Журнал Ҳаракат №2 (17) 1999. ЖУРНАЛИМИЗНИНГ БУ СОНИДА:

(Суз боши урнига) - Сайловлар ва террор
Сайловлар хамма ерда мухим вокеа. Демократик давлатларда хам диктатураларда хам.

Демократик жамиятларда сайловда иштирок этмокчи булганларнинг максади - мажуд конунлар доирасида уз ракиблари устидан галаба козониш. Диктатуралардачи? Баъзилар диктатураларда сайловлар муаммоси йук, чунки бу ерда сайловларнинг узи йук, сайлов номи остида утказиладиган масхарабозлик бор халос, деб уйлашади. Масхарабозлик хусусида улар хаклар. Лекин бу масхарабозликни утказиш муаммоси бор. Ва бу муаммо диктаторлар учун сайловлар муаммосининг узига хос шаклидир.

Демократик жамиятда сайловларда маглубиятга учраш кимнингдир сиёсий карьерасини битириши мумкин. Бу хам мухим нарса, аммо хар холда тугридан тугри хаёт мамот муаммоси эмас. Диктатураларда бу тугридан тугри хаёт мамот масаласи, диктаторларнинг хаёт мамот муаммоси. Чунки, бириничидан, уларда курсидан тушишдан куркув хасталиги бир. Иккинчидан, диктатор ва унинг атрофидаги халк бойлигини уз шахсий бойлигидек еб етган туданинг моддий манфаатлари бор. Диктаторларнинг эс-хуши шу икки нарсада булгани учун улар халк манфаатларини уйлашлари хам мумкин эмас. Лекин кулдор учун куллар ишга лаёкатли булгандагина керак булганидек ва шу сабабдан у уз кулларининг энг минимал эхтиёжларини кондириб турганидек, диктатор шу нуктаи назардан келиб чикиб халк тугрисида, унинг энг минимал манфаатлари тугрисида хам уйлашга мажбур.

Лекин узи ва атрофидагиларнинг манфаати халк манфаатлари билан конфликтга кирса, у хеч тараддуд этмасдан халк манфаатларига куз юмиб узини уйлаши бутун тарих диктаторларининг мисолида исботланган. Халк ва жамиятлар ривожланган сари диктаторларни уз бошидан улоктираётганларининг сабаби шунда. Бундан ташкари, худди шу сабабдан энди халклар учун сайловлар хаёт мамот масаласига айланмокда.

21 аср бусагасида инсониятнинг хаёти аввалги даврлардагидан фаркли. Аввалги даврларда одамларнинг фаровонлиги уларнинг табиатдан олабиладиган нарсаларига боглик эди. Улар тамомийла табиатга боглик эдилар. Масалан, хамма ерда, дехкончилик билан шугулланадиганларнинг хаёти ёмгирнинг ёгиб ёгмаслигига богликди. Одамлар ирригацияни ривожлантириб, сув омборлари куриб, бир бирларига ёрдам бериш механизмларини яратиб табиатнинг капризларига богликларини минималлаштирдилар. Бу кунда одамларнинг, халкларнинг фаровонлиги юксак даражали янги технологиялар ва аник фанларнинг ривожланишини йуналтиришдан тортиб молиявий системани тугри бошкарилишини йулга солиш каби юкори даражали мураккаб масалаларга боглик булиб колди. Бу масалаларда бироз янглишиш катта иктисодий талофатларга олиб келмокда. Давлатни бошкараётганларнинг, президентлик давлатларда президентнинг роли осиё мамлакатларида хали купчилик тушуниб етмаётган даражада катта.

Ривожланган гарб жамиятлари буни аллакачон тушуниб етдилар ва уз рахбарларини сайлаш механизмини замонавий жамиятнинг асосларидан бирига айлантирдилар. Масалан, АКШда турт йилда бир буладиган сайловлар учун камида 1 йиллик сайлов кампанияси олиб борилади. Гарбдагилар «Керакли тошнинг огирлиги йук»лигини билганлари учун сайловларнинг чикимларидан, сайлов кампанияси олиб келадиган баъзи муаммолардан чучимайдилар ва сайлов кампанияларига катта ахамият берадилар. Сайловларда мисли курилмаган ракобатни енгиб халкни ишонтиролганларгина конунчилик ва ижрочилик хокимиятларига келадилар, суд хокимиятини ташкил этадилар.

