Журнал Ҳаракат №1 (12) 1998. ЖУРНАЛИМИЗНИНГ БУ СОНИДА:

Абдуманноб Пулат. - Алвидо, дустим!
Янги йилнинг иккинчи куни биз Узбекистоннинг таникли хукук химоячиси, Марказий Осиёда Инсон Хукукларини Химоя килишга Кумаклашувчи Жамият идорасининг раиси, Марказий Осиё Инсон Хукуклари Информацион Маркази раисининг ёрдамчиси ва шу Марказнинг Москвадаги офисининг директори Мухаммадамин Нарзикуловдан айрилдик.

Мен Мадамин ака билан Тошкентда “Бирлик” харакати фаолларининг мажлисида 1989 йилнинг бахор ёки ёз ойларианинг бирида танишдим. Узун буйли, сочларига ок оралашга бошлаган, лекин хали кария деб хам булмайдиган ва энг мухими интеллигент, вазмин, узини яхши тутабилган бу одам менинг диккатимнм узига тортди. Биз танишдик. У киши фан кандидати булиб, уша пайтда Ядро Физика Институтида катта илмий ходим лавозимида ишларканлар. Биз яхшилаб гаплашишга хам улгурмадик, чунки, янглишмасам иккаламиз хам шошиб тургандик.

Бир неча хафтадан сунгра Абдурахим ака (менинг акам ва “Бирлик” лидери), бошка бир мажлисда Нарзикулов Харакатнинг маълумотли фаолларидан тузилган бир гурухни Куконга юбориш ташаббуси билан чикканини айтдилар. Максад бу шахардаги “Бирлик”чиларга Фаргона вилоятида узбеклар ва месхет турклари орасидаги тукнашувлардан кейин юзага келган тартибсизликларнинг охирги куни, яъни 8 июнда тинч митингчиларнинг укка тутилиши билан боглик булган вокеаларни чукуррок урганишда ёрдам бериш эди. Абдурахим ака Мадамин Нарзикуловнинг бошка фаолларимиздан фаркли уларок факат яхши фикрни уртага отиш билан чекланиб колмасдан, узи уни амалга оширишга киришганини ва бир неча кундан кейин отпуск олиб Куконга кетаётганини айтдилар. Уша вактда мен бир нечта сафдошларимиз билан узбек тили тугрисидаги конуннинг “Бирлик” тайёрлаётган лойихаси устида ишла-ётганим ва уни куллаб кувватловчи митинг ва мажлислар утказиш ишлари билан банд булганим учун Мадамин аканинг группасига кушилолмадим.

Уша йилнинг август ойида мен Харакат Хайъатининг икки аъзоси билан “Бирлик”нинг махаллий ташкилотининг Курултойида (Конференциясида) катнашиш учун Фаргона вилоятига келдим. Махаллий идорачилар бу мажлисни вилоят марказида ёки бошка бир шахридаги бирорта залда утказишга рухсат бермасалар-да, куздан холирок жойдаги чойхонада тупланишимизга каршилик курсатмадилар. Мадамин ака бу Курултойга Куконлик фаолларимиз билан биргаликда келдилар ва 8 июнда халкка карши ук отилиши вокеасининг текширилишидан олинган илк хуласаларни айтиб бердилар. У кишининг мувозанатли ва вазмин чикишида 7 ва 8 июнь кунлари Куконда юзага келган вазият улган ва ярадор булганларнинг сони, уларнинг исмлари ва куролсиз тинч ахолига карши ук очилиши билан боглик булган тафсилотлар воситасида аник ёритиб берилганди. Бу чикиш Мадамин аканинг жиддий хукук химоячиси эканлигини купчилик катори менга хам курсатди.

Мадамин ака “Бирлик” халк харакатининг таъсис Курултойида ташкилотнинг Марказий кенгаши аъзолигига сайланди, уша йилнинг ноябрь ойидан бошлаб эса у Марказий кенгаш Хайъатининг фаол аъзосига айланди. 1992 йил июнь ойида Абдурахим акага карши уюштирилган суикасддан кейин Мадамин акага Харакат раиси ёрдамчиси вазифасини вактинча бажариш топширилди.

