнинг мустахкамлигига яна бир бор ишонди. "Катта" "Бу ка'ла йикилиши мумкин", деган фикрни хаёлидан утказишга куркарди. Факат бир марта "бу чумолилар ка'ла деворларининг остини уйиб ташлаган булсалар-чи?" деган савол кунглидан кечганда, тиззалари титраб, кунгли бехузур булганди. Бу ка'ла йикилса "тангрича"ликдан айрилиш куркуси эмас, балки кунглидан утганини узидан юксакдаги "тангри"лари пайкаб колишидан титраш эди.

У жумхуриятга "Катта" этиб тайинлангач, императорлик "Катта"ларининг сиёсий кенгашига а'зо булди. Ушанда илк бор севинч деган туйгунинг лаззат сархадлари бепоёнлигини, гурур деган кучнинг салохияти худудсиз эканлигини юракдан хис килганди. Хатто жумхуриятга кайтаркан, учокдан тушиши билан мухбирларни ёнига чакириб "Халкимга етказинг, мен сиёсий кенгашга а'зо булдим. Бу халкимизнинг узок йиллик орзуси эди. Уни амалга ошириш менинг гарданимга тушди. Бу нафакат мен учун, балки бутун халкимиз учун юксак ишонч. Бугун хаммамиз учун катта байрамдир!" деганди.

"Катта" истаса-истамаса ка'ла йикилаётганди. У жон жахди билан елкасини ка'ла деворларига тираб, уни тутиб колишга уринаётган кишилардан бирига айланди. Ка'лани саклаб колиш учун хар турли йул кидираётган кунларида жумхуриятда хам ка'ла деворининг остини "уяётганлар" купайиб колди. "Катта" бу ишнинг бошида турганлар билан "одамга ухшаб" гаплашиб куймокчи булди. Аввал Исо Холисни чакирди.

- Ука, сиз машхур одамсиз, - деди Исо Холисга. - Сизнинг хар бир кадамингизни кузатиб, тахлил килиб турибман. Айникса пахта монополияси, оилани режалаштириш, Она кулни куткариш борасидаги нуткларингиз мени хаяжонлантирди. Хар ким хам уз халки дардини бу кадар жасорат билан уртага олиб чиколмайди. Бугун бу ишни сиз бошладингиз.

- Бугун эмас, буни бир неча йил олдин бошлаганмиз. Бундан олти йил бурун сиз а'зо булган сиёсий кенгашга шикоят мактуби йуллаб, халкимизнинг дардини ифода этганмиз.

- Лекин бу дард шикоят билан малхам топмайди. Унинг малхами акл, идрок, куч ва интизом, - деди "Катта" Исо Холисга узок гапириш учун изн бермай. Сиз намойишларни тухтатинг, мен эса эртага иш бошлайдиган сессияда тил масаласини кутариб чикай. Биласиз, ман янгиман, парламентда эса куч эскича фикрловчи кишиларнинг кулида. Бунинг устига рус тилида гапирувчиларни хам хурмат килишимиз керак. Суз бераман, уз тилимизни давлат тили деб э'лон килиш учун бутун кучимни ишга соламан Сиз эса бунга жавобан намойишларни тухтатасиз...

Исо Холис мамнун киёфада чикиб кетаркан, "Катта" Шавкат Темурни чакирди.

- Сизни анча чурткесар одам дейишарди. Лекин куринишдан юмшок кишига ухшаяпсиз, - деди "Катта" Шавкат Темурга. - Бугун намойишларда уртага отилаётаган шиорлар билан мен бажармокчи булган орзуларнинг хеч кандай фарки йук.

- Ундай булса нима сабабдан намойишга чикканларни калтаклаяпсиз, камокка ташлаяпсиз, та'киб этаяпсиз?