Диктаторлар сайлов ва референдум номи остида остида спектакль утказиб нафакат халкни уз рахбарларини сайлашдек мухим конституцион хакларидан махрум этадилар. Бундан ёмони, давлатни бошкаришда альтернатив режалари борларни сайловга катнаштирмасдан, уз давлат ва жамиятларига карши жиноят киладилар. Яъни давлатнинг, демак халкнинг равнаки учун мухолифат партиялари кутариб чиккан программаларни ахборот воситалари кулларида эканлигидан фойдаланиб халкдан яширадилар. Халкнинг кенг табакалари курмаган бу программаларга узларича «ноконструктив», «курук гап» каби бахолар бериб, уларни халк мухокамасига куйдирмаслик учун мухолифатни узини йук килиб куяколишга интиладилар. Мухолифат йук килиниб, ракобат киладиган куч колмагандан кейин аклларига нима келса шуни килиб, содда халкка энг яхши йул шу «уз йулимиз» деб уктириб кун курадилар.

Узбекистондаги хозирга режим маданий давлатлар учун аввалги асрларда колиб кетган усулларни мохирона ишлатаётганини тан олиш керак. Лекин бу «узимизнинг йулимиз» деб номланаётган йул хамма диктаторларнинг алмисокдан колган йулидан бошка нарса эмас. Классик адабий асар ун марталаб сахналаштирилса хам харбир театр уз имкониятлари, узининг мавжуд актёрлар коллективи ва режиссёрининг фантазиясидан келиб чикиб уни бироз янгича талкин килиб сахнага куйгани каби Узбекистонда хам мустакил диктатуранинг урнатилиши ва «сайловлар»нинг утказишига оид бошкалардан бир оз фаркли анаъналар ва тартиблар бор халос.

Тошкентдаги 16 февраль портлашларининг 1999 йилда буладиган парламент ва 2000 йилда буладиган президентлик сайловларига алокаси борлигини айтган мухолифатчилар уша анъана ва тартибларни яхши билганлари учун бундай дайишаяпти. Уларни сиёсатга янги кириб келаётганлар ва умуман бутун узбек жамияти хам яхши урганиши ва билиши керак.


1990: Янги даврдаги биринчи сайловлар
Бу ерда янги давр деб Узбекистонда сийсий мухолифат, яъни «Бирлик» халк харакати тузилгандан кейинги даврни айтаяпмиз. Жуда тугри буламан десак, аслида, 1989 йил март ойида булиб утган СССР парламентига сайловларни хам бу даврга киритиш керак эди. Аммо Ташаббус гурухи 1998 йилнинг 11 ноябрида тузилган «Бирлик» халк харакати Тошкентдаги икки сайлов округидан номзод чикаришга харакат килганини хисобламаса, унинг бу сайловларда фаол катнашишга кучи хам, бундай жиддий сиёсий кампания утказишга тайёр булган ташкилий структураси хам йук эди. Шунинг учун янги даврдаги сайловларнинг биринчиси сифатида 1990 йилнинг февралида булган Узбекистон Олий Кенгашига сайловларни олаяпмиз. Бундай килишга расмиятчилик нуктаи назарилан хам хакли булсак керак, чунки «Бирлик»нинг Таъсис курултойи 1989 йилнинг 28 майида утказилган.

«Бирлик»нинг халк ичидаги обруси уша кунларда кун эмас, соат сайин усиб борарди. У июнь ойи бошида турк месхетлари билан узбеклар орасида КГБ тарафидан уюштирилган конли вокеаларнинг тинчлантирилишида катта роль уйнади. Унинг узбеклар хам турклар, бир халк ичидаги нохуш бу вокеа миллатлараро низо деб бахоланиши мумкинми, маъносидаги баёнотномаси «Бирлик»ка дунё микёсида обру келтирди, чунки у КГБнинг уйинига тушмаганини курсатди. КГБнинг бу уйиндаги максади эса турклигини унитган узбекларни месхет туркларига карши куйиш эди.

Узбек тилининг химояси учун «Бирлик» бошлаган кураш узбек халкининг янги тарихида энг мухим вокеа. Чунки у мустакиллик учун курашнинг дебочаси эди. Аввал Нишонов кейин Каримов узбек тилини давлат тили килинишига охирги дакикагача каршилик килдилар, амма халкнинг истагини майдонларга олиб чиккан «Бирлик»ни тухтатолмадилар ва натижада уша пайтдаги Олий Кенгаш узбек тилини давлат тили, деб эълон килишга мажбур булди. Унинг ва Каримовнинг бунга мажбур булганини айтиш муболага эмас. Буни исботловчи куплаб фактлар бор. Мана факат биттаси.

