Журнал Ҳаракат №2 (17) 1999. Узбекистонда сиёсат
Абдурахим Пулат - Узбекистоннинг бугунига оид баъзи фикрлар
Бугун дунё жамоатчилигининг дикккт марказида Балканлар турибди. Европанинг 19 демократик давлатини бирлаштирувчи НАТО Европадаги балки охирги диктаторлик давлати булмиш Югославия билан Косовалик албанларни сербларнинг катлиомидан куткариш учун уруш олиб бораяпти.

Югославия хам собик СССР каби купмиллатли давлат эди. СССРда славянлар, купрок руслар хукмронлик килган булсалар, Югославияда серблар, улар хам славян, хукмрон эдилар. Шунинг учун Москванинг мустамлакачилигидан якинда кутилган собик совет жумхуриятларининг салкам хаммаси Югославиядан мустакил булишга интилмокда булган халклар тарафида булаётганлари ва бу кунда Белград режимига карши курашаятган албанлар тарафини олаётганлари табиий нарса.

Бу масалада Узбекистон хам демократияни химоя килаятган гарб давлатларининг тарафини олишга бошлагани ва АКШ хамда НАТО билан якинлашиш жараёнига киргани «Бирлик»чилар тарафидан сузсиз олкишланади. Чунки Узбекистон хукуматининг бу позицияси мухолифат хам истаган позициядир.

Балкан кризисининг биз учун мухим булган яна бир жихатини алохида ургуламокчиман. Бу ерда НАТО, яъни христиан гарб давлатлари, масалаларга факат диний ва иркий нуктаи назардан эмас, балки демократия ва инсон хукуклари нуктаи назаридан ёндошаятганларини очикча намойиш килдилар. Аммо, Узбекистон хусусида хам шундай деб айтоламизми? Йук, минг афсуски. Биз шуни яхши куриб турибмизки, Узбекистон хукуматининг бу масалада Гарб тарафида булиши унинг демократия тарафдори эканлигини курсатмаяпти. Ва дунё хам буни биз каби бахолаяпти.

Масала бошка ерда. Узбекистон хукумати 6-7 йил каттик оёк тирагандан кейин мухолифат, хусусан «Бирлик» олдиндан гапириб келган йулга ута бошлади. Бу йул Москвадан узокрок туриш, гарбнинг демократик давлатлари билан интеграцияга кириш.

Узбекистон охирги пайтда бундай кескин бурилиш килишига сабаб булган нарса хукуматимизнинг Тожикистон ва Афгонистонга нисбатан олиб борган сиёсатини тамомийла банкрот булишидир. Бунинг устига, Тожикистонни уз контролида ушламокчи булган Ислом Каримов халк тили билан айтсак «Кош куяман деб куз чикарди» ва узига душман орттирди. Каримовнинг тахдидларини бахона килиб Тожикистон уз худудида Россия харбий базасининг курилишигача йул очиб берди. Энди Россия узок йиллар бизга тахдид этиб туроладиган мавкега эришди.

Бу шароитда Узбекистон хукумати учун бошка алтернатив йук: Америкага якин булиш, НАТОга якин булиш. Хуллас, нима сабаб билан булса булсин, Узбекистон хукумати мухолифат истаб келган йулга утишга мажбур булмокда.

Биз нима учун бу йулни истадик? НАТО ва АКШга якин булиб, улар оркали янги технологияларга якин булиш ва улар контроли остидаги халкаро банкларга якин булиш учунми? Туркия хам НАТО аъзоси булгани сабабли, Каримов аслида буни истамаса хам, Туркия билан хам якинлашиш жараёни янада тезлашишини билганимиз учунми? Ха, худди шундай. Аммо факат буларгина эмас. Максадларимизнинг бири, балки энг буюки, демократик дунёга, демократияга якин булиш. Шуни яхши тушуниш керакки, на АКШ ва на НАТО уз юртида совет типидаги диктатурани саклаб колишга интилган, хар кадамда бунча одамнинг бошини ёраман, бунча одамнинг пешонасидан отаман, бунча одамнинг калласини оламан деб турган давлат рахбари билан мулокат килмайдилар ёки узок вакт килмайдилар. Уларнинг талабларини ичида хар доим демократияни ривожлантириш ва инсон хакларини химоя килиш масалалари булади.