- Сиз мени сурок килишга келдингизми? - "Катта"нинг жахли чикди. Урнидан туриб хонада у ёкдан бу ёкка икки уч марта бориб келди-да ойна ёнида тухтаб ташкарига термулди. Шахар марказидан окиб утадиган арикнинг сохилларидаги мажнунтол дарахтлари остида одамлар утиришганини куриб колди. Буларнинг иши йукми? деб уйлади. Куппа кундуз куни бу ерда нима килишади? Балки талабалардир? Талаба булса, дарсига борсин! Балки ошик-машуклардир? Нима бу ер уларга севги хиёбоними? Аслида бу бинонинг атрофини ураб олишим, сохил буйларини тартибга келтиришим керак. Бинони темир панжара билан ураб олишни тезлаштирмасам, мана булар бостириб келишдан хам кайтишмайди. Кайси кун аскарликда улган боланинг тобутини шу ердан олиб утишди. Мана бу ужар хам уларнинг орасида эди. Янги дуппи кийиб тобутнинг олдида бораётганди. Узларича намойиш, исён килишга уринишди. Лекин бир имо килгандим миршаблар кавушларини тугирлаб куйди. Айб бизда эмас, айб юкорида. Юкоридагилар жиловни бушатиб юборишди. Бутун мамлакатни ана шундайларнинг кулига бериб куйиб мажлисхонага айлантиришди. Мана энди мендай одам хам унинг бе'мани саволлари каршисида колишга мажбурман. Хозирнинг узиёк уни бу ердан кувиб чикаришим мумкин. Хатто камаб куйишим хам хеч гап эмас. Ёки кул оёгини боглатиб, сойга отиб юборсам хам гулдур гуп! Гум булиб кетади. Лекин юкори уларни куллаяпти. Уларга тегманглар, деяпти. Хуш, нима килиш керак? Уларнинг мажлисини тамоша килиш билан кун утказаманми?

Дарвоке, нега буларни айри-айри чакирдим, нега хар иккаласи билан бирданига сухбат килмадим? Йук, у холда бир-бирининг олдида узларини курсатиб куйиш учун менинг ёкамга ёпишишарди. Ха-я, душманингни парчала, кейин йук кил, деган гапни ким айтган экан? Булар билан тенг келиб утираманми? Узларини узларига едираман! Мен четда колиб томоша киламан, булар эса бир- бирларининг юзларини юлишади. Ха, бугун бир товокдан ош еган биродарларни эртага кон касос душманга айлантираман. Менинг совунимда кир ювиш кандайлигини куриб куйишсин. Бир умр душман булишади, хатто авлод-аждодларига кадар сингади бу душманлик. Аммо хато килмаслигим керак. Наригисини алдаш осон, истаган жойидан кармокка илинтириш мумкин. Лекин буни-чи? Буни хам уйинга келтиришнинг йулини топаман.

"Катта" урнига келиб утирди-да, юмшаган охангда Шавкат Темурга гапира бошлади:

- Олдимизда сайлов бор. Сизларга битта урин ажратдик. Сизнинг номзодингизни курсатмокчи эдик, аммо Исо Холис карши булди. Факат сиздан илтимос бу сухбатимизни ундан узок тутсангиз.

- Депутатлик гавгоси сиздан олдин бошланганди. Олдинги "Катта" хам депутатликни суяк килиб курсатиб, бизни ит холига туширмокчи булганди. Лекин доирасига уйнамадик.

Махмаддана, деб уйлади "Катта", олдинги "Катта"нинг узи ким эдики, унинг уйини нима булсин? Аммо менинг мусикамга уйнайсан. Уйнамасанг куч билан, зурлик билан уйнатаман.

- Ука, хозир тортишадиган, олдингиларга тош отадиган пайт эмас. Хозир сиздан битта талабим бор. У хам булса, сессия олдидан утказиладиган намойишни тухтатиш. Агар бунга рози булмасангиз куч ишлатишга мажбур буламиз.

- Биз эса конунлар доирасида харакат киламиз. Конунни бузадиган ниятимиз йук. - деди Шавкат Темур.

"Катта" гапни калта килиб, Шавкат Темурни кузатар экан, сен билан биринчи ва охирги учрашувимиз бу, деб уйлади. Сен бу ужарлигинг билан узокка бормайсан. Бугундан э'тиборан бу бинонинг эшиклари сенга ёпик. Бутун жумхуриятда шундай таргиб-ташвик юритаманки, оёгингни босган жойингда нафрат билан каршилашасан.

"Катта" хафсизлик кумитаси бошлиги Мелкумов ва иккинчи котиб Радишчевни чакирди Уларнинг хар иккиласи хам юкорининг одами. Бу иш билан уларни синаб курмокчи булди. Агар бажара олмасалар, бир бахонасини топиб, куйрукларига супурги боглашга, бажарсалар бундан кейин бирга ишлашга карор килади. Нима булганда хам сиёсий кенгашнинг а'зоси булди. Энди буларнинг гапи эмас, узининг гапи кечади.

- Сизларга мамлакат бошлигининг талабини етказиб куймокчиман. У киши биздан демократия, ошкораликни истаяптилар, эркин ва озод сайловлар утказишимизни, мухолифатни куллаб- кувватлашимизни сураяптилар. Биз куча-куйда туполон килган одамларни мухолифат, дея хурмат килишимиз керак эмас. Бизнинг вазифамиз мухолифатни хам узимиз етиштириш, конструктив мухолифат таёрлашдир. Куча-куйда жанжал килаётганлар эса атрофларига дор остидан кочганларни туплаб, тобора катта кучга айланмокдалар. Бу эса мамлакат хафсизлигига путур етказади. Сойкентда, водийда юз берган вокеаларнинг тутуни хали сунган эмас. Хуш, гапни киска килайлик, кандай таклифлар бор?!