20 октябрда узбек тили давлат тили деб эълон килинди. 18 октябрь кечкурун ва 19 октябрь куни эрталаб эса, буни талаб килиб митингга йигилганлар милиция тарафидан калтакландилар, унлаб «Бирлик»чилар камалдилар. Митингларнинг тухтамаётганини курган Каримов парламентга тегишли конунни дархол кабул килиш тугрисида буйрук беришга мажбур булди. Аммо мажбур килинганини аламини олиш учун «Бирлик»чиларни камашни давом эттирди. Агар Ислом Каримов узбек тилининг давлат тили булишини истаса, узи митингчилар олдига чикиб ёки бирорта вакилини чикартириб «Миллатимизнинг тили учун кайгураётганингиз учун рахмат. Эртага узбек тили давлат тили деб эълон килинади. Вакилларингизни тайинланг, улар бу Олий Кенгашнинг тарихий сессиясида катнашсин» каби бир нарса дейиши керакмасмиди? Ёки митингчилар олдига чикиб уларга узи кушилиш керак эмасмиди? У киши узбек тилининг давлат тили булиши кераклигини уйласа, айнан шу талаб билан кучага чиккан митингчиларни калтаклатиб камокларга отармиди?

Бугунги режимнинг мудхиш пропагандаси остида ориентирини йукотиб куйганлар, Каримовни узбек тилини давлат тили килган миллий кахрамондек курсатишга интилаётганлар бир фактни билиб куйишлари лозим: 1989 йили 18-20 октябрь кунлари ва ундан олдин узбек тили давлат тили булсин деб, узини халклигини курсатиш учун тинч митиннга чиккан узбеклар Ислом Каримов тарафидан калтаклатилганлар, камокларга отилганлар. Уша кунги вокеалаорнинг купчилиги видеога олиниб, тарих сахифаларига туширилган. Бу вокеаларни видеога олиб уларни абадийлаштирган кинорежиссер Абдулазиз Махмудов хам камокка ташлаган. Ха, хеч шубхасиз, Каримовнинг кахрамонлиги бу видеолар узбекларнинг телевизион экранларига етиб келган кун битади. Иншоолох, бу кунлар хам келади.

Шундай килиб, Каримов узбек тили масаласида муваффакиятсизликка учради. Аммо у хам, Москва хам бир нарсани куриб турардилар. Хамма жумхуриятларда булаётгандек, Узбекистонда хам «Бирлик»нинг бирдан бир максади узбек тилини давлат тили килиш эмасди. Колаверса, бу асосий максад йулидаги машк эди. Асосий максад – мустакилликди. Каримовнинг хам, Москванинг хам максади мустакиллик истаган «Бирлик»ни тухтатиш эди. Баъзилар, Каримов уша пайтда Москвага кулок солишга мажбур эди, деб бахона кидиришлари мумкин. Агар шундай булса хам бу миллатга нисбатан килинган жиноят. Аммо, атрофга каранг, бошка жумхурият рахбарлари нима килдилар? Узбекистон ва Туркманистондан бошка хеч бир жумхуриятда уша пайтдаги Коммунист партия лидерлари, яъни амалдаги хокимият бошликлари, мустакиллик учун кураш бошлаган миллий-демократик харакатларни очикдан очик йук килишга интилмадилар. Аксинча, Москванинг кузини шамгалат килиб уларга ёрдам беришга харакат килдилар.

Каримовнинг максади бошка эди. Узбекистонда миллий харакатни йук килиб Москванинг олкишини олиш. Каримов бу ишни КГБ билан биргаликда хокимиятга келган кунидан бошлади. Уларнинг асосий максади 1990 йилнинг бошларига режалаштирилаётган Узбекистон Олий Кенгашига сайловларда «Бирлик»нинг галабасини олдини олиш булгани энди хаммага маълум. Улар уйгониб келаётган жамиятда альтернативсиз, эски совет усулида сайловлар утказиб булмаслигини тушунсаларда, халк иродаси олдида чекинишни уйламадилар. Бошка йуллар кидирдилар. Демократик сайловлар утказиб уз курсиларидан ажраб колиш эхтимолини йук килиш йулини Каримов ва унинг атрофидагилар уша сайловлар арафасида топдилар ва «сайлов олди кампанисини утказиш» махоратини эгалладилар. Лекин кандай мудхиш ва келажакда конли буладиган йулга кирганларини уша пайта ёки билмадилар ёки узларини билмасликка солдилар.

