Журнал Ҳаракат №2 (17) 1999. Узбекистонда жамият
Махмуджон Хожиев - Агар уйингни карокчи босса...
1994 йил 1 июнь кечаси Намангандаги уйимда пешонамнинг бир томонига тиралган автомат ва бошка томонига тралган туппончадан уйгониб кетганимда, хеч нарсадан куркмадим, аксинча, адабий китобларда ёзиладигандек мени бу кунга олиб келган сунги йилларнинг вокеаларини эслай бошладим, деяолмайман. Жуда куркдим. Айникса уйдаги болаларимнинг такдиридан куркдим. Кейинчалик, кунлар утиб, охирги 5-6 йилда булиб утганлар хотирамда жонлана бошлади...

Булиб утганларни ёзадиган булсам, истар-истамас, балки купчиликнинг жонига теккан Горбачевнинг кайта куриш йилларидан бошлашимга тугри келади. 1987-88 йиллари халкнинг мавжуд тузумдан норозилигиниг илк куринишлари сифатида норасмий ташкилотлар пайдо булди. Биз узбекларда сиёсий активликнинг пастлигиданми, ёки Гдлян-Ивановлар олиб борган «пахта ёки узбеклар иши»нинг таъсирида эс-песи чикиб кетган узбек зиёлиларининг фалажлигиданми, хархолда Узбекистонда уйгониш жараёни хаммадан кейин бошланди. Балки факат туркманлар биздан хам оркада колгандир.

Нима булса хам 1988 йилнинг охирида «Бирлик» халк харакатининг Ташаббус гурухи тузилди. 1-2 ой ичида Узбекистонда «Бирлик»ни билмайдиган одам колмади, десам муболага булмас. Аммо шуни хам очикча айтиш керакки, миллатнинг асосий кисми «Буларни хам Фитрат, Чулпон, Абдулла Кодирий каби йук килишармикан» деган кизикиш билан вокеларни кузатиб борарди. Ва табиийки, хамма хали хам Москвадан куркарди.

Тошкентда бошланган шамол Наманганга хам етиб келди. «Бирлик»нинг Наманган вилоят ташкилоти шаклланабошлади. Мен бу ишда иштирок этганимдан, факат иштирок этибгина колмай бу ишнинг ташаббусчиларидан бири булганимдан фахрланаман. 1989 йилнинг 28 май куни Тошкентга келдик. Бу ерда «Бирлик» халк харакатининг Таъсис Курултойи утказилди. Расмий мурожаатларга карамасдан хокимият унга рухсат бермасада, уни куч билан тухтатишга жазм этмади.

Таъсис Курултойининг рухи унитилмасдир. Сунг 60-70 йил ичида биринчи марта узбекларнинг тарихи, бугуни ва келажаги тугрисида очик гапириш мумкин булган минбар бор эди уртада. Уртада яна бир нарса бор эди. У хам булса купчиликдаги биз галаба килиб булдик, деган кайфият. Мен хам шу кайфият ичида эдим. Мажлиснинг охирларида кайсидир бир масала хусусида гапираятган «Бирлик» раиси Абдурахим Пулат «Баъзилар бу ердаги кайфият ичида ана у эшик-деразалар оркасида хали бошка дунё мавжудлигини эсдан чикариб колишаётганга ухшайди. Хали тоталитар тузум оёкда. Олдимизда катта тусиклар бор. Шошмайлик, хушёр булайлик» деганда, бу гапларга унчалик эътибор берилмагани эсимда.

«Сунгги пушаймон узингга душман» дейди халкимиз. Барибир, у сузларга эътибор берилмаганига пушаймон киламан. Бир неча ой утар-утмас уша кайфиятнинг аччик мевалари пишишга бошлади. «Бирлик» ичида бошланган вокеалар мустакиллик каби мукаддас кураш олиб бораётганларнинг эмас, нормал бир мустакил ва демократик давлатнинг партияси ичидаги муносабатлар жараёнига ухшаб кетди. Асосан ёзувчилардан иборат булган бир гурух «Бирлик»ни Каримовнинг чунтак ташкилотига айлантириш учун кураш бошлади. Уша йили сентябрь ва октябрь ойларида «Бирлик» Марказий кенгашининг иккита мажлиси булди. У ерда айтилган баъзи сузлардан хозиргача хайратланаман. Принципиал позицияда турган шоира Гулчехра Нуриллаеванинг Салой Мадаминов(Мухаммад Солих) бошчилигидаги гурухга карата «Шундай маъсулиятли пайтда аввало сиёсий карахтлик ичидаги миллатни уйлашимз керак-ку» деганда, у пайтда Салой Мадаминовнинг унг кули булган, кейинчалик у билан биргаликда «Эрк» партиясини куришда лидерлик килганлардан бири Зохир Аълам шундай деди: «Гулчехра опа хакли. Аслида халкни уйлашимиз керак. Аммо биз хам уша карахтлик ичидаги, сиёсий онги паст халкнинг фарзандларимиз. Демак унга лойик ишлар килишимиз керак ва килаятган ишимиз уша халкнинг сиёсий онгига мос». Бу хазил эмас, булгучи «Эрк»чининг жиддий сузлари, «Эрк»нинг биринчи кадамлари эди.