Мелкумов: "Сиз мендан юкоридасиз, олдин сиз гапиринг", дегандек куз кири билан иккинчи котибга каради. Иккинчи котиб "Хали хам мен турганда сен гапирармидинг" дегандек сузларини дона - дона килиб узидан сунг хавфсизлик кумитаси раисига бирор гап айтиш учун бушлик колдирмасликка уринди.

- Хурматли "Катта" бизга мухлат беринг, бу хусусдаги таклифларимизни тайёрлаб келайлик.

"Катта" уйлаб турди-да:

- Мен Пленумга тайёргарлик хаккида гапираётганим йук. Каршимиздаги тудани нима киламиз, деяпман?

Иккинчи котибни бу мушкул ахволдан куткариш учун хавфсизлик кумитаси бошлиги сухбатга аралашди :

- Парчалаб ташлаймиз.

Парчалаб ташлаймиз! Буни кайси ма'нода айтди, экан, деб уйлади "Катта". Куч билан бостириб, тор-мор килишни назарда тутдими, ёки менинг фикрларимни укиб олдими? Агар мен уйлаганларимни уйлаётган булса, у холда масалани бошка кунга колдиришим керак. Чунки ташаббус ундан эмас, мендан чикиши лозим. Акс такдирда "Катта" менинг йулимга юраяпти, деб ховликиб кетади.

- Фикрингизни очикрок айтинг, - деди "Катта" хавфсизлик кумитаси раисига.

- Хаммасининг руйхати кулимизда бор. Бундан кейин бир ерга тупланишларига изн бермаймиз. Та'кибни кучайтирамиз. Хар бир кадамлари назорат остида булади. Бу ишни бажариш учун яна беш минг кишини ишга олишимиз керак. Таклифларимизни хурматли иккинчи котиб билан сиздан олдинги рахбарга бергандик. Лекин э'тиборсиз колди.

- Яхши, таклифларни куриб чикамиз, - деди "Катта". - Хозир хакикатдан хам парчалаб ташлаш керак. Лекин сиз айтган услубнинг замони утди. Бу йул билан уларни кучлантирамиз. Бугун акл билан иш курадиган пайт. Хозир мухолифатнинг ичида бир неча киши лидерликка да'вогар. Бизнинг вазифамиз уларни бир-бирларига карши куйишдир. Хуш, айтингчи, мухолифатнинг ичида неча фоизи сизнинг одамингиз?

- Аник айтишим кийин.

- Аник айтсам Олмонияда хар учинчи одам хавфсизлик хизматига ишлагани фош булганидек фаолиятимиз очилиб колади, деб куркаяпсизми, ёки мендан сир саклаяпсизми?

- Асло, асло, - дея сухбатга аралашди иккинчи котиб. - Мен иложи борича мухолифат ичига куп одам сукманг, бир жойда сиримиз очилса, оламга шарманда буламиз, дея топширик бергандим. Шу сабабдан бу хусусда бироз истихола килаяптилар.

Бундан кейин Мелкумовни кулга олишим керак, деб уйлади "Катта". Умуман куч вазирликларини иккинчи котибнинг кулидан чикармогим ва узимга тобе килмогим лозим. Бу ишларда учинчи киши ортикча. Буни кандай килиб амалга оширсам? Назаримда ба'зи жумхуриятларда давлат рахбари вазифаси ташкил этилиб тугри килинаяпти. Мен хам шу йулдан борсам, бутун кучни бир кулда жамлайман. Хозирча эски парламентнинг охирги сессиясини эсон-омон утказишим, кейин эса янги сайловни тайинлашим керак. Худо хохласа, янги парламентда биринчи булиб давлат рахбари вазифасини жорий эттираман. Ана ундан кейин мана буларнинг хуржунини елкасига осиб, оркасига тепаман. Бир ук билан икки куённи ураман. Хам халкка "Сизнинг талабингиз билан буларни кувдим", дейман, хам уларнинг урнига уз одамларимни олиб келаман. Аммо булар фитнага уста. Хаётини бошлабди-ки, фитна гирдобида сузишади. Менга карши хам канча-канча фитналарнинг режасини тузган булишлари мумкин.