Мадамин ака узининг сиёсий фаолиятида дунёвий умумдемократик принципларни ва инсон хукукларини изчиллик ва собиткадамлик билан химоя килиш билан биргаликда миллий ва диний кадриятларни хам хурмат килувчи одам эди. У Характнинг праграммаси ва бошка мухим хужжатларининг лойихаларини тайёрлашдан бошлаб кабул килинишигача уларнинг энг оташин мухокамчиларидан бири буларди. Унинг мувозанатлилиги ва соглом фикрлилиги Харакатимизга етарлича фойда келтиргани хеч шак-шубхасиздир.

Мадамин аканинг 8 июнда Кукондаги тинч митингни укка тутилиши тйгрисидаги хисоботи Людмила Михайловна Алексеева ва Кэтрин Косман тарафидан куллаб кувватланганлиги хам туфайли таникли хукук химоячиларининг юксак бахоларини олди. Уларнинг ичида Москва Хельсинки Гурухи ва Мемориалдан тортиб Хельсинки Уотч ва Эмнести Интернешнлгача булган ташкилотлар бор эди. Людмила опа менга кейинрок айтишича, у 1990 йилда Тошкентдаги “Бирлик”нинг нураб тушаётган кароргохида Мадамин ака каби жиддий хукук химоячисини учратганидан хам кувонган хам хайрон булган экан. Яъни, уни хайрон колдирган ва кувонтирган нарса миллий ва сиёсий харакатларда тез-тез учраб тургани каби “уз тарафдорларининг химоячисини” эмас, хакикий хукук химоячисини учратгани эди.

Биз, Узбекистонлик бир катор демократлар 1991 йилни сиёсий партия ва харакатлардан мустакил булиб, демократия кадриятларига содик ва хайрихох кишиларни уз атрофида бирлаштирадиган хукукни химоя килиш ташкилоти тузиш гоясини мухокама килиб утказдик. Бу фаолиятда Мадамин аканинг роли катта эди. Хамма гап шундаки, Узбекистондаги демократик йуналишдаги ташкилотлар - “Бирлик” ва ”Эрк”да жумхуриятнинг туб ахолисига мансуб кишилар, биринчи навбатда узбеклар ва кам булса хам тожиклар тупланган эди. Биз эса турли миллатларга мансуб демократларни бирлаштиришни уйлардик.

Йил охирига келиб биз уз максадимизга эришдик. 10 декбрда асосан хамфикрлардан иборат булган 40 кишилик мажлис биз таклиф килган Низомнинг кизгин мухокамасидан кейин Узбекистон инсон хукуклари жамиятини тузиш буйича Ташаббус гурухи тузди. Ташаббус гурухи Низомнинг лойихаси устидаги ишини давом эттирди ва 1992 йил 2 февралда ташкилотнинг Таъсис Курултойини (Конференциясини) ча-кирди. Шу ерда бизнинг ташкилотимиз расман таъсис этилди. Мадамин ака бу ишнинг асосий бошловчиларидан, ташаббусчиларидан ва ижрочиларидан эди.

Ташкилот Хайъатининг бир хафтадан сунгра утказилган биринчи мажлисида мен раис сифатида Мадамин акани раис ёрдамчиси килиб сайлашни таклиф килдим. Таклифим, янглиш-масам, бир овоздан кабул килинди.

1992-93 йиллари Мадамин ака “Экспресс Хроника” газетасига ва шу номдаги Агентликга уларнинг Тошкентдаги мухбири сифатида Узбекистонда инсон хукуклари тугрисида ахборот бериб борди. У сиёсий махбуслар, демократик мухолифат фаоллари устидан олиб борилган терговлар ва утказилган судлар, “Бирлик”нинг лидерлари ва бошка фаолларига карши килинган суикасдлар тугрисида аник маълумотлар бериб турганини купчилик яхши билади.

1993 йилнинг кузида Мадамин аканинг хаёти Тошкентда жиддий хавф остида колди. Шу сабабли у Москвага келди ва Марказий Осиё Инсон Хукуклари Информацион Марказининг Москвадаги бюросига рахбарлик кила бошлади. Бундай Марказни тузиш гоясини биз Мадамин ака иккаламиз Марказий Осиё жумхуриятларидаги демократик ташкилотларнинг фаоллари ва лидерлари билан 1991-92 йиллари Козогистон, Киргизистон ва Тожикистонга борганимизда мухокама килгандик.

