Журнал Ҳаракат №3 (10) 1997. ЖУРНАЛИМИЗНИНГ БУ СОНИДА:

(Суз боши урнига) - Буюк уйинларларнинг янги сахифаси.
Буюк уйинлар кичик уйинларнинг йигиндиси эмас. Буюк уйин мохияти билан буюкдир. Натижасининг ута мухимлиги билан буюкдир. Буюк уйин кичик уйинларларнинг натижаларини хам хисобга олиб туриб, яна-да катта “ставка”ларга уйналган уйиндир.

Катта уйинларнинг субъектлари давлатлар, хатто катор давлатларни уз ичига олган регионлар булгани учун уларни нисбатан осонрок куроламиз, фаркига бороламиз. Лекин, минг афсуски, хар доим хам, уйин уйналаётганини кура билиш кобилиятига эга булганимиз, уни тухтата билиш ёки уни узимизга фойдали тарафга буриб юбориш кобилиятимиз борлигини курсатмайди.

Агар маълум бир уйин биз яшаётган давлатни хам уз гирдобига тортган булса ва кутилатёган натижа бизнинг фойдамизга булса, биз уни мамниният ва хатто, худди бу уйинни узимиз бошкараётгандек, гурур билан кузатиб борамиз. Аммо, агар уйин бизнинг ахволимизни ёмонлаштириш учун уйналаётган булса, буни тушуниб турган хар бир шахс узининг хам бу уйинда оддий фигуралардан бири сифатида фойдаланилаётганини хеч тан олгиси келмайди. Унга кура, бошкалар фигура, узи эмас. Давлат ёки регион сифатида фигура булаётганимизнинг айбдорлари хам гуёки ушалар, бу уйинни тушунмаётганлар, узи эмас. Ва энг кизиги шундаки, бундай деб уйлаётганлар купчилик. Демак, уйинларда биздан кимлардир восита сифатида фойдалана олётган булсалар, айбдор - вокеаларни тушунмаётган камчилик булиб чикади. Бундай дейиш, мухим масалада энг осон йулни танлашдир. Аслида эса, айб уша купчиликда.

Лекин хозир айбдор излашни куйиб турайлик-да, масаланинг бошка тарафига карайлик. Агар одамларнинг купчилиги уйинда узларидан кимлардир фойдаланаётганини куролмаётган булсалар ёки буни тан олишни истамаётган булсалар, бу - жамиятда хали “гурух маъсулияти“ тушунчасининг шаклланмаганлигининг курсатгичидир. Гурух - оила булиши мумкин. Махалла, Совет замонидан колган атамани ишлатсак - мехнат коллективи, ижтимоий ташкилот, сиёсий партия ва хатто бутун жамият булиши мумкин. У зларидан шахс сифатида хеч ким фойдаланмаётганини ва фойдалана олмаслигини ургулашни яхши курадиган одамлар, чул-биёбонда яшамаётганларини, юкорида санаб утилган гурухларнинг энг камида бир нечтасига аъзо эканликларини, агар бу гурухлардан биронтаси кимлардир тарафидан фойдаланилаётган булса, унинг аъзолари умумий маъсулиятдан кочолмасликларини ё билмайдилар ё унутадилар.

Айтиб утганимиздек, устимизда уйналаётган буюк уйинларни куролсак хам, унга таъсир этолмаслигимиз мумкин. Улар тугрисида бир оздан кейин гаплашамиз. Хуш,

“КИЧИК” УЙИНЛАР К АНДАЙ УЙНАЛАДИ?

Кичик уйинлар узимиз яшаётган жамият ичидаги уйинлардир. Улар ёнимизда булгани учунми ёки биз уларнинг ичида булганимиз учунми купинча уларни, яъни “узимизнинг” кичик уйинларни, уз вактида куролмаймиз.

1990 йилнинг апрель ойида Москвада тусатдан Жириновскийнинг Либерал-демократ партияси уртага чикди. У бир неча кун ичида руйхатга хам олинди ва уша пайтда фаолиятда булган КПССдан кейин иккинчи расмий партия булди. Москваликлар сиёсий етук булганлари сабабли, биз узбеклар эса бир оз узокдаги нарсаларни хар тарафидан куриш имкониятига эга булганимиз сабабли булса керак, бир овоздан хукм чикардик: “Бу ишни хукуматнинг узи килди. Унинг максади - бу каби уйинлар ёрдамида энди оёкка туриб келаётган демократик ташкилотларни йулини тусмок”. Демак, биз Москвада уйналаётган бу уйинни англаб еттик.

