Толиб Ёкуб - Катта ёлгон ва хукуматнинг обруси

Демократиянинг чуккиси
Катта ёлгон туфайли СССРдай кудратли империя туксонинчи йилларнинг бошида улди. Бирок СССР вайроналари устида курилган бир катор посткоммунистик давлат ва давлатчалар бошкарувида илгариги коммунист рахбар ва рахбарчалар колавердилар. Тарих уларга юкорида келтирилган аксиома - ДАВЛАТ ЁЛГОН ТУФАЙЛИ УЛАДИ - шаклидаги хикматни укиб, КАТТА ЁЛГОНдан воз кечиш учун улкан ИМКОН берди. Бирок улар бу улкан ИМКОНдан фойдаланмадилар. Куш уясида курганини килар экан.

Бирок ХХI аср арафаси саксонинчи йилларнинг охири, ва хатто туксонинчи йилларнинг боши эмас. СССР кулагандан кейин тоталитар-авторитар тузум ва тузумчалар бир карашда купайганга ухшасада, аслида бу тузумларнинг позицияси жахон демократик кучларининг зарбалари остида сусайиб бормокда. Афсуски, узгаришни хохламаётган тузумлар яна уша КАТТА ЁЛГОНга тармашиб, турли найранглар билан узларини демократия тарафдорлари килиб курсатишга уринмокдалар. Улар уз мамлакатларида калбаки куппартиялилик, калбаки жамоат уюшмалари, кугирчок парламент, ишламайдиган конунлар ва бошка куплаб кусурларни ташкил килиб, дунё жамоатчилиги ва уз халкини кузини буямокчи буладилар.

Шу сабабли хам авторитар режимлар урнатилган Туркманистон, Тожикистон, Узбекистон, Козогистон, Озарбойжон, Беларусь каби бир катор посткоммунистик мамлакатларда тузилган сиёсий-ижтимоий ташкилотларнинг аксарияти хукумат томонидан тузилган ва рагбатлантирилган кугирчок ташкилотлар булиб чикди. Кугирчоклик ролини уйнашни истамаган Узбекистон «БИРЛИК» халк харакати каби ташкилотлар эса шафкатсиз террор килинди.

Асл максад нимадан иборат эканлиги хозир хаммага маълум: «демократия-демократия» уйини оркали жамоатчиликни мамлакатда демократик ислохотлар олиб борилмокда, деган чупчакка ишонтиришдир. Ишонтиришнинг асосий шарти эса - халк тарихни унутган булишидир. Хозирги кунда юкорининг курсатмаси билан узбек тарихчилари зур бериб мамлакатимизнинг кейинги ун йиллик тарихини сохталаштиришга харакат килишаётганлиги бунга ёркин мисол була олади.

Туксонинчи йиллар бошида хукумат ташаббуси билан Узбекистонда хам «куппартиялилик» шаклланди. Тузилган партиячалар Адлия вазирлиги томонидан осонгина руйхатга олинди, уларга сайловларда катнашишга рухсат берилди, гарчи бу партиячалар рахбарлари «фракция» сузининг хакикий маъносини билмасаларда, улар Олий Мажлисда узларининг «фракцияларини» туздилар, уз нашрларини чикара бошладилар. Партиячалар рахбарлари бошидаёк узларининг мухолифат партия эмаслигини айтиб куя колишди (мас., «Ватан» газетаси, № 1). Узбекистонда хазм булиши мумкин булган бу гапни жахон демократик жамоатчилиги хазм кила олмади. Хукумат сиёсатини бемалол, куркмасдан, очик-ойдин танкид кила оладиган мухолифат кучлар ва эркин матбуотга урганган жахон демократик жамоатчилиги ичак узилиб кулмаган булсада, мийигида кулиб куя колди. Буни яхши тушунган ва партиячалар рахбарлари «кош куяман деб куз чикариб куйганини» сезган давлат рахбари узининг бир нуткида «Ватан тараккиёти» партияси оппозицион партиядир», деб айтишга мажбур булди.