У кунги вокеалар Узбекистон демократик мухолифатининг матбуотида етарлича ёритилган. Уларни кайтадан айтиб чикиш ниятимиз йук. Аммо коммунистларнинг стратегиясини асосий нуктасини ургуламокчимиз. Бу нукта – мухолифатни сайловларда иштирок этишига йул куймаслик. Бу иш 1990 йил сайловлари арафасида етарлича осон амалга оширилди. «Бирлик» ичидаги шоир Салой Мадаминов (Мухаммад Солих) бошчилигидаги бир гурухга 2та депутатлик мандати ваъда килинди ва у гурух коммунистлар билан очикча хамкорлик йулига утди, бугун буни улар расмий чикишларида хам тан олмокдалар. Улар хукуматнинг бутун имкониятларидан фойдаланиб «Бирлик»ни сайловлар арафасида булдилар ва бироздан кейин «Эрк» халк харакатини туздилар (кейинчалик «Эрк» партияси булдилар). Мукаддас кураш давридаги соткинликни хазм килолмаган тажрибасиз мухолифатчиларнинг купчилиги сиёсатдан айрилдилар.

Бундай шароитда Узбекистонда коммунистларнинг хокимияти янада мустахкамланди. Хамма жумхуриятларда коммунистлар жар ёкасига келаркан, факат Узбекистонда («Эрк» ёрдамида) ва Туркманистонда (бу ерда мухолифат йук эди) улар мустахкамландилар. Булар хаммаси маълум фактлар. Биз бу ерда масаланинг шу пайтгача диккат килинмаган жихатига эътибор бермокчимиз.


1994: Илк «иккипартиялик» сайловлар
1990 йилдаги парламент сайловларида Каримов бир нарсани яхши тушуниб етди: Сайловларни осонликча «ютиб» чикишнинг йули сайловлар арафасида сайловда катнашиши мумкин булган сиёсий кучларни кайси йул билан булса булсин фалаж килиш, сайловлар эълон килинмасиданок жамиятда сайловларга нисбатан позиция шакллантириб олиш ва сунгра сайловларни бироз узгартиришларни хисобга олмаса эски совет типида утказиш. Бу йул биринчи карашда унчалик маданий булмаса хам, сиёсий манёврга ухшаб кетади ва баъзилар уни шундай талкин килишга интилмокда булганлари хам маълум. Аммо жамият хукумат истаса истамаса ривожланиб келаркан, мухолифатни фалаж килиш сайловдан сайловга огирлашди. Максад эса хали хам «кайси йул билан булса булсин» мухолифатни фалаж килиш булгани учун фалаж килиш борган сари мудхиш тусга кирабошлади.

Буни янги даврдаги иккинчи парламент сайловларидаёк курдик. Бу пайтга келиб Узбекистон хукумати узига итоаткор парламентда «Бирлик»нинг йулини кесадиган фармонлар чикариб олди, кейин унга карши террор бошлаб лидерларнинг бир кисмини каматти, бир кисми юрт ташкарисига чикиб кетишга мажбур булда. Сунгра навбат уз ролини уйнаб булган «Эрк»ка келди. У тезда йук килинди. Ушандаёк кейинги сайловларни уйлашга бошлаган Каримов дархол «Ватан тараккиёти» партиясини туздирди. Аммо хукумат учун бир хавф борди. У уз олдига «Ватан тараккиётини» олиб бироз демократик сайловлар утказса, бу фурсатдан мухолифат фойдаланиб колиши ва сайловларда катнашмаса хам мавкесини тузатиб олиши мумкин. Буни олдини олиш учун аввалги сайловлар олдида булганидек иккинчи уйин бошланди. Аммо уйин бошкачарок. Чунки бу сафар хукуматнинг каршисида такикланган булса хам анча тажрибали, маркази йук килинган булса хам вилоят ва туманларда анчагина кучи булган мухолифат борди. Шунинг учун мухолифатга сайловлардан олдин бериладиган зарба аввалгисидан кучлирок булиши керак эди.