У ша кунларда айни уйин Тошкентда хам уйналди. Уртага “Эрк“ партияси чикди. Бу партия ЛДП каби расман руйхатга олинмаса хам, хукумат тарафидан феълан танилгани ва у УзКП тарафидан “конструктив мухолифат“ деган ном остида “Бирлик“ халк харакати ва Бирлик партиясига карши ишлатилгани хаммага маълум. Лекин бу уйинни, у уз ичимиздаги уйин булгани учун булса керак, хамма вактида тушуниб етти дея олмаймиз. Тушуниб етмаганимизнинг бошка бир сабаби сиёсий етукликнинг етарсизлиги булди.

Аммо, бу уйинни узокдан кузатган одамлар, уз вактида унинг фаркига бордилар. Бу иддаони исботлаш учун факат битта мисол келтирамиз. Голландиялик тадкикотчи Локман Узел уз мамлакатида чикадиган “Кундуз” газетасининг 1995 йил 29 май сонида шундай деб ёзади: “Биз Мухаммад Солихнинг У збекистондаги миллий халк харакатига хиёнат килганини курдик. Шуни хам курмокда эдикки, бу уйиннинг сценарийсини Каримов эмас, Москва КГБси ёзган“.

Бугун бу уйинни тушуниб етгганларнинг сони купчиликни ташкил килса-да, уртага нозик бир масала чикмокда. Унинг мохияти куйидагича.

Бу партиянинг хамма аъзолари уйин ичида булишмаган. Зотан, "уйинчи"ларнинг мутлако купчилиги, яъни партияни курувчиларининг мутлако купчилиги уйиндан чикишди. Х озир бу партияда, бундай уйинларнинг булишини уйлаб хам курмаганлар купчилик, десак булади. Лекин уйин тамом булди дейишга хали эрта. Чунки хали жавоби берилмаган камида иккита савол бор.

Биринчиси. Узбекистонда демократик жараёнларни куп йилларга тухтатиб куйган вокеа - миллий-демократик рухдаги “Бирлик халк харакатининг мухим сайловлар арафасида парчаланганлиги учун кайси уйинчилар жавоб беришади? Партия раисининг бу уйинни уйнашга рози булгани учун Каримовдан олган квартираларининг номерини курсатувчи “53-54" ракамлари унинг сиёсий лакаби булиб колаверадими? Бу саволларга жавоб бермасдан, келажакдаги парчаланишларни олдини олиб булмаслигини хар холда хамма тушунса керак.

Иккинчиси. Хозир бу партияда, бошлангич уйинда иштирок этмаган янги кучлар борлигини ва партия феълан иккига булинганини хисобга олсак хам, бу партиянинг, “Биз янги одамлармиз, конли ишлари учун эски коммунистларнинг узлари жавоб беришсин“, демокчи булган Узбекистон Халк-демократик партиясидан нима фарки колади, деган саволга жавоб бериш кийин.

Шундай сиёсий багажга эга булган бу иккала партия келажакда ошкоралик рухда утказилган илк демократик сайловларда бошка партиялар вакилларининг тиканли саволларига жавоб топиб бериб, сайловдан ута оладиларми, деган саволга эса салбий жавоб беришга тугри келади. Демак, бу партиялар яна булинишга махкумдирлар. Булинишнинг бир тарафида партия ичидаги янги кучлар колишса, иккинчи тарафида бир махаллар “Бирлик“ни парчалаб, эвазига хукуматдан “53-54"лар олганлар колишади. Улар учун фош булишдан кочиб, хаётда колишнинг тек йули - демократия ва ошкораликка карши булишдир. Сиз бугун бу иккала партиянинг иккинчи тарафидагиларининг гапига эмас, ишларига эътибор беринг, уларнинг танлаган йули на демократия ва на ошкоралик эмаслигини очикча курасиз.

Бир кичик уйиннинг таъсири шунчалик узокларга улашиб кетадиган булса,

БУЮК УЙИНЛАР НИМАГА ОЛИБ КЕЛАДИ?

Маколанинг номини буюк уйинларга багишлаб, купрок бир кичик уйинни анализ килиш билан машгул булишимизнинг сабаби, бу КГБ уйинининг натижаси уларок мамлакатимизнинг миллий манфаатларини химоя килиш байроги остида майдонга чиккан кучлар хали оёкка туриб олмасданок хеч бир пичокка илинадиган сабабсиз парчаланишидир. Бу мухим нуктани кайта кайта ургулаш керак: миллий харакат хали оёкка туриб олмасдан олдин парчаланди ва Москва томонидан етиштирилган кучларнинг хокимиятда колиш муддати узайтирилди.