Биз энди АКШ ва НАТО Узбекистонда демократия куриб беради, деган хаёлдамасмиз. Биринчидан, хали улар билан Узбекистоннинг алокалари канчалик чукур кетиши номаълум. Хеч бир ишида, уз халкига зулм утказишдан бошка, собиткадамлик курсатмаган Узбекистон хукумати бир оздан кейин яна Россиянинг багрига ташланиб колса ажаб хам эмас. Иккинчидан, Узбекистонда демократияни ривожлантириш бу уз халкимизнинг иши, унинг «Бирлик» каби сиёсий ташкилотларининг вазифаси. Аммо, бу кунда халкимиз хали хам Совет КГБси оёгимизга илиб кетган кишанлар билан юрипти. Унинг кузи хам богланган. Кишанларни ечишда ва куз боглагичлардан кутилишда ташки дунёнинг катта ёрдамини кутишимиз, стихияли фалокатга учраган одамлар каби ташкаридан келиши мумкин булган ёрдамга умид боглашимиз табиий.


* * *
Бизнинг уз фаолиятимиз хам бу кунда халкимизни энди Узбекистон КГБси тарафидан курикланаятган кишан ва кузбоглагичлардан озод килишдир. Ана ундан кейин эркин сайловлар утказилса, демократия тарафдорларининг хокимиятга келишини хеч ким тухтатиб туролмайди.

Бу йулимизда хали муаммолар куп. Баъзилар айтаятган жиддий эътирозларни хам унитятганимиз йук. Улардан бири шу: Мухолифат лидерлари юртларидан чикиб кетишга мажбур булганларига 6-7 йил булмокда. Бу пайтда на «Бирлик»ни, на унинг СССРдан мустакил булиш учун олиб борган курашини билмаган миллионлаб ёш болалар хаётга кириб келишди, хукумат мухолифатни ёмон отлик килиб курсатиш учун шиддатли пропаганда олиб бораётипти. Мавжуд шароитда аввалги «Бирлик»чиларнинг ва аввалги мухолифатчиларнинг бугунги позицияси хам номаълум. Шу ахволда нимага ишонасиз, кимга суянасиз ва нима килоласиз?

Бу савол-эътирозга жавобим шундай. Тоталитар пропаганданинг таъсири ташки куринишидангина кучли. У ёлгонга асослангани учун чукур булолмайди. Зуравонликка асослангани учун эса узок булолмайди. Собик совет-рус пропагандасини олинг. Одамларнинг кузи очилган эди, бир неча йил ичида дунёдаги энг мудхиш, энг кучли императорликлардан бири, яъни СССР, картондан килинган уйдек кулаб тушди. Бизда хам шундай булади.

Узбекистоннинг бу кунига оид бир мисол келтириш мумкин. 16 февраль вокеалари буйича мухолифатни ва диндорларни коралаш кампанияси тескари натижалар бераятгани тугрисида жиддий фактлар бор.

Тугри янги ёшлар билан ишлашимиз, уларга узимизни янгидан танитишимиз керак булар, лекин 10-12 йил аввал бизнинг мустакиллик учун бошлаган мукаддас курашимизни куллаб кувватлаган юз минглаб ёшлар бугун етишиб, жамиятнинг хамма структураларига кириб келаяптилар. Тошкент ва бошка шахарларнинг кучаларида «Озодлик», «Хуррият», «Тилимиз давлат тили булсин» шиорлари билан Совет империясининг Москвадаги рахнамолари ва махаллий гумашталарини титратиб митинг ва намойишлар утказганлар буни хеч качон унутмайдилар. Улар биз билан буладилар. Бу биринчи мухаббатга ухшаган нарса. Бу инсоннинг табиати. Уни хеч кандай тоталитар пропаганда узгартиролмайди.