Хукуматнинг уйини 1994 йилнинг урталаридан хам аввалрок бошланди. Яъни сайловлардан 7-8 ой олдин. Узбекистон хукумати «Эрк» партиясини давлат тунтариши килиш учун Туркияда террористлар тайёрлашда айблади ва бу иш буйича собик Узбекистон халк депутати Мурод Жураев билан бир каторда гуёки террористликка ургатилаган бир гурух узбек ёшларини кулга туширганини эълон килиб, мухолифатга карши яна бир кампания бошлади. Демократик мухолифатнинг терроризмда айбланиши бизнинг юрт ташкарисидаги хайрихохларимизни хам уйлатиб куйди, иккилантирди. Узбекистон мухолифати узини оклаш билан овора булиб колди. «Бирликчилар бу айбномаларнинг тагида хукумат вахима килгандек булмаса хам баъзибир хомхаёл кишиларнинг маъсулиятсиз баёнотлари ва хатто режалари борлигини билсаларда, бу хусусда демократчасига кескин харакат килмадилар. Чунки, улар уша пайтда эски гиналарни унитиб диктатурага карши курашда «Эрк»чилар билан якинлашишни истардилар.

Номи демократик булган бу партиянинг террористлар таёрлаши масаласи эса хукуматнинг провокацияси булиб, унинг бошида уша кунларда Туркияда узини «Эрк» партияси раисининг куримачисиман деб юрган собик КГБчи турарди. «Эрк» партиясининг демократ рухдаги аъзоларининг бу ишга хеч бир алокалари йук. Аммо, кизиги шундаки, бу куримачи бу кунда Узбекистонда хеч нарса булмагандек яшаяпти!?

Хозир бу масалага чукур кириш ниятимиз йук, факат, иккинчи сайловлар арафасида хам «Эрк» лидерининг номи аралашган вокеа юз бериб, бу вокеа Узбекистон хукуматига сайловларни узи истаган холда утказиб олиш учун ёрдам берганини тасодиф деб айтиш осон эмас.


Буёги нима булади?
Бундан ярим йил олдин буни купчилик тасодиф деб караб, биз бу ерда айтаётган богланишни жиддийга олмаган буларди. Аммо бугунчи? Навбатдаги парламент ва президент сайловлари арафасида яна «Эрк» партияси раисининг номи аралашган вокеалар Узбекистон хукуматига келаятган сайловларни хам эскичасига утказиб олиш учун замин яратмаяптими? Яратаяптиди.

Кандай шаклда булишини билмасак хам, Узбекистон КГБси сайловлар арфасида аввалгиларидан хам дахшатлирок бир провокация килишини кутгандик. Аммо 16 февралдаги каби конли вокеаларни эмас. Таниш партиянинг номи яна бу вокеалар ичида чикишини эмас.

Бу вокеалардан кейин хар бир онгли одам уйлаб куриши керак, давлатимиз келажаги кандай одамларнинг кулида колди. Буёги нима булади?

Келажакка караб прогноз килиш учун эса утганларни яна киска эсаб утайлик. Аввалги, 1990 ва 1994 йиллардаги, сайловлар арафасида ва бу йил утиши керак булган сайловлар арафасида хукумат сайловларни узи истаган шаклда утказиб олиш максадида мухолифатни нейтраллаштириш учун турли провокациялар уюштириб, уни, яъни мухолифатни сайловларга катнаштирилмаётганини оклашга асос тайёрлади. Келинг уйлаб курайлик, кейинги сайловлар арафасида нима булади.

Партияларни булиш, мухолифат ва мухолифат сифатидаги партяларни 2 депутатлик мандатига сотиб олиш каби уйинлар энди натижа берадиган нарса эмас.

Кимдир террорист тайёрлаяпти каби хабарларга энди хеч ким эътибор хам бермайди. Чунки хукумат вакилларининг расмий чикишларига карасак Узбекистон бугунок террористларга тула эмиш. Халк террористлар ичида яшашга ургатилди.

Президентга суикасд деб бобма портлатишлар хам энди хеч кимни хайратга ва куркув туширмайди, паникага солмайди. Зотан, хозирок хамма ёкда, отиш, портлаш ва котилликлар. Мана милициялаштирилган давлат тузишнинг илк натижалари.

Сайловдан сайловга сайловолди провокацияларнинг мудхишлик даражаси ошиб бораётганини, бугун хукуматдагилар мансаб хастаси эканликларини, мансабларини саклаб колиш учун хеч нарсадан тортинмасликларини инобатга олсак факат бир хулоса чикариш мумкин: Кейинги сайловлар арафасида улар ёки фукаролар уруши ёки кушни давлатларнинг бири билан уруш чикаришади.

Бу шунчаки хаёл эмас. Мамлакатимизда булаятган вокеаларнинг тахлилидан чикарилган хулоса.

Хушёр булинг, узбеклар. Кураяпсизларми, баркарорлик, баркарорлик деб тинимсиз гапириб, аслида сизни каерга олиб кетишаяпти?