Олий Мажлисда фракциялари булган майда-чуйда партиячалар уёкда турсин, хатто бошкарувда турган УзКП-УзХДП партияси хам узининг хар бир шахар, хар бир тумандаги хашаматли штаб-квартираларини хисобга олмаганда халк орасида бирор иш олиб бораётганлиги билинмайди. Партия аъзоси булган хирсдай тук колхоз раиси, совхоз директори ёки туман хокимига зурга кунини кураётган халк орасида партия ишини олиб боришга нима манфаат бор -дейишади одамлар. Бошида обру-эътиборга эга булмаган бу партиялар ички ва ташки дунёда шу кадар шарманда булдиларки, буни энди юксак давлат рахбарлари хам эътироф эта бошладилар. Давлат рахбарлари сайловлар олдида <демократик уйинларни> яна шу партиялар билан олиб бориш дунё демократик жамоатчилиги олдида яна баттар шармандачиликка олиб боришини тушундилар.

Боши берк кучадан чикиш учун давлат рахбарлари олдида битта хакикий демократик йул бор эди. Бу - Узбекистонда саксонинчи йиллар охири ва туксонинчи йиллар бошида шаклланган реал оппозиция: «БИРЛИК» халк харакати, «БИРЛИК» партияси, кейинчалик «ЭРК» демократик партияси, Дехконлар партияси, Эркин ёшлар уюшмаси, «Тумарис» хотин-кизлар уюшмаси ва бошка сиёсий-ижтимоий ташкилотларга багрикенглик билан йул очиш, руйхатга олинмаганларини руйхатдан утказиш, мавжуд расмий, аммо чалажон партия ва ташкилотлар билан эркин ва соглом ракобатга киришишга йул куйишдан иборат эди. Бирок, юкорида зикр килинган реал мухолиф ташкилотлар номини эшитган хамонок негадир безгаги тута бошлайдиган рахбарлар уларга йул очиш уёкда турсин, ёш давлатимиз тарихида учмас из колдирган «БИРЛИК» халк харакати тузилганининг ун йиллик юбилейини нишонлаш учун Тошкентнинг бирор мажлислар залида мажлис утказиш учун рухсат бермадилар.

Сайловлар шарпаси узокдан сезила бошлаган сари давлат рахбарлари олдида «Нима килмок керак?» деган савол руй-рост каддини тиклай бошлади. Мазкур масалани ечишда уларнинг фикр йуналишини жуда соддалаштирилган холда куйидагича тушунтириш мумкин: Узбекистон собик СССР давридагидек ёпик мамлакат эмас, аксинча, унга дунё нигохи каратилган. Чунтакдаги партия ва партиячалар билан олдинги уйинларни килиб булмайди - шарманда булиш мумкин. Ановиларга йул берилса, улар хокимият талаша бошлайди, бу бизнинг табиатга тугри келмайди. Янги партия тузишда Ахмад Аъзам ёки Алишер Азизхужаевга ухшаган ёшларни ишга солинса кандай булар экан? Уларга байрамда кучоклаб бир упса эриб кетадиган Юлдузга ухшаган фидокорларни кушиб куйилса, жахон демократик жамоатчилиги эстрада концертига келган яримялонгоч ёшларга ухшаб кийкирик билан кутиб олмасмикин?

Янги партия ташаббускорларидан бирини булажак сайловларга бош килиб куйилса-чи? ва хоказо. Давлат рахбарларининг онгидан шундай фикрлар утганми ёки сал бошкачарок утганми, Аллохнинг узи кечирсин, бу бизнинг тахминларимиз. Бирок давлат рахбарларининг шижоатига койил колмасдан иложимиз йук. 1991 йилги Президентлик сайловларига бир партия яримочик-яримёпик жалб килинган булса, бу сафар тамоман очик харакат килинмокда. Янги партиянинг Дастури куздан кечирилганда у Президентнинг хамма ёкка илиб ташланган шиорлари ва «Узбекистон ХХI аср бусагасида» номли китобини эслатгани учун булса керак, Адлия вазирлиги бир хафтага колмасдан партия рахбарларига партия руйхатга олинганлиги хакидаги хужжатни топширди. Бундай пайтда хужжат партия хужжатлари хали тугилмасдан илгари тайёрлаб куйилган булса ажаб эмас.