Бизни уша кунларнинг хаёли билан юрипти, деб уйлаятганлар булса, янглишадилар. Бугун хам халк ичидаги кайфиятни билишга, унга таъсир утказишга харакат килаяпмиз ва бу харакат хеч качон тухтамайди.

Олиб борятган фаолиятимизни матбуот органларимизни мунтазам кузатиб бормокда булганлар билишади. Мен бу ерда бир неча характерли мисоллар билан ишимизнинг баъзи йуналишларини тушунтириб бераман.

«Бирлик» халк харакати Интернетда уз электрон сахифасини очиб, у ерга хамма когозли нашрларининг электрон версиясини куйишга бошлагани купчиликка маълум. Хозир у ерда кундалик хабарлар Хроникаси булими бор, укувчиларимиз учун дискуссион клуб яратганмиз, баъзи долзарб масалалар буйича укувчиларнинг фикрини аноним овоз бериш йули билан урганувчи сахифа очганмиз. Бир огиз килиб айтсак, узбек тилидаги биринчи эркин хабар олиш, хабар таркатиш ва хабар алмашиш механизмини ишга туширдик. Узбекистон хукуматининг уз халкига карши курган информацион блокадасини бу сохада бузишга бошладик хам.

Тугри, бугун Узбекистонда Интернет ва электрон почта кенг ёйилмаган. Бу хукуматнинг онгли равишда олиб борятган сиёсатининг махсули. Уйлаб куринг, кушни жумхуриятларда купчилик газеталар электрон версияларини чикаришга бошладилар, бизда эса бу кунга кадар бирорта узбекча газета ва журнал редакцияси Интернетга уланган компьютерга эга эмас. Улар гуёки тош даврида яшамокдалар.

Бугун Узбекистонда Интернетга уланган одамлар ёки давлат структурасидаги одамлар ёки катта ширкатлар. Катта ширкатлар хам асосан хукуматга якин одамларники. Буни ургулаятганимнинг сабаби – хозир бизнинг веб сахифамизни мунтазам куриб бораятганлар хам улар. Демак, биз Интернет оркали укувчиларимизнинг фикрини урганганда оддий халкнинг эмас, давлат ва хукумат структураларига якин булган одамларнинг, «Умид»чиларни хам шу категорияга киритяпман, фикрини ургандик. Шу категория одамлар ичида купрок бизга мойиллик билдириб, уз фикрини очик билдираётганларнинг микдори умумий укувчиларнинг тахминан 50%ини ташкил килипти. Бу факт бугунги хукуматни вахимага солса керак. Чунки уларнинг тоталитар пропагандасининг кучи бугунок тоталитар кучга эга эмаслиги маълум булаяпти.

Биз аноним овоз бериш йули билан хам фикр ургандик. Укувчиларга «Каримовнинг керак булса 200 кишининг калласини узаман, жиноятчи деб гумон килинаётганларни тополмасак, оталарини жавобгарликка тортамиз» сузларини кабул киласизми, уларга кушиласизми ё йукми, деб савол бердик.

Ана шу аноним йукламанинг натижаси жуда ибратли. Унда катнашганларнинг 90 фоизи бу сузларни кабул килмаймиз, уларга кушилмаймиз, деб жавоб беришипти. Бу натижаниг яна икки мухим нуктаси тугрисида тухтамокчиман.

Биринчиси. Берилган савол ташки куринишидангина жузъий. Аслида эса у Каримовнинг бугунги сиёсатини, баъзилар уялибгина «каттикулик» деб айтаятган халкни камчи остида ушлаб туриш сиёсатининг узагидир.

Иккинчиси. Бу аноним овоз беришда тупланган статистика унчалик катта эмас. Аммо у аноним, демак укувчиларнинг асл дунё каршларини ифода этади. Бу балки узбеклар ичида утказилган биринчи жиддий ва аноним йуклама. Овоз беришда 150га якин киши катнашган. Мисол учун шуни айтмокчиман, Туркияда энг катта газеталари бу каби масалаларда 1000-1500 кишининг фикрини урганишади.