Бу гоя Марказий Осиёда Инсон Хукуклари халкаро конференциясини тайёрлаш ва ва уни 1992 йил декабрь ойида Бишкек шахрида утказиш вактида хаётга жорий килина бошлади. Конференцияни Америкадаги хукукни химоя килиш ташкилоти (Union of Counsil) Узбекистон Инсон Хукуклари Жамияти ва Киргизистон Хукукни Химоя Килиш Харакати билан биргаликда ташкил килганди. Мен унинг Ташкилий комитетининг директори эдим ва уша пайтдаёк уз юртимдан кочиб Москва ва Бишкекда яшашга мажбур булиб юргандим.

Конференция тамом булар булмас мен Узбекистон режимининг одамлари тарафидан угирлаб кетилганим учун бу Конференция хам шу вокеа оркали одамларнинг эсида колди, десам булаверади. Аслида эса, бу конференция регионимизда инсон хукукларига оид муаммоларни анъанавий мухокма килиш билан чекланиб колмасдан, регионал хамкорликнинг ташкилий асосларини яратганди. Уша пайтдаги планимизга кура тузилаётган Информацион Марказнинг бош штаби регионда энг хур шахар хисобланган Бишкекда жойлашиши керак эди. Аммо менинг угирлаб кетилишим бу план бизнинг софдиллигимизга асосланганини очикча курсатиб берди. Мен икки ой камокда ётиб “Узбекистон президентини хакоратлаган хафвли одам” сифатида уч йилга хукм килинсам-да, амнистия туфайли Олий суд залиданок озод килиндим ва аввал Москвага, бир ойдан кейин АКШга келдим. Шундай килиб мулжалланаётган Информацион Марка-зимизнинг битта офиси Вашингтонда очилди, иккинчисини эса Москвада ташкил килдик.

Табиий-ки, у замонда Мадамин ака Тошкентда эди, аммо бизнинг Информацион Марказимиз билан хамкорликда иш олиб борарди. У киши Москвага келгандан кейин елкаларига ташкилий жихатдан яна хам кийинрок вазифа юкланди. Бу вазифа Россияниг пойтахтидаги офиснинг фаолиятини ва Марказий Осиёдаги мухбирларимиз билан алокаларни йулга куйиш эди. Козогистон ва Киргизистонда инсон хукукларига оид масалаларни очикчасига ва легал йуллар билан кузатиб боришга маълум даражада имконият бор булгани сабабли бизнинг Информацион Марказимиз диккатини Узбекистон, Тожикистон ва Турк-манистонга каратди.

1993 йилнинг ёзида Марказий Осиё Инсон Хукуклари Информацион Марказимиз Москвада жойлашган Марказий Осиёда Инсон Хукукларини Химоя килишга Кумаклашувчи Жамият билан биргаликда Информацион Бюллетень нашр этишга бошлади.

Бу узи огир булган иш жуда кийин шароитда бошланди. Чунки мухожир-ликдаги сафдошларимизнинг Россияда маълум бир статуслари йук эди. Бунинг устига, минг афсуски, асосий кисмини “Бирлик”чилар ташкил килган Узбекистонлик сиёсий мухожирлар ичида бир-бирларини тушунмаслик, баъзида ишонмаслик, бир-бирларини айблаш вокеалари йук эмасди.

Охирги икки йил ичида бу ички “жанг”ларга Узбекистонда колган хукук химоячилари хам кушила бошладилар. Бувокеалар унга аралашган фаоллрнинг нервларини бузганидан ташкари ишимизга хам салбий таъсир курсатарди. Ва, минг афсуски, бу таъсир баъзида хокимиятдагиларнинг таъси-ридан кам булмасди.