- Узларини миллий харакат деб атаётганларнинг ичидаги лидерларни хуроздек уруштиришимиз керак. Буни фитна дейсизми, хийла дейсизми, мен учун фарки йук, - деди "Катта". - Мен учун мухими мамлакатни куткариб колишдир. Истасангиз алданг, истасангиз мансаб ва'да килинг, истасангиз кармокка илинтиринг, бажара олмасангиз менинг олдимга олиб келинг. Хозирча эса Исо Холисни биз курсатадиган номзодлар руйхатига киритинг. Унинг номзоди каршисида бошка исм курмайин. Шавкат Темурни эса узок тутинг. Керак булса, Сойкент жанжалидаги бакирик чакириклари учун терговга тортамиз. Барча вилоятлар туманларида мажлислар утказиб, Водий вокеаларида Шавкат Темур кон тукилишига сабабчи эканлигини халкка тушунтиринг.

"Катта" хар кун эрталаб ва окшом хисоб бериб туришларини айтиб уларни чикариб юборар экан, Олий Кенгаш раисига сим кокди:

- Бугунок раёсатни тупланг, куча намойишлари ва митинглари хаккидаги олдинги карорларни куриб чикинг, иложи борича хар кандай намойишни та'киклаш чорасини куринг. Аммо бу ишлар демократия, ошкоралик чарчавасида булсин. Я'ни демократия ва ошкораликни химоя килиш учун бузгунчилик килаётганларнинг йулини тусинг. Карор тайёр булса, устидан куриб бераман, - деди.

"Катта" шундан кейин эртага иш бошлайдиган сессияга тайёргарлик кура бошлади. Фикрларини ён дафтарчасига кайд этаркан ба'зи масалаларни юкори билан келишиб олишга карор килди. Сиёсий бюрога телефон килиб, мамлакат рахбари билан маслахатлашиб оладиган масалалар чикканини айтди. Бир неча дакикадан кейин уни рахбар билан боглашди. У урнидан туриб гаплаша бошлади.

- Хозир Марказий Комитет бюросининг фавкулодда мажлисини утказаяпмиз. Эртага мухолифат бир миллион кишини кучаларга, майдонларга олиб чикмокчи.

- Нима талаби бор экан? Лидерлари билан гаплашмадингизми?

- Гаплашдик. Талаблари битта. У хам булса она тилимизга давлат тили макоми берилсин, дейишмокда.

- Бунинг куркадиган жойи йук.

- Лекин давлат тили - расмий тилимиз бор, кандай килиб бошка тилга хам шундай маком беришимиз мумкин?

- У бошка тил эмас, сизнинг она тилингиз. Менимча мухолифатнинг талабини кондирмок керак.

- Рахмат сизга! Олдимизда катта йул очдингиз. Аммо бу харакатимиздан рус тилида гаплашадиган дустларимиз норозидирлар. Мана мажлисда иккинчи котиб ва хавфсизлик кумитаси бошлиги норози эканликларини айтаяптилар. Уларга кулок солмасдан иложим йук.

- Уларга кулок соладиган булсангиз, мени нега безовта килаяпсиз?

- Уринбосарингиз сухбатдан утаётганимда иккинчи котиб ва хавфсизлик кумитаси бошлигининг маслахатларига кулок тутасиз, деганди.

- Хозир хар кун, хар соатда шартлар узгармокда. Мухолифат сиз билан кушиб уларни хам супуриб ташлашини менинг номимдан узларига етказиб куйинг. Махаллий шароитни ва миллий масалаларни яхширок урганишсин. Мухолифатнинг талабини эса эрта эрталабки пленумда мухокама килинг, ундан кейин парламентга олиб чикиб, музокарага куйинг. Демократия, кайта куриш, ошкоралик ва фикр узгариши бу бизнинг бош йулимиздир...

Телефоннинг нарёгидаги рахбар худди китоб укиётгандек тинимсиз гапираркан, "Катта" телефон дастасини кулогидан узоклаштириб, юзини бужмайтирганча кутиб турди. Юзи бужмайган булса-да, калбида фарах ва севинч бор эди. Чунки бирданига икки масалани хал килганди: Бринчидан, мухолифат байрок килиб кутарган масалани уз кули билан хал киладиган ва халкнинг олдига чикиб, кукрагига уриб мактанадиган имконият пайдо булди. Иккинчидан эса, жумхуриятнинг жиловларини тутиб турган икки кишининг шаштини синдирди. Энди улар билан кандай гаплашиб куйишни билади.

У сухбатдан кейин бир-икки дакика уриндикка ястанди-да, сунг ДХК раисига телефон килди.

- Хозир менга юкоридан мамлакат рахбарининг узи телефон килди. Идорангиз яхши ишламаётганини алохида та'кидлади. Мен эса сизни химоя килдим. Шунга муносиб булинг. Мухолифатни кандай килиб икки, учга булиб юбориш хаккидаги аник режаларингизни олиб келинг!

