Журнал Ҳаракат №3 (14) 1998. Якин тарих сахифалари
АКШ сенатининг кун тартибида Узбекистон
1992 йил 29 июнда “Бирлик” лидери Абдурахим Пулатга карши уюштирилган суикасддан кейин уни Тошкент касалхонасида АКШ сенатори Ларри Пресслер зиёрат килганини ва бу вокеадан кейин Узбекистон президенти Каримовнинг АКШга мулжалланган зиёрати АКШ хукумати тарафидан бекор килинганини журналимиз сахифаларида аввал хам ёзган эдик. Сенатор Ларри Пресслер уша вактда Болтикбуйи жумхуриятлари, Русия, Козогистон, Узбекистон, Киргизистон, Туркманистон ва Гуржистон буйлаб расмий визит билан саёхат килаётганди. У узининг зиёрати вактидаги сиёсий мулокотлари ва бу давлатлардаги вазият тугрисида 1992 йил 21 июль куни АКШ Сенатида катта нутк сузлади. Нуткнинг Узбекистонга тегишли кисми Тошкент касалхонасига килинган зиёратнинг тафсилотларидан иборат. Узбекистон президентининг АКШга режалаштирилган зиёратини 3 йил оркага суриб юборган бу вокеанинг АКШ сенатида кандай ёритилганини жамоатчилик билиши керак. Шунинг учун биз сенатор Ларри Пресслернинг уша кунги нуткини бу сахифаларда босишга карор килдик. Пресслернинг нутки АКШ сенатининг куйидаги расмий хужжатидан олиниб таржима килинган: Congressional Record. Proceedings and Debates of the 102d Congress. Second Session. Vol. 138, No. 103, 1992 Тахририят
Узбекистонда диссидентни зиёрат килдик

Ларри Пресслер
Узбекистон сафарига чикмасимиздан олдин, бу ерда элчи вазифасини вактинчалик утаётган ходимимиз менга у ерда бир сиёсий лидер билан учрашиш кераклигини айтди. Хабарларга кура у якинда калтакланган булиб, хатто унинг улганлиги овоза булганди.

Мен бу вокеага эътибор билан карадим ва касалхонага боришга карор килдим. Мен демократия кайси йуналишда ривожланаётганини курсатиш учун у ердаги ахволни тулик ёритмокчиман. Тошкентдаги касалхонани зиёрат килиш вокеаси 1992 йил 7 июлда булди.

Мен Тошкентга келишим билан у билан учрашишга харакат килдим. Аввал менга у бошидан урилгани учун сиз билан гаплашолмаса керак дедилар. Бундан ташкари шу хам очикча куриниб турардики, агарда тугридан-тугри элчихона оркали учрашиш учун рухсат суралса, хавфсизлик хизмати ходимлари менинг зиёратимни амалга оширтирмаслик учун керакли хамма нарсани киладилар.

7 июль куни Ташки ишлар вазирлигимизнинг Тошкентдаги энг юксак мартабали вакили Жон Паркер билан (у рус тилини хам билади) аввалдан эълон этмасдан, кутилмаган вактда касалхонага бордик ва “Бирлик” халк харакатининг раиси Абдурахим Пулатов билан учрашдик. У операциядан кейин даволанаётган экан. Хавфсизлик хизмати ходимлари бизнинг кимлигимизни фаркига бормаганларидан фойдаландик ва ута ифлос коридорлардан утиб керакли хонанинг эшиги олдига етиб бордик. Бу ерда бизни сезиб колдилар. Бизни киритмаслик учун тупалон бошланди. Аммо етиб келган бош врач бир неча минутга киришимизга рухсат берди, аммо расмга олмасликни буюрди.

Жон Паркер менинг зиёратга келган Сенатор эканлигимни расман эълон килмасада, касалнинг бу ерда булган кариндошларига ва якинларига буни айтди. Хавфсизлик хизмати ходимлари бизнинг ким эканлигимиз тугрисида нималар уйлаганларини билмайман, лекин аминманки, улар бизнинг ким эканлигимизни ва ниятимизни билсалар эда, бизга киришга рухсат беришмасди.

Жуда ифлос булган бир хонага кирганимизда яраланган бошлари бинтлар билан ураб ташланган ва икки кора кузли кишини курдик. Уларнинг иккаласи хам операция килинган булиб, касалхонада 7-10 кунчадан бери ётишарди. Уйлайманки, биз келганда улар аввалгисидан анча яхши булиб колишганди.