Амма бутун бор булган муаммолар ва кийинчиликларга карамасдан турт ярим йилдан бери Инсон Хукуклари Информацион Бюллетенимиз тухтамасдан чикиб турди ва чикишни давом эттирмокда. Бундан ташкари инсон хукукларини химоя килиш билан боглик булган куп киррали фаолият олиб борилди. Бу ишларнинг бажарилишида Мадамин аканинг хиссаси жуда катта булдганини айтиб утирмаса хам булар.

1994 йил ноябрь ойининг охирларида Мадамин ака менинг таклифим ва бу таклифимда каттик туриб олганим туфайли Марказий Осиёда Инсон Хукукларини Химоя килишга Кумаклашувчи Жамият идорасининг раислигига сайланди. У киши тезлик билан уша йили апрелда Москвада тузилган бу Жамиятимизни шу шахарнинг расмий ташкилотларида руйхатдан утказди.

1996 йилнинг сентябрида Узбекистон хокимияти куп ваъдалардан ва сунъий тусиклардан кейин Узбекистон Инсон Хукуклари Жамиятининг иккинчи Курултойини Тошкентда утказишга рухсат берди. Мадамин ака Информацион Бюллетень чикариш ва узи бошкараётган Москвадаги Жамиятнинг ишлари билан банд эканлиги сабабли Узбекистон Инсон Хукуклари Жамиятининг янги рахбариятини сайлашда уз номзодини курсатмасликни мендан илтимос килди. Менимча у кишининг курсатган сабаблари хакли эди.

Агар характеристика ва некрологларда ишлатиладиган расмий тил билан айтсак, Мадамин ака турли миллий, регионал ва халкаро анжуманларда, сиёсатчилар, давлат ва жамоат арбоблари хамда журналистлар билан учрашувларда Узбекистон ва бутун Марказий Осиё регионидаги хукук химоячилари харакатининг вакили вазифасини шараф билан бажарди. Масалан, Москвада АКШ Конгрессининг делегацияси билан учрашув вактида Мадамин аканинг мувозанатлилиги ва аргументлилиги билан хам америкаликларнинг эътиборини узига каратган киска нутки менинг хозиргача эсимда турипти.

Мадамин ака Нарзикуловнинг кутилмаган ва барвакт улими у кишини таниган хамманинг калбини изтироб ичида колдирди. Биз якин дустимиздан, ажойиб инсондан, тинч-тотув бир оиланинг отасидан айрилдик. Бу улим туфайли биз юксак савияли ва жиддий хукук химоячисини йукотдик.

Мадамин ака турт йилдан купрок сиёсий мухожир сифатида Москвада яшади ва фаолият олиб борди. Охирги бир ярим йил ичида тамомийла хавфсиз булмаса хам хархолда Тошкентга бориш имконияти пайдо булди. У оиласи ва купчилик дустлари яшаётган Тошкентга турт марта бориб келолди.

Мадамин ака 1939 йилда Тожикистоннинг Панжикент шахрида тугилди. У Душанбе Давлат Университетининг Физика-математика факультетини битиргандан кейин Тошкентда аспирантурада укиди ва ундан кейин Тошкент якинидаги Улугбек касабасида жойлашган Ядро Физика Институтида ишда колди. Уша ерда куп болали оилаларга мулжаллаб курилган кичкина бир коттежда яшади. Мадамин ака узи ярим тожик ярим узбек эканлигини гапирарди. Паспортларида кайси миллат ёзилганини хатто билмайман. Бу мени кизиктирмасди хам. У инсон, яхши инсон эди.

Аллох унинг, аминманки, ер юзида яшаётганларнинг купчилигиникидан камрок булган, нуксон ва гунохларини кечирсин.

Дустим Мадамин ака, Сиз хам бизни, шундай хам огир хаётингизда истар истамас ёмонлик килиб куйганларни ёки хафа килиб куйганларни кечиринг. Сизни химоя килолмаганларни кечиринг. Ишла-рингизни вактинча булса хам тухтаттириб уз вактида соглигингизга карашга ва жиддий шаклда даволанишга мажбур килмаганларни кечиринг.

Рухингиз ором олсин, жонингиз жаннатда булсин.

Алвидо, менинг Дустим!

Абдуманноб Пулат
Узбекистон Инсон Хукуклари Жамиятининг раиси
5 январь 1998 йил - Вашингтон