Хуллас, Узбекистонда шаклланган демократиядан АКШ, Англия, Бельгия каби (ва бошка) давлатлар андоза олса булади. Биз хеч качон «АКШ (Англия ёки Бельгия)да фалон партия тузилаётган эмиш, унинг ташаббус гурухини Президент кабул килибди, бу хакда газета, телевидение ва радиоларнинг бири куйиб, бири гапириб ётибди. АКШ (Англия ёки Бельгия) Президенти фалон штат (графлик ёки кантон) губернаторини ишдан олаётиб: «Биз куйган губернаторлар порахур-муттахамга айланиб кетишаяпти. Энди бир партия тузиб, унга идоралардаги порахурларнинг бетига куркмасдан «Сен порахурсан!» деб айта оладиган ёшларни жалб килсак, зеро губернаторларимиз порани камрок ола бошласа-ю, шу йул билан биз демократияга эришиб кетсак» деганини эшитмаган эдик. Бундан куринадики, хали бу мамлакатлар демократиянинг чуккисига чика олмаган эканлар. Партия тузиш буйича бизнинг рахбарлар уйлаб топган демократия улар учун хам кул келиб колса ажаб эмас.

Масалага жиддий ёндошадиган булсак, «Фидокорлар Миллий-демократик» партиясини тузиш шов-шув, аюханнослари КАТТА ЁЛГОНга асосланган булиб, у уз тарихини унутган халкка мулжаллангандир. Халк уз тарихини канчалик унутмасин, барибир унинг ичида зукко инсонлар куплиги кишини хайратга солади. Одамлар тупланган жойларда сухбатларга кулок тутсанг, улар янги тузилган партияга хозирдан «Артистлар партияси» деб ном куйиб куйишганини эшитиш мумкин. Бу бежиз эмас. Бу партия келаётган сайловларда хукуматга керак булган ролни уйнаб бериши учун тузилганлигини инсонлар дарров сезиб олишибди. Мазкур партиянинг артистлари театр ёки эстрада сахнасида эмас, балки сиёсат сахнасида хизмат килишлари аник.

ХХI аср бусагасида мамлакатимизнинг равнак топиш йули факат ДЕМОКРАТИЯ эканлиги равшан куриниб турган бир пайтда унинг рахбарлари хамон уз уясида курганини ужарлик билан килишаётганидан афсусланасан, киши.


Ким кимни бошкаради?
Агар сизнинг 10.000 сумингиз булса, сиз пулни бошкарасиз, яъни пул сизнинг хукмингиз (таъсирингиз)да булади. Агар сизда 100.000.000 сум пул булса, у холда сиз пулнинг хукмида буласиз, яъни сиз унинг таъсирида буласиз.

Агар сиз кичик бир арикдан сув ёкалаб кетаётган булсангиз, сув сизнинг хукмингиз (таъсирингиз)да булади. Агар сиз тулиб окаётган катта арикдан фойдаланаётган ва бунинг устига арик ерингиздан хийла юкори булса, сиз сувнинг хукми (таъсирида)да буласиз.

Сиз бировга 100 сум карз берган булсангиз, карз сизнинг хукмингизда булади. Агар сиз бировга 20.000 $ карз берган булсангиз, сиз карзнинг хукмида буласиз.

Микдор узгариши сузсиз сифат узгаришига олиб боришига хаётдан куплаб мисоллар келтириш мумкин. Сиёсат хам бундан мустасно эмас. 1988 йили Узбекистон «БИРЛИК» халк харакати тузилганда, унинг фаолиятининг куламидан катта ташвишга тушган Узбекистон хукумати у билан сиёсий мулокот йулини эмас, балки куч салохиётига эга булган структураларни бехисоб кенгайтириш, уларга катта хукук ва имтиёзлар бериш, хамда уларнинг кули билан мавжуд мухолифатни тор-мор этиш йулини танлади. 1989 йилдан бошлаб милиция ва МХХ ходимлари сони унлаб марта оширилди, прокуратура, суд, ИИВ, МХХ системаларига катта имтиёзлар берилди, уларнинг ходимларининг маошлари ва нафакалари кескин оширилди. Бошкача айтганда мазкур системаларда микдор узгариши содир булди ва демак, у сузсиз сифат узгаришига олиб келди. Иккиланмасдан шуни айтиш мумкинки, 1989 йилгача куч салохиётига эга булган структуралар давлат рахбарининг хукмида булган булса, хозирда эса давлат рахбари мазкур структуралар хукмидадир.