"Катта" иккинчи котибни чакирди. Лекин унинг хозиргина чикиб кетганини айтишди. Иккинчи котибни хавфсизлик кумитаси раиси чойга чакирганди. Улар чой бахонасида ёзиб олинган телефон сухбатларни тинглардилар.

- Ёндик, - деди кумита раиси, магнитофон тугмасига босаркан.

"Катта" билан мамлакат рахбарининг сухбатини тинглаган иккинчи котиб урнидан сапчиб турди-да: "Хозиррок рапорт тайёрланг, бу уйинни фош киламиз," - деди.

- Кандай килиб фош киламиз? - деди кумита раиси. - Ахир кулимизда далил йук-ку.

- Бу-чи? - суради иккинчи котиб.

- Бу факат сиз ва мен учун. Сиз эшитаркан айни пайтда мен бу сухбатни лентадан учирдим. Агар билиб колишса, бошимиз кетади.

- Унда нима киламиз? - деди иккинчи котиб.

- "Катта" га астойдил хизмат килиб, ишончини оклашимиз кийин. Унинг жиддий хатоларини топиб, юкорини хабардор килишимиз керак.

Мелкумов "Катта" га астойдил хизмат килишимиз керак, демокчи эди, лекин бу" вазифа" ни узига колдириб, иккинчи котибни "Катта" га карши куймокчи булди. Ха, у факат мухолифатнинг орасини эмас, балки бошкаларнинг орасини бузишни хам одат килганди. "Катта" бугун унга мухолифатни булиб юбориш топширигини берди. У эса бу ишнинг асосини битириб куйган эди. Факат мухолифат лидерлари уртасидаги деворларга яширилган портлатгичларнинг ипини ёкиб юбориши колганди. Буни "Катта" га айтмади. Мана энди "Катта" ундан шошилинч тадбир сураяпти. Икки - уч кунда тадбирнинг натижаси билан ма'лум килса, "Катта" унинг кадрига етмаганига пушаймон булади. Жойи келса юкорини яна узи юмшатади. "Катта" лар шунака. Бугун олов, эртага сув...

- "Катта" иккинчини кидираяпти, - деган овоз эшитилди радиоузатгичдан. Радишчев сапчиб тушди. Дарров урнидан турди.

Мелкумов Радишчевни хар доим Миллий хавфсизлик кумитисининг ертуласида кузатиб куярди. Радишчев "чойга" келаркан, Мелкумов унга махсус машиналардан бирини юборарди. Улар келишиб олганларидек, Радишчев Бош универмагнинг ёнида узига ажратилган хизмат машинасидан тушиб, Мелкумов юборган кора "Волга" га минарди. Мелкумовнинг машинаси хавфсизлик кумитасига киришда текширишга тобе булмагани учун шундай килишарди. Машина ертулага кадар кириб келарди ва бу ерда кумита раиси "мехмон" ни кутиб оларди. Бу "уйинни" йиллар давомида бажаришгани учун одат тусига кирганди. Иккинчи котиб Владимир Радишчев навбатчи машинага минаркан, Мелкумовнинг кулогига пичирлади : "Хойнахой менинг сухбатларимни хам эшитсанг керак". Игор Мелкумов ранжиган киёфада "Сизга узимдан зиёд ишонаман. Соянгизда ишлаб юрибман. Ана унинг конини конимизга кушиб кайнатса хам аралашмайди. Назоратда тутмасак, саройни Бухоро амирининг харамига айлантириб юборади," - деди. Радишчев яна бир нима демокчи булгандек, буйнини чузди. Буни пайкаган Мелкумов эгилганча кулокларини иккинчи котибнинг огзига якинлаштирди. "Эрта окшомга саунани тайёрлаб куй. Сессиядан кейин мехмоним бор", дея жилмайди у. Мелкумов : "Амрингиз биз учун конун" дегандек кулини куксига куйди-да, Радишчевга иккита "Иш папкаси" ни узатди.

- Буш вактингизда буларга назар солиб куярсиз, - деди.

Хар икки "Иш папкаси" хам кизил булиб, устига "Асосий нусхаси биринчи сейфда. Мутлако махфий", деб ёзилган эди. Иккинчи котиб машиналар алмашгунига кадар хам сабр килмасдан "Иш папка"ларидан бирини очди: "Исо Холис (Сапарали Хамдамов)га оид мухим ма'лумотлар. 1948 йил тугилган. Икки марта уйланган. Биринчи умр йулдоши уч фарзанди билан айри яшайди. Иккинчиси махаллий миллатдан булмагани учун бу хусусда хар турли мишмишлар таркатиш мумкин. Шу кеча кундузда энг нозик жойи уй масаласидир. Иккита ёхуд учта уйга эхтиёжи бор. Казилма буюмларини яхши куради ва туплайди. Пиёда юришни севмайди. Автобусга минишдан хазар килади. Шу боис машина хам бериш мумкин. Бирга укиган якин дустларидан икки нафари бизнинг одам. Аммо якинда улардан бирини дуппослаган. Шу боис уни карши куйиш мумкин. Зиёфатни, кайф-сафони севади. Биз юборган кизларнинг бирортасидан хам шубха килгани йук.