Миллий харакатнинг оёкка туриб олмасдан парчаланишидан сабок чикариш кераклигини тушуниб етмаётганлар катта хато киладилар. Ахир уйлаб куринг, Узбекистонда х ам бошка жумхуриятларда булгани каби, миллий-демократик кучларнинг булинмасдан оёкка туриб олишлари учун 3-4 йил замонлари булганда эди, У збекистон ривожланишда анча олдинга кетган булмасмиди, узбек халки 21 асрнинг бусагасида на Узбекистон ичидаги вокеалардан, на кушни давлатлардаги вокелардан хабарсиз булиб яшармиди, узбек миллатининг отини ташиган давлатнинг президенти У збекистоннинг кейинги юз йилга кириб боришдаги стратегиясини узича чизиб беришга харакат килиб ёзган китобида, УЗБЕК сузини факат бир неча марта, у хам булса мажбур булганидан, ишлатиш билан чекланишга журъат килармиди?

Ха, кичик уйинларни узимиз уйнадик, аммо Голландиялик Локман Узел ёзганидек, уларнинг сценарийси узокларда ёзилди. Масала унинг Москвада ёзилишида эмас, бошка жойда хам ёзилиши мумкин эди. Масала унинг ташкарида ёзилишида ва унинг ёрдами билан миллий манфаатларни химоя килувчи кучлар йук булиш нуктасига олиб келинишида. Мана энди Марказий Осиёнинг, Туркистоннинг энг кучли улкасидаги миллий харакат заифлаштириб булингандан кейин, бу регион 125-150 йил аввал булгани каби янги буюк уйинларга сахна булабошлади.

125-150 йил аввал нима булганди? Россия, Буюкбритания ва Хитойнинг устимизда уйнаган уйинлари натижасида Туркистон учга булинганди: Хитойнинг мустамлакаси Шаркий Туркистон, Россиянинг мустамлакаси Гарбий Туркистон (У рта Осиё ва К озогистон) ва Афгонистоннинг мустамлакаси Жанубий Туркистон.

Бугун ходисалар бошка йуналишда ривожланаётипти: Гарбий Туркистон жумхуриятлари Россиядан сиёсий мустакилликка эришдилар, Шаркий Туркистон мустакилликка, Жанубий Туркистон эса автономия статусига эришиш остонасига келдилар. Аммо биз бунга алданмаслигимиз керак. Чунки Россия ва бошка гарб давлатлари бугунги шартлар остида бизнинг сиёсий мустакил булишимизга карши булмасалар хам иктисодий мустакил булишимизга осонликча йул бермасликлари аник.

ХУЛОСА

Биз - регионимиздаги бойликлар, унинг, бир тарафдан, Россия, Хитой ва Ислом дунёси учбурчагидаги, иккинчи тарафдан, турк дунёсидаги стратегик урни туфайли хали узок вакт дунё давлатларининг буюк уйинларида пассив иштирокчи булиб колишимиз мумкин. Пассив иштирокчи булиб колишимизнинг яна бир сабаби - Узбекистон ва Туркманистондаги халкга таянмаган диктатуралар уз халклари ва мухолифатдан куркканлари учун бу давлатларнинг сиёсий ва харбий кумагини олиш эвазига иктисодий мустамлака булиб колишга хам рози эканликларидир.

Туркистон устидаги бугунги уйинларни яна уч давлат уйнашади. Аммо бир узгариш бор: Буюкбританиянинг урни АКШга утди.

АКШ охирги 2 йил ичида бу иш билан актив шугулланаётгани, узининг стратегик партнёри сифатида Узбекистонни куришни истаётгани маълум эди. Лекин шу йил 21 июлда АКШ сенатининг Ташки ишлар комиссиясида Американинг У рта Осиё ва Кавказ сиёсатига багишланган мажлис бурилиш нукта булди, дейишимиз мумкин. У ерда доклад килганлардан бири - генерал-лейтенант У.Е.Одомнинг шу сузлари мажлиснинг мохиятини англатади: “Бу критик мухим регион бизнинг ташки сиёсатимизда вахимали даражада унутилди. Мен Сизларни бу регион билан якиндан шугулланишга катъиян киришишингиз туфайли олкишлайман“.

Бу даврнинг 100 йил аввалгисидан яна бир фарки,хукуматларни миллат манфаатни унутмасликка чакириб, уларга “тинчлик бермайдиган“ мухолифатнинг борлигидир. Унинг бугунги талаби эса шундай. Туркистондаги хукуматлар уз халкларининг манфаатларини химоя килиш учун:

- биринчи этапда, биргалашиб бу уйиндаги уз ролларини пассивдан активга айлантиришсин,

- иккинчи этапда, уйиндаги ташаббусни кулларига олишга интилишсин.

Яъни доимий, динамик харакатда булишсин, иктисодда эркин манёвр килабилиш учун бозор усулларига утишни тезлаштиришсин, сиёсий сохада, айникса халкаро сиёсий сахнада манёвр килабилиш учун мухолифатни эркин куйиб юборишсин

Энг асосийси унутишмасинки, мухолифатнинг “Биздан харакат, Аллохдан баракат“ шиори хамма учун умумий курсатмадир.