Русларда: «Выпустить джина из бутылки» (Жинни шиша-бутилкадан чикариб юбориш) ибораси булиб, унинг мазмуни куйидагичадир. Жин огзи каттик ёпилган шиша- бутилка ичида турса ёмонлик кила олмайди, бирок уни шиша-бутилкадан чикариб юборилса, уни кайтадан камашнинг иложи йук ва у узининг чиркин ишларини килаверади. 1989 йилдан бошлаб куч салохиятига эга булган структуралар, образли килиб айтилганда, шиша-бутилкадан чикариб юборилди ва улар уз яратувчисига хукм утказа бошладилар. Мазкур структуралар ва давлат идораларида коррупция, порахурлик, ошна-огайничилик, махаллийчилик, бир-бирини айбини бекитиш, одамларни менсимаслик, такаббурлик, очкузлик каби иллатлар шу кадар илдиз отиб кетдики, унинг хакикий масштабларини куз олдига келтириш кийин. Бу иллатлар инсон табиатидан жамият танасига утди ва ижтимоий иллатларга айланди. Жамият деярли тузалиб булмас касалга мубтало булди. Миллатнинг кичик бир кисми катта кисми устида зулм-зуравонликни мислсиз, хатто совет даврида хам кузатилмаган даражага кутарди. Бу катта кисмнинг нима айби бор экан - хеч ким аник айта олмайди. Вазият И.Криловнинг «Бури ва кузичок» масалидаги вазиятни эслатади: «Сенинг айбинг - учраб колдинг корним очганда!».

Бирок бу вокеъликдан давлат рахбарлари бури табиатли деган хулоса келиб чикмаса керак. Мазкур вокеълик, яъни куч салохиётига эга булган структураларга кенг имтиёзлар ва хукуклар берилиши, реал мухолифатни бостириш максадида ташкил этилган булсада, давлат рахбарлари окибат шу кадар булишини куз олдиларига келтирмаган ва тузатиб булмайдиган хатога йул куйилганини тушунмаган булсалар керак.

Бу ерда бир мухим холатни хисобга олиш керак. Хозирги Узбекистон СССР пайтидаги ёпик Узбекистон эмас. Унда хозир унлаб мамлакатлар элчихоналари фаолият курсатмокда, унлаб бошка халкаро ташкилотлар иш юритмокда, хар куни Узбекистонга юзлаб одамлар кириб келса, юзлаб одамлар чикиб кетишади. Халкаро ахборот агентликлари вакиллари, чет эллик мухбирлар, тужжорлар, давлат делегациялари Узбекистон билан якиндан танишмокдалар. Бошкача айтганда, Узбекистон тоборо очик мамлакатга айланиб бормокда ва бу жараён илгарилама харакат килаверади. Хукумат мамлакатдаги вазиятни канчалик яширмасин, хакикий вазият жахон жамоатчилигига маълум булаверади.


Хукуматнинг обрусини тукувчилар ким?
Узбекистон матбуотида, хукумат идораларида: «Мухолифат ва инсон хукукларини химоя этувчи ташкилотлар вакиллари уз хатти-харакатлари билан хукумат ва мамлакатнинг обрусини тукмокдалар» деган гап тез-тез такрорлаб турилади. Матбуот кенг оммани бу гапга ишонтирмокчи булади. Бирок, чет элликлар Узбекистондаги вазиятни уз кузлари билан курмокдалар. Битта характерли мисол келтириш мумкин. Бундан бир неча йил илгари хукумат топшириги билан Узбекистон Олий суди «БИРЛИК» халк харакатининг фаолиятини тухтатиш максадида сохта фактларга асосан суд уюштирганда, суд раиси суд залига АКШ элчихонасининг 2-котиби Дарья Фейнни куймаган эди. Хозирги пайтда Тошкент шахрида булаётган судларда чет элликлар бемалол катнашмокдалар.