Мен факат бошкаларни айбламокчи эмасман. У булиб утган вокеаларда хаммамизнинг айбимиз бор. Биз, вилоятларнинг вакиллари, икки томон бирлашсин, «Бирлик» булинмасин каби чакириклар билан чегараланиб колдик, принципиал бир позиция тутмадик. Натижада эса, айнан «Бирлик» какшатгич зарбага учради. У булинди, мухим сайловлар арафасида куч кайб этди. Уша кунларда Абдурахим Пулатнинг шахсий учрашувлар пайтида «Миллат уз хаётида инкилобий узгаришлар килоладиган фурсат 100 йилда бир келади. Биз ана шундай фурсатни бой бердик. Бизни оркамиздан болталадилар. Ташкилот сифатида хали узимизни тиклаб оламиз, лекин фурсат кетди» дегани эсимда.

Абдурахим аканинг яна бир гаплари эсимда: «Хозир Горбачев экономикада хусусий ташаббусга йул беряпти. Биз шу йуналишга ургу беришимиз керак». Мен бу гапларнинг хам таъсирида булса керак тамомийла тадбиркорликка ташландим. Наманганда биринчилардан булиб кооператив кургандим. Даврамиз кенгайгандан кейин Наманган Тадбиркорлар Уюшмасининг ташаббусчиларидан булдим. Мени унга раис килиб сайладилар.

Аммо куриб турардимки, Каримов сиёсий мухолифатга карши 1992 йилнинг урталаридан террор бошлади. Улар синдирилгандан кейин мустакил тадбиркорларга карши, айникса мухолифат аъзоси булган ёки унга хайрихохлик билдирганларга карши хужум бошланди. Хукуматнинг уша пайтдаги тактикаси жудда оддий эди. Аввалига хукуматга ёкмаган тадбиркорларнинг фаолияти секин аста исканжага олинарди. Банк системаси ва экономиканинг асоси хукуматнинг кулида булгани учун буни килиш унча кийин хам эмасди. Сунгра контроль органлари ёппасига ёпишиб тадбиркорнинг ишини фалаж килардилар. Хукумат билан олишиб булмаслигини билганлар ишни йигиштирса, «ужарлар» эса бир бахона топиб, масалан, чунтагига патрон ё наша ташлаб куйиб, камокка отиларди. Узбекистон судлардан адолат кутиб булмаслигини гапириб утиришнинг хам кераги йук...

Кайтариб айтаман, пешонамга тиралган автомат ва туппончалар билан уйготилганимда буларни уйлаш фурсатим йук, оиламни, болаларимни уйлардим.

Лекин секин-аста узимга келабошладим. Кечаси уйимизни босганларнинг хаммаси, улар 6 киши эди, бакувват йигитлар булиб, «спецназ»нинг камуфляж формасига кийинишган, юзларида маска. Талабларини хам дархол айтишди: 500 миллион сум накд пул. Мен уларга шунча пул 1 тоннага якин юк булишини ва улар буни олиб кетишолмасликларини айтгандим, узларини жиддий одамлар эканликларини курсатиш учун булса керак, автоматлардан пала-партиш ук отиб куйишди. Куриб турибман, буш патронлар билан отишяпти. Энди миям тезлик билан ишлайбошлади: Давлатнинг «спецнази» расман мени ушлагани келган булса, маска кийиб келадими ва мендан пул сурайдими? Булар мафия, карокчилар булса керак. Аммо, агар булар «спецназ» формасини кийиб олган карокчилар булса, сураган пуллари 1 тоннага якин юк булишини олдиндан билишмайдими? Бунинг устига махалланинг кок уртасидаги бир уйда автомат отиб узларини фош килиб утиришадими? Хуллас, вазиятни тушуниб етиш кийинди.

Мен уларга хукумат одамлари тарафидан провокация кутиб юрганимни, факат шу сабаб билан хам уйда шунча пул ушламаслигимни, бунинг устига инфлация юксак булгани учун нормал тадбиркор накд пулни ёнида ушламаслигини, хукуматнинг бугунги иктисодий сиёсати туфайли эса тадбиркорлар хатто банкадаги пулларини накд пул билан ололмаятганларини айтдим. Менинг уларга бу «аз»ларни тушунтириб утиришим вазиятни кулгили ахволга олиб келди. Мен мардлигим хам ошди. Келинг, дедим мен уларга, бахслашамиз. Текшириб куринг. Гапларим тугрилиги маълум булса, яъни пулим йуклиги, сизларни ким бу ерга юборганини айтасиз. Алдаган булсам, сизнинг кулингиз буламан.