Мен “Бирлик” раисдоши Абдурахим Пулатовдан сизларни ким урган булиши мумкин, деб сурадим. У хеч иккиланмасдан, бу иш тугридан тугри президент Каримовнинг буйруги билан килинганлигини айтди. Ва у Каримовнинг аппарати кандай килиб бу каби ишларни тугри узларига буйсундирилган Адлия вазирлиги ва Ички ишлар министрлигининг баъзи булимларининг кули билан килаётганини ва бу булимлар тугридан-тугри Каримовга хисобот бераётганларини тушунтириб берди.

Жаноб Пулатов бир оммавий митинг утказишга рухсат олиш учун керакли органларга мурожаат килган ва 1-2 ерда нутк сузлаган. Унинг бутун жинояти шундан иборат эди. У бизнинг прокурорлик каби бир ташкилотга чакиртирилиб, у ерда сурокка тутилипти. Адвокати билан уша ердан чикаётганда эса хеч нарсага аралашмасдан томошабин булиб турган хавфсизлик хизмати ходимлари кузи олдида темир трубалар билан куролланган бир грухнинг хужумига учраб калтакланибди. У амин эдики, (бундай шароитда) бундай хужум факат президент Каримовнинг расмий рухсати билан амалга оширилиши мумкин эди ва амин эдики, бунинг сабаби унинг сиёсий фаолияти булган.

Биз у билан Жон Паркернинг таржимонлигида 10 минутча гаплашганимиздан кейин хонага докторлар кириб келдилар ва бу ердан чикиб кетишимизни талаб килдилар. Улар бизга чикиб кетиш учун охирги икки минутни берсаларда, бизнинг бу ерда эканлигимиздан асабийлашганлари куриниб турарди. Ва куринишидан бизнинг ким эканлигимизни ва нима учун келганимизни аник билишмасди. Шу пайтда биз Жоннинг портфелидан фотоаппарат чикардик ва у бир расм олди. Докторларнинг каршиликларига карамасдан биз яна бир жуфт расм олишга улгурдик. Мен фотоаппаратни уз портфелимга солиб куйдим, чунки хавфсизлик хизмати ходимлари уни олиб куйишга харакат килсалар, уни олиб колиш шанси менда купрок эди. Биз касалхонани хеч кандай кутилмаган вокеага дуч келмасдан ва каршиликсиз тарк этдик.

Жаноб Пулатов бизнинг зиёратимизни юксак бахолаётганини ва тузалиб чиккандан кейин сиёсий фаолиятини давом эттиражагини айтди. Унинг адвокати жаноб Олимов куп гапирмади, куринишидан хали хам мазаси йук эди. Менинг тушунишимча, жаноб Пулатовнинг бошини бутунлай ураб ташлаган бинтларни олиб ташлаш учун у яна анча даволаниши керак. Аввалига унинг кузлари бутунлай шишиб кетганлигидан у курмай колган экан хисоб. Энди унинг кузлари очик, лекин унг кузи атрофидаги яралар хали битмаган. Лекин у саккиз кун аввал булган мудхиш хужум вокеасини жуда яхши эсламокда.

Кейин мен Ташки ишлар вазири уринбосари Фотих Тешебоев билан куришиб, бу вокеа буйича изох талаб килдим. У, бу бизнинг ички ишимиз, зиёрат билан келган Сенатор бу ишларга аралашмаслиги керак, деб айтди. У калтакланиш вокеасини рад этмади ва бу вокеада Каримов девонининг ролини мухокама килмаслигини, чунки бу хам ички масала эканлигини кайтарди.

Мен бу масалани Президент билан хам мухокама килишни жуда истадим, аммо Президент йук эди. Хаётнинг ирониясига карангки, у Европада Хавсизлик ва Хамкорлик Мажлисида катнашиш учун Хельсинкига кетган экан.

Мен жаноб Тешабоевга бу масала тула хал булмагунча куйидагиларни килишимни айтдим:

Иккиёкламалик соликни йук килиш масаласига доир Узбекистон билан тузилган шартноманинг тасдикланишига карши чикаман.

Президент Каримовнинг Кушма Штатларига киладиган зиёратига карши чикаман. Жаноб Каримов АКШга зиёрат килиб президент Буш билан учрашишни сураб мурожаат килганди. Уйлайманки, юкоридаги масала буйича очиклама булмагунча бу мурожаат кабул килинмайди.

Мен бу масала буйича Европада Хавфсизлик ва Хамкорлик Мажлисига хам суров билан мурожаат килдим ва бу калтаклаш ходисасида хукуматнинг кули бор ёки йук эканлигини улар хам урганишлари лозимлигини билдирдим.