Лидерлик кобилиятига эга эмас. Бирор жойда муким ишлагани йук. Ишлаган жойларидан мас'улиятсизлиги учун хайдалган. Фамилиясини ёзсангиз ёки фамилияси билан чакирсангиз "Гурурим топталди " деб хисоблайди. Бу хакда маколалар уюштириш мумкин.

Яхши кийиниши, мажлисларда узини курсатиб куйишни билгани учун бир гурух ёшлар оркасидан эргашган. Уни яхши таниганлар эса дархол узоклашган.

Жахли бурнининг учида. Уни киздириш жуда осон. Энг ёмон курган одамига ухшатсангиз ёки лидерлик кобилияти йуклигини юзига солсангиз дуэлга хам чикишга тайёр булади. Бошкаларнинг фикри билан хисоблашмайди. Узининг билганидан колмайди. Уни алдаш осон, миш-мишларни, деди-дедиларни яхши куради.

Умр йулдошига жуда хам боглик. У чизган чизикдан чикмайди. Буни бошкаларга билдирмасликка уринади. Шу сабабдан узгалар олдида оила а'золарига куполлик килади. Келажакда оилавий хаётини хам фош килиш мумкин.

Пулни севади. Кераксиз жойга хирмон совургандек пул сочади. Керакли жойга колганда эса хар кандай хасисга хам дарс беради. Кейинги пайтда чет элликлар билан якин алока кила бошлади. Ба'зиларидан ёрдам хам олди. Филмга туширганмиз. Хасадгуй. Бошкаларни менсимайди. Докторларнинг бизга такдим этган хужжатларга кура, параноя хасталигига дучор. Агар рахбарлик жилови кулига тегса, ашаддий диктаторга айланади. Жуда тез узгарувчан. Бугун айтган фикридан эртага осонлик билан кайтади. Аммо бировни душман деб билса, бу фикридан хеч качон кайтмайди.

Хаёлпараст. Хар бир кичик ишини катта килиб курсатишга уринади.

Хозир атрофини ураб олганмиз. Каёкка бошласак, уша ёкка юради... "

Иккинчи котиб машинани "алмаштираркан" иш папкаларини култигига яширди. Узига ажратилган хизмат машинасига мингач уларни кайта вараклай бошлади. Лекин хаёллари "куча кезарди". Балки мана шу шофер хам уларнинг одамидир, деб уйлади. Балки, бу хам мен хаккимда ана шундай чиркин нарсалар ёзиб берар. Балки, илгаридан бир неча папкалар тулгандир? Йук, хавфсизлик кумитаси карорларимизга риоя килади. Партиямиз рахбарлари хаккида бирор бир хужжат тупланиши мумкин эмас. Агар шундай хол юз берса ва у уртага чикиб колса, хаммасининг боши кетади. Аммо буларга ишониш кийин. Уз манфаатлари учун хеч нарсадан чекинишмайди. "Катта" нинг сухбатини ёзиб олибди-ю меникини ёзмайдими? Учириб ташладим, деганига ишонадиган ахмок борми? Бирок мендан куркади. Икки йилдан буён биргамиз. Хафтада бир саунага борамиз. Бугунга кадар бирор жойда хиди чикмади. Узининг хам гунохлари меникидан кам эмас. Менга ун саккиз ёшли киз топса, узига ун етти ёшлисини топади. Унинг душманлари йукми? Балки унинг оркасидан кузатадиганлар бордир? Икки йилдан буён бир канча иш папкаларини тулгазиб куйишгандир, балки? Эртанги саунани бекор килсамми? Йук, ла'нат шайтонга, Игорга ишонмасам кимга ишонаман? У билан нима ишлар килмадик? Сойкентдаги вокеалар режасини иккаламиз утириб тузмадик-ми? Водийдаги вокеалар-чи? Хуллас, хаммасига шерикмиз! Аслида нега ундан чучий бошладим? Назаримда янги "Катта" бизнинг орамизга хам соя ташлади. Унинг номзодини узимиз курсатдик. Лекин узимизга бало буладиганга ухшайди. Илгари вилоятда ишлаганида совга-салом бериб турарди. Энди уша совгаларни бурнимиздан сугуриб оладиёв?! Марказдаги рахбар латта булмаганда-ку, буни боплардик. Ха, бупти нималар хаккида уйлаяпман узи?