Улар хеч нарса демасдан ва хеч шошмасдан уйимда тинтув бошладилар. Уларнинг бири гапига караганда рус эди, колганлари русчани узбекча акцент билан гапиришарди. Уларнинг хотиржамлиги ва хеч шошмаятганлари шубхали эди. Соат кечаси уч, бутун чирокларимз ёкилган. Уша куни хажга кетганлар кайтиб келишятгани учун хамма чоррахаларда милиционерлар туришарди.

Хаёлимда бир неча соат утгандек булди. Менинг кулларимнм оркага килиб боглашди ва уйимдаги сотишга арзийдиган хамма нарсани машиналарига орта бошлашди. Кизиги шундаки, уларнинг иккитаси бир машина молни бир ерга ташлаб кайтиб келишди. Хотинимнинг ва кизларимнинг такилган такинчокларини хам ечиб олишди ва бир-иккиталари уз машиналарига, колганлари менинг енгил автомобилимга утириб, жунаб кетишди. Охирги дакикада уларнинг бошлиги эканлиги куриниб турган кишидан, кимнинг одамлари буласиз, деб сурадим. У менга: «Сиз куп хато килдингиз, керак булмаган жойларга бурнингизни тикаяпсиз. Сизни жазолашга келганмиз. Бир ерга шикоят килсангиз, уйингизни портлатамиз. Биз Гофир акаданмиз», деди. Улар кетишганда вакт эрталабга якинлашганди.

Эрталаб маълум булдики, хамма кушнилар ук овозларини эшитишган ва умуман вокеадан хабардорлар. Лекин биронта кушним чикиб, нима булди, деб сурамади. Хатто кариндошларимиз бизникига келиб хол-ахвол сурашдан куркишди. Хамма ерда миш-мишлар юрарди: Мана сиёсатга аралашишнинг натижаси. Узбекистонда бундан катта гунох борми. Хукумат Махмуджонга карши унлаб жилдлик досье тайёрлапти. Ишнинг охири вой булади.

Бир-неча кундан кейин машинам топилди. Уни, табиий, ичи буш, обкомнинг хаммага маълум престижли уйининг ховлисига ташлаб кетишипти. Карокчилар хеч нарсадан куркишмаслигини курсатишганди.

Вокеадан кейин нима килишимни билмай куп уйладим. Уйимизни босганларни оддий карокчи десанг, хеч нарсадан куркмасликлари, хукумат билан бирга эканликларини курсатади. Хукуматнинг одамлари десанг, баъзи килган ишлари жуда шубхали.

Аввал Тошкентга кетдим. У ерда ишбилармонлар ичида танишларим куп. Хукумат ишни шундай килиб куйганки, хамма тадбиркорлар мафия бошликларини билишади ва улар билан келишиб ишлашга мажбурлар. Улар оркали суриштириб аник билдимки, Гофур менинг ишимга аралашмаган.

Демак, бу хукуматнинг иши, дедим узимга. Уша пайтда эркин фикрловчиларни оммавий камашятганди. Уларнинг чунтакларига узлари ё патрон ё наркотик ташлаб куйишади-да, номига суд килиб турмага ташлашади. Аввал айтганимдек, менга карши бир нарсалар бошланишини тахмин килиб кутиб юргандим. Шу сабабли жуда эхтиётлик билан харакат килардим. Узимнинг ширкатимда ва Тадбиркорлар Уюшмасида озгина булса хам конунга хилоф булиши мумкин булган иш килдирмасдим. Хамма хужжатларим жойида. Текширувчиларнинг кети узилмайди, амма хеч бир кингир иш топишолмайди. Демак, бошка йулга утишибди-да, деб уйладим карокчиларнинг «ташрифидан» кейин.

Бу гапларимни яхши тушуниш учун Узбекистондаги ахволни билиш керак. Радио-телевидениеда айтиладиган, газета-журналларда ёзилаётгандек эмас, хакикатни билиш керак. Мафия хукумат билан бирлашиб кетган. Бир нарса булса одамлар хукуматга арз килиб хам утирмайдилар. Мафияга борадилар. Хамма ишни улар хал килади. Хатто иш тамомийла давлат кулидаги иш булса хам. Боскинчиликни шикоят килиб милицияга бормаганимнинг сабаби шу.

Тошкентдан келиб ишимни махаллий хокимиятдаги танишларимдан суриштирабошладим. Энг юкори доираларга таалукли бир танишим дедики, бу ерда хукуматнинг кули йук, бу жиноий иш, милицияга расман мурожаат килганим яхши. Мен унинг айтганини килдим ва милицияга ариза бердим. Текшириш бошланди.