Узбекистонни бугун бошкараётганлар хам бу натижадан жиддий хулоса чикаришлари керак. Биз истардикки, хали яна хам купрок одамнинг бошини ёриш керак экан, деган хулоса чикарилмасин.


* * *
Узбекистоннинг бугуни тугрисида гапириб 16 февраль вокеларини четлаб утиш мумкин эмас. Биз «Бирлик» халк харакати уларок бу вокеаларга принципиал муносабатимизни курсатдик, бу хусусда расмий куришимизни ифода этувчи Баёнот эълон килдик. Мен бу ерда масаланинг бир жихатига эътиборингизни каратмокчиман.

Маълумки, Узбекистонда ва чет элда яшомокда булган бир катор мухолифатчилар, баъзида холис одамлар, хукуматнинг 16 февраль вокеаларида «Эрк» паритиясининг хам кули бор деган пропагандасини коралашди ва «Эрк»ни химоя килишди. Биз уз чикишларимизда бу партиянинг номини тилга олмаган булсак хам, аслида бу партияни оклаятганларнинг фикрига кушиламиз. Чунки, баёнотимизда бу портлашларни Узбекистон хавфсизлик ходимлари тарафидан уюштирилган деб бахоладикми, демак бошкалардан шубха килишимиз мумкин эмас

Хозир Узбекистон президенти ушланганларни очик суд киламиз, деб ваъда беришга бошлади. Агар шундай булса, якин орада бу ишга хукумат иддао килаятган одамларнинг алокаси борлигининг исботланмаганлигини гувохи буламиз.

Шу билан бир каторда, бир нарсани айтмасдан утиб булмайди. Менинг билишимча, хеч бир ерда 16 февраль вокеаларида «Эрк» партияси аралашган, деган гап айтилмади. Уйлайманки, бундай булиши хам мумкин эмас. Бунинг устига, маълумки, бу партиянинг кузга куринган фаоллари Узбекистонда очикча юришипти. Агар хукумат бу ишда «Эрк»ни айбласа, улар билан биринчи навбатда «шугулланиш»га бошлашарди.

Айбнома асосан бу партия раисига каратилмокда. Бунинг сабабини эса Каримов билан «Эрк» раисининг 1989-1992 йиллардаги баъзида жуда шубхали булган хамкорлиги ва аввал илик булиб кейин совуган муносабатларидан кидириш керак. Бу муносабатларнинг сиёсий тоза булмаганлиги бу икки кишининг сунг йилларда матбуотдаги чикишларидан хам куриниб турипти. Уларнинг иккаласи хам бир биридан аламзада, урин алмашиб колганларида хам ахвол шу каби булаверарди.

«Эрк» раиси 16 февраль вокеаларига алокаси йуклигини айтди. Мен бунга ишонаман. Факат, уйлайманки, айбловлар жудда жиддий улчовларга бориб колди. Бу шароитда, раис булса хам бир одамнинг баёнотлари етарсиз. Партия узининг салмокли, жиддий баёнотини эълон килганини эса хали эшитмадик.

Бу иш кеч булса хам килиниши керак. Шунда хамма демократ мухолифатчилар у баёнотга асосланиб 16 февраль вокеаларига оид саволларга аник, кайтариб айтаман аник жавоб беришлари осонлашади.

Хозир «Эрк» раисини бу ишга аралаштиришга интилишаятган булса, бунга сабаб булаятган нарсалардан яна биттаси бу партия принципиал масалаларда уз позициясини билдирмаятгани, балки уларни белгиламаятгани ва партия рахбарлари кундалик кайфиятларидан келиб чикиб булса керак баъзи норасмий доираларда ва хатто расмий чикишларида чукур уйланмаган нарсаларни гапиришга одатланиб колганлари булиши мумкин.