У хаёл суриб бораркан беихтиёр иккинчи Иш папкасини очиб, унинг илк сахифасини укиётган эди :

"Шавкат Темур. (Ш. Темуров ) 1945 йил тугилган. Икки марта уйланган. Биринчи хотини жанжалкаш. Истаган пайтда унга карши кулланишимиз мумкин.

Иш ерида рахбари билан ораси очик. Агар бироз йул куйиб берса, рахбари уни шармандаи шармсор килиб ишдан хайдашга тайёр.

Кейинги пайтда чет элликлар билан тез-тез учраша бошлади. Ёрдам хам олмокда. Сиёсий фаолият билан бирга инглиз тилини хам урганмокда. Бу эса унинг чет элликлар билан тугридан тугри алока килиш нияти борлигини курсатади.

Жахлини чикариш осон. Ужар. Уз фикрини бошкаларникидан устун куяди. Атрофига уз одамларини туплашга харакат килади. Мажлисларга кариндош уругларини бошлаб келади.

Бошка жумхуриятлардаги харакат лидерлари билан алока урнатган. Сотиб олишга уриндик, хозирча натижа бергани йук. Тогаси хукуматга якин одам. Ундан фойдаланиш мумкин. Ака-укаларини рахбарлик ишларига тортиб, жиловлаб куйиш мумкин.

Бизнингча яхшилаб калтакламок керак.

Гирромлик, алдов, хаксизликни севмайди. Бошка лидерлар билан ораларини бузиб куйиш учун бу фе'лидан фойдаланиш мумкин.

Рахбар булишни, рахбарлик килишни яхши куради ва жуда истайди. Аммо назарияга богланиб колган.

Бошлаган ишини ярим йулда ташламайди. Ракибининг кичик бир хатосини курса, ундан усталик билан фойдаланади.

Хар кандай одамни кундириш имконияти бор, лекин уни кундириш кийин, айтганидан кайтмайди.

Пойтахт мафияси билан алокаси бор. Келгусида уни мафиянинг кора ишларига боглаш ва махаллийчиликда айблаш мумкин.

Диний идоранинг собик рахбарлари билан а'лока урнатган. Муфтини кузголон йули билан йикитиш учун иш олиб бормокда. Узи диндан узок. Арок ичади. Лекин диндорларни кулланмокчи. Диндорлар ичидаги одамларимиз оркали "Намоз укимайди, ичкиликни севади, Исломга карши" дея хар кандай минбардан кувиш имкониятимиз бор.

Америкада яшаётган "Ватан хоинлари" билан алока урнатган. Улар Исо Холис оркали унга компютер юбордилар. Бу компютер Марказий разведка бошкармасига оид булиши хам мумкин. Урганаяпмиз.

Шантажчи. Одамларимиз у билан рубару келганда, бу нарсага алохида э'тибор беришларини талаб килаяпмиз.

Олаётган ёрдам пулларини узига сарфлаганини рукач килиб атрофдагилар билан орасини бузиш имконияти мавжуд.

Умуман ундан воз кечиш, уни йукотиш масаласини уйлаб курмок керак. Тобора ашаддий душманга, йулдаги тиканли говга айланмокда... "

Иккинчи котибнинг машинаси саройга етиб келгани учун у Иш папкасини яна ёпиб куйишга мажбур булди. Ичкарига кираркан бекчи-миршаб:

- Сизни "Катта" кидираяптилар, - деди.

- Биламан, - деди-да очик турган лифтга миниб, тугмани босди. Унинг хонаси хам олтинчи каватда эди. Бинонинг бир тарафида "Катта" утирса, иккинчи тарафида у жойлашганди. Бу холни тарозининг палласига ухшатишарди. Аммо "тарозининг" иккинчи котиб утирган томони огир босарди. Хатто "Катта"лар иккинчи котибни ёнларига чакиришга истихола килиб, узлари унинг хузурига келишарди. Мана энди шартлар узгарди. Лекин дархол чекинмаслик керак, деб уйлади иккинчи котиб. Хозир тугри унинг хонасига бормайман. Кулимдагиларни куриб колиши мумкин. Умуман у менинг хавфсизлик кумитасига борганимни каердан билди? Ёеки оркамга "дум" богладими? Балки Мелкумов икки томонга ишлай бошлагандир? Бундан олдинги икки "Катта" нинг шохини синдирдим. Бирини камокка тикдирдим, иккинчисини эса сургун килдирдим. Нахотки бундан куркаман? Хали кечагина хузуримга келиб куз ёши килганди. Агар мен кулламасам бу жойни тушида хам курмасди. Лекин нонкурлик килаяпти. Хозирданок жикка мушт булсак, мен ютказаман. Чунки юкори кеча юборган одамини бугун алмаштирмайди. Шу боис чидашим керак. Бугунги гирромлигини эса жавобсиз колдирмайман.