Шундай килиб, хукуматнинг обрусини ким тукмокда? Хукумат обрусини мухолифат ва инсон хукукларини химоя этувчи ташкилотлар вакиллари тукмокдалар деган фикр асоссиз эканлигини хозир купчилик тушунади. Аксинча, бу ташкилотлар фаолиятига монеълик килиб жахон жамоатчилиги олдида хукумат уз обрусини йукотаётганини хамма куриб турибди. Куп жихатдан хукумат обрусини хар кандай куюшкондан чикиб кетган (шиша-бутилкадан чикариб юборилган жиндай) милиция, прокуратура, суд ва бошка ярим очик, ярим ёпик органлар тушираётганлигига шубха килмаса хам булади.

Узбекистон матбуотида тулиб-тошиб ётган мадхиябозликни туркманистонликлар тушуниши мумкин, бирок демократия шароитида яшаётган чет элликлар тушунмайдилар. Гарчи бу мадхиялар узимизнинг халкимизга мулжалланган булсада, улардан Узбекистонга келиб кетаётган куп сонли чет элликлар хам вокиф буладилар. Огзи купириб мадхия укиётган матбуот хам хукумат обрусини туширишда фаол катнашмокда.

Ножиддий хукуматнинг конунлари хам, хатто конунлар жиддий булганда хам уларнинг бажарилиши куп жихатдан ножиддий булади, ва аксинча, агар конунлар ножиддий, ва хатто конунлар жиддий булганда хам уларнинг бажарилиши ножиддий булса, у холда бундан хукуматнинг ножиддийлиги келиб чикади. Ножиддий конунлар, конунлар жиддий булганда хам уларнинг бажарилишининг ножиддий булиши хукумат обрусини сузсиз туширади.

«Демократия» уйини натижасида юзага келган жонсиз, узининг келиб чикиши ва нимага хизмат килишини доимо яширишга махкум партия ва партиячалар, харакат ва инсон хукукларини химоя этувчи ташкилотлар хукумат обрусини кеткизишга узларининг катта хиссаларини кушадилар. Улардан роботсифат депутатлар хам колишмайди. Сессияларда мум тишлаб утирадиган депутатларни танлаганда хукумат «Шундай депутатлар хукумат обрусини баланд кутарадилар» деб мулжаллаган булса ажаб эмас. Бундай холат устидан куладиган чет элликлар уёкда турсин, бу холатдан Узбекистон ахолиси хам тоборо ранжиётгани яккол куриниб бормокда.

Жамият хаётида халкни кичик ёлгонга куп вакт ишонтириб юрса булади. Катта ёлгонга халкни киска вактга ишонтирса хам булади. Бирок катта ёлгонга халкни узок вактга ишонтириб булмайди. Катта кичиклигидан катъий назар ЁЛГОН хукумат обрусини тез кетказади. Хукумат рахбарининг «Менга августгача вакт беринглар, августда хамма нарса мана бундай булади» деб бош бармогини юкорига кутарганини телевидение оркали курган одамлар бу вокеани истехзо билан эслаб юришади.

Маколани умумлаштирамиз. Демократик давлатлар хукуматларидан фаркли уларок нодемократик давлатлар хукуматлари одатда сохта обру оркасидан кувишади. Демократик жамиятда сохта обру орттирмокчи булган хукуматни халк эркин сайловларда сиёсий сахнадан кетишга мажбур килади. Бунда унинг, яъни хукуматнинг жонига на полиция (милиция), на прокуратура, на суд, на матбуот ва на депутатлар оро кирадилар. Ва бу нарса эркин яшаётган жамият хаёти учун норма деб каралади. Халк иродаси хакикий маънода ана шундай булади. Ноэркин сайловлар натижасида шаклланган хукумат эса халк иродаси билан хисоблашмайди ва обруси кандай булишидан катъий назар хокимиятни бошка кучларга бермасликка харакат килаверади. Коммунистик совет даври бунга ёркин мисолдир.

Халкимиз олдида иккита сайлов турибди. Бу сайловлардан кейин Узбекистон хукуматининг обруси ошармикин ёки тушармикин?


14 январь 1999 йил
Тошкент шахри