Аммо кандай текшириш? Мени текширишга бошладилар. Нима учун уйингизни босдилар, олиб кетилган нарсалар каердан олинган, деб мени сурокка туттилар, карокчилар билан кизикмадлар хисоб. Айникса Наманган шахар Ички ишлар бошкармаси жиноий ишлар кидируви булими бошлигининг хатти-харакатлари кизик эди. Унга менинг шикоятим ёкмаганлигини беркитиб хам утирмади, очикчасига мени куркитишга харакат килди. Бир неча кунлик «текшириш»лардан кейин сездимки, милиция карокчилар эмас, менинг тижорий ишларим тугрисида материал йигмокда. Менинг кулимда бир вактлар курилиш ишлари билан шугулланган Л.Р.Судаковни чакириб, менга карши когоз ёздириб олишипти. Гуёки мен ундан катта пул талаб килганмишман. Мантикка каранг, мен уз шахсий ширкатимда ишлайдиган одамдан пул талаб килганмишман. Кейин тусатдан Судаковнинг узини юраги санчиб улди, деб эълон килдилар.

Мениг ширкатим маркази Москвада булган йирик корпорациянинг ичида хисобланарди. Мен булган вокеаларни уларга маълум килиб зудлик билан Узбекистонни тарк этдим. Чунки сездимки, менинг бошимга хам Судаковнинг куни келади. Карокчилар бошлигининг уйимиздан кетаятганда айтган тахдиди бошкачарок йуналишда булса хам амалга ошабошлаганди. Мен Наманган вилояти кенгашининг депутати ва Наманган Тадбиркорлар Уюшмасининг раиси булганим сабабли булса керак, мени дархол камайолмадилар. Аммо хеч шубха йукки, ишни шунга олиб келишмокда эди.

Кейинчалик Уш, Бишкек, Москва ва Истанбулда янгидан иш бошлаб оёкка туриш учун харакат килдим. Истанбулда «Бирлик» раиси Абдурахим Пулат билан бирга булдик. «Бирлик»нинг расмий нашрлари булмиш «Харакат» журнали, «Бирлик» хабарномасининг чикарилиши ва уларни Узбекистонга етказиш ишларига хам иштирок этдим. Нихоят 1997 йилда Бишкекка жойлашдим. Ишларим юришабошлагандек куринди. Аммо тез орада бу ердаги дустларим бир хабар олиб келишди. Узбекистон милицияси мен билан кизикишга бошлапти. Наманган Ички ишлар бошкаримаси мени МДХ буйича кидирувга берган экан. Иш жиддий. Агар бирон нарса булса мени хукукий химоя киладиган механизм йук.

1997 йилнинг охирларида яна Истанбулга кайтиб кетдим. Бу ерда Россия ширкатлари билан хамкорликда булган бир турк ширкатида иш бошладим. Аммо бошимга тушадиган ишлар битмаган экан.

1999 йил апрель ойининг бошида турк ширкатининг ишлари билан Москвага командировкага келдим. 9 апрель куни эрталаб соат 5да Москва шахар Дорогомилов Ички ишлар бошкармасининг ходимлари мени Украина мехмонхонасидаги хонамда камокка олдилар. Хакикатдан хам Наманган Ички ишлар бошкармаси 1995 йил 23 январда менга карши очилган жиноий иш буйича уша йили 24 августда 95/308 сонли хат билан кидирув эълон килган экан. Мени уша хатга асосан ушлашипти. Уша хатдан менга Узбекистон жиноий кодексининг 128 моддаси, 3-кисми буйича айб куйилганини билдим. Лекин халигача бу моддалар нима тугрисидагилигини билмайман.

Хуллас, Москвадаги 75-чи изоляторда 4 кун утирдим. Москвалик инсон хукукларини химоя килувчи ташкилотлар, бу ерлик дустларим бу ишга аралашишди. Москва прокуратурасидагилар менинг ишим сиёсий эканлигига ишонишгандан кейин Намангандан келган хатнинг юридик жихатдан камчиликларини топишди ва мени куйиб юборишга карор килишди. Мен 12 апрель куниёк МДХ худудларидан чикиб кетдим ва сиёсий бошпана олиш учун гарб давлатларинг бирига мурожаат килдим.

Иншоолох, якин кунларда Узбекистон хукумати исковичларининг кули ва кучи етмайдиган ерларда буламан. Лекин бир нарсага аминманки, биз Узбекистондаги мавжуд тузумнинг узгариши, у ерда демократиянинг галабаси учун тинимсиз ишлашимиз керак. Йукса, мен каби бошига бало келганларнинг сони, тузум курбонларининг сони ортиб бораверади.