У лифтдан тушиб, хонаси томон юрумокчи булганди "Катта" нинг ёрдамчиси Майнов йулини тусди:

- Ёнгин! Дунёга ут кетди, - деди у. - "Катта" сизни кидириш учун хаммани оёкка тургаздилар.

- Мен хонамга кириб чикай, сунг куришаман.

- У кишига лифтга минганингизни айтдик, эшик очик, кутаяптилар, илтимос, ёнгинни сундириб беринг!

Радишчев ноилож колди. Чапга кайрилиб, " Катта" нинг хонасига кирди. Унинг авзойи бузук. Бош эгиб столни чертиб утирарди:

- Иккинчи котибнинг ДХКга бориши каердан чикди?! Ёки давлат тунтариши хозирлаяпсизми? Нима гап узи?

Радишчев шошиб колди:

- Топширигингиз буйича боргандим. Мана буларни шахсан узим олиб келдим. Юкорининг топшириги билан миллий харакат лидерларининг Иш папкалари биринчи сейфга тушганди. Уни очиш учун Мелкумов билан иккаламиз имзо куйишимиз керак экан. Юкорининг карорини бузишга азм килдик. Чунки сизнинг топширигингиз хам жуда мухим эди. Нусха кучирдик, мана...

Иккинчи котиб бундай шароитларга оз тушган булса-да усталик билан кутилиб кетиш учун албатта йул топарди. Ба'зан бу фикр менга каёкдан келиб колди, деб узи узига койил коларди. Шу лахзада хам "Катта"ни кийин ахволга туширди. Унга бу вазиятдан чикиш учун имкон бермасликка уриниб сузида давом этди:

- Йулда машинани тухтатишимга тугри келди. Юкоридан телефон килиб, хозир утказилаётган мажлиснинг кун тартибини сурадилар.

- Ким суради, канака мажлис?

- Ташкилий булимдан сурашди. Сиз мамлакат рахбари билан гаплашаётганда булим мудири унинг ёнида экан, ба'зи нарсаларга кизикди. Тушунтириб бердим.

Иккинчи котиб "Катта" га бирин кетин зарба ураётганди. "Катта" рингда тентираб колган боксчидек мувозанатини йукотди.

- Утиринг, утиринг. Хозир чой буюраман ...

- Рахмат, мен кахва ичаман, - деди иккинчи котиб.

- Дарвоке, нимани сурашди? - Юмшок охангда суради "Катта".

- Давлат тили хаккидаги конун лойихасига киритилган узгартиришларни.

- Кайси узгартиришларни?

- Марказий кумита конун кабул килингач, унинг ба'зи бандларини бир неча йилдан кейин кучга киритиш таклифини илгари сурди. Масалан, махаллий тилни билмайдиганлар учун бу конун беш йилдан кейин кучга киради.

"Катта" уйланиб колди. Беш йилда бу тилни ургана оламанми? Гапириш-ку гапириш, хатто укишим хам кийин. Кеча бир сахифани икки соатда аранг укиб чикдим. Яхшиямки Турабеков тилни билар экан. Хатто у хам ба'зи калималарни тушунмади. Биз булсак бутун давлат ишларини ана шу тилда юритмокчимиз. Тухтаб тур, конун дегани хаёт эмас-ку. Хаёт бошка конун бошка. Когоздаги нарса - когоз мулки. Агар шу бузгунчилар истаётган булсалар, когозга ёзиб куяверамиз. Уни бажариш, бажармаслик уз кулимизда. Бир кун келиб тилни яхши урганиб олсам, балки бу конунни амалга хам оширармиз.Хозирча эса рус тилида гапирадиган биродарларимизни чучитмаслик чорасини куришимиз керак.

- Беш йил оз, - деди у иккинчи котибга. - Сузга чикувчиларни тайёрланг. Саккиз йил деган таклифни киритишсин. Масалан, сиз саккиз йилда урганишингиз мумкинми?

- Биргалашиб урганамиз. - Иккинчи котиб " Катта" ни яна "чакиб" олди.

- Урганолмасак, кейинчалик ана шу бандларини олиб ташлаймиз. Бунга юкоридагилар нима дейишди?

- Улар узимизнинг одам. Э'тироз килишмади.

- Яхши. Дарвоке, бу Иш папкаларида нима бор?

- Исо Холис била