(Сўз боши ўрнига) - «Бирлик» Ўзбекистонни янги сиёсий даврга олиб кирмокда
Хар кандай давлат ўз тарихида маълум боскичлардан, даврлардан ўтади. Ўзбекистон хам бундан истисно эмас. Мамлакатимизнинг шу ном остидаги давлат сифатида яшаган тарихини олсак, бу боскич ва даврларни жуда яхши кўришимиз мумкин.

Абдурахим Пўлат «Харакат» журналининг аввалги сонларидан бирида нашр килинган «Ўзбекистон учун хукукий давлат йўли: Учинчи жумхурият» маколасида (№ 1(8), 1997) замонавий давлатчилик тарихимиздаги 2 даврни эътироф килишни таклиф килиб, уларнинг мантикий давоми ўларок 3-чи даврга оёк босишимиз мукаррар эканлигини ёзади. Бу икии даврни ўша макола асосида англатишга харакат киламиз. Мана ўша маколадан бир парча:



* * *

Ўзбекистанда биринчи жумхурият 1924-25 йилларда тузилганди. Лекин бу жумхуриятнинг тузилиш кунини хам аник белгилаш кийин.



Маълумки, Совет замонида Ўзбекистон Совет Социалистик Республикасининг тугилиш куни сифатида 1924 йил 27 октябрь куни кўрсатиларди. Шу куни СССРнинг Бутуниттифок Марказий Ижроия Комитети - ВЦИК - Иттифок таркибида иккита янги республика - Ўзбекистон ССР ва Туркманистон ССРни тузишга карор килди. ВЦИК СССРнинг хакикий ва якка хокими булган РСДРП(б)нинг (Коммунистик партиянинг эски оти) иродасини амалга оширувчи орган бўлгани учун 1924 йил 27 октябрни бу республикаларнинг феълан тузилиш куни деб кабул килиниши тўгридир.



Аммо биз бу масалага бошка тарафдан хам карашга мажбурмиз. Хар холда, бу давлатни ташкил килган халк хам ўз давлатининг тузилишида, хеч бўлмаса расмиятчилик учун, иштирок этиши керак эмасми? Бундай расмиятчилик кейинчалак амалга оширилган ва 1925 йил 13-17 февралда ўтказилган Ўзбекистон ССР халк депутатларининг 1-съездида Ўзбекистон давлати тузилди, деб эълон килинган.



Бу давлат ўша пайтда кабул килинган Конституциясида мустакил деб эълон килиниб, ўша йили май ойида Бутуниттифок Советларнинг 3-съездида «ўз истаги» билан СССРга кабул килинган бўлсада, у Москванинг кўгирчоги бўлганини, Россиянинг бу давлатларни тузишдан асосий максади тарихий Туркистонни парчалаб ташлаш эканлигини айтиб ўтиришнинг хам кераги йўк.



Аммо, иккинчи тарафдан, шуни хам эътироф этишимиз керакки, 1924 йил 27 октябрда Москвада ва 1925 йил 13-17 февралда Тошкентда олинган карорлар натижасида тарихда биринчи марта Ўзбекистон деб аталган давлат юзага келди. Ха, баъзибир ўзгаришларни хисобга олмаса, хозирги чегараларига, хозирги маъмурий-бошкариш системасига, хозирги миллий таркибига ва давлатнинг бошка атрибутларига эга бўлган Ўзбекистон ўша замонда шундай курилганди.



Асосан идеологик сифатларни ташиган Совет Социалистик сўзларини олиб ташласак, бу давлат Биринчи Ўзбекистон давлати, Биринчи Ўзбекистон жумхуриятидир. У 66-67 йил умр кўрди.



1991 йили СССР йўк бўлди, Ўзбекистон мустакиллигига ковишди. Аммо мустакилликка эришиш кунига карасак, яна чалкашликлар кўринади.



Ўзбекистон ўзини 1991 йил 31 августда мустакил деб эълон килди. Лекин СССРдан чикиш тўгрисида гап хам бўлгани йўк. СССР ичида эса, то 1924 йилдан бери мустакил эдик. 1991 йил мустакиллигини дунёда хеч ким тан олмади хам (Грузиянинг ўша пайтдаги президенти Гасахурдиядан ташкари. – Тах.). Ўша 1991нинг 8 декабрида СССРнинг курувчилари бўлган тўртта давлатдан учтаси, яъни Россия, Украина ва Белорусия СССРни таркатилганини эълон килдилар. Табиийки, биз мустакил бўлиб колдик. Албатта, СССРнинг таркатилиши кайта куриш йиллари олиб борилган машаккатли курашнинг натижаси бўлди. Бу курашда кахрамонларча иштирок этган «Бирлик»нинг хам, 1924 йил «мустакиллигини» яна бир марта эслатиб, Москвага ўзини кўрсатиб кўйган Ўзбекистон ССР Олий Советининг 1991 йил 31 август карорининг хам, бошка куч ва вокеаларнинг хам, масалан, 1990 йил 20 июнда кабул килинган Мустакиллик Декларациясининг, ўз улуши бор.



1991 йил 8 декабрдан кейин бир неча кун ичида бутун дунё бизни мустакил давлат сифатида таниди. Бундан кейин «СССРдан чикиш» сўзларини яна ишлатмасдан 1991 йил 29 декабрда ўтказилган референдум эса, ўша пайтда давлатчилигимиз хали жиддийликдан узок бўлганини кўрсатади, халос.



Нима бўлса хам, СССР таркатилгандан кейин Ўзбекистон давлати хеч шубхасиз янги сифатга эришди. Бу янги Ўзбекистонни Иккинчи Ўзбекистон жумхурияти дея биламиз.



Каранг, кандай кизик паралеллик бор.



Ўзбекистоннинг СССР ичида давлат сифатида тузилиши икки сана билан боглик: 27 октябрь 1924 йил - реал кучга эга булган Москванинг карори олинган кун; 13 февраль 1925 йил - Москванинг карори Тошкентда расмийлаштирилган кун.



Ўзбекистоннинг мустакил бўлиши хам икки сана билан боглик: 31 август 1991 йил - СССР ичида иккинчи марта мустакиллик эълон килинди; 1991 йил 8 декабрь - Беловежские Пушчида СССР йўк килинди, Ўзбекистон мустакил бўлди.





* * *



Абдурахим Пўлатнинг маколасидаги парчада тилга олинган иккинчи жумхуриятнинг биринчисидан асосий фарки – Ўзбекистон мустакил бўлиб, дунё мамлакатлари хамжамиятига аъзо бўлиши. Табиий, мустакилликдан келиб чикадиган бошка фарклар хам бор. Аммо, уларни мухокама килиш бу маколанинг мавзуси ташкарисидадир.



Мавзуимиз нуктаи назаридан мухим бўлган нарса – бу икки жумхуриятнинг умумий тарафлари, уларнинг иккаласи хам диктаторлик режимларидан иборат эканликлари. Иккала диктатура хам халкни зўравонлик ва оммавий катагонлар йўли билан тобеликда ушлаб туришга асослангани. Халк ўз иродасини ифода этолмаслигининг сабаби эса – ижроия, конунчилик ва суд хокимиятларининг бир биридан мустакил эмаслиги, конунчилик ва суд хокимиятлари ижроия хокимиятининг ўйинчогига айлантирилгани, ижроия хокимияти эса ўз хаётини хавфсизлик хизмати ва милицияга таяниб сурдираётганидир.



Бу боши берк кўчадан чикишнинг бирдан бир йўли кўппартиялик жамият яратиш эканлигини инсониятнинг тарихи кўрсатиб бўлди. Бас, шундай экан, Ўзбекистонни хам замонавий давлатга айлантириш йўлидаги биринчи кадам кўппартияликдир.



Ўзбекистонда кўппартиялик система яратишга илк уриниш 1988-92 йиллари бўлди. 1988 йили «Бирлик» халк харакати тузилди. Кўп марта таъкидланганидек, «Бирлик» ўз мохияти билан сиёсий партия бўлган, ўша вактнинг шартларии уни сиёсий партия деб очик айтишга имкон бермаганлигини унитмамок керак.



«Бирлик» халк харакатининг демократик мухолифат сифатида шаклланиши ва бошка жумхуриятлардаги демократ кучлар билан олиб борган кураши СССРнинг йўк бўлиши ва Ўзбекистоннинг мустакил давлатга айланишида мухим омиллардан бўлгани хам хакикатдир. Унинг 1989-90 йиллардаги обрўси ва кучи Ўзбекистонни демократия йўлига солиб юбориш учун етарликдек кўринарди. Аммо, бир томондан, унинг тажриба етарсизлиги, иккинчи томондан, ўзбек жамияти совет замонидан колган ижтимоий-сиёсий карахтликдан тўла кутулолмагани сабабли, мамлакатимизни узок йиллар Москва контроли остида бошкариб келган совет-коммунистик номенлатураси КГБнинг кучи ва унинг режалари бўйича аввал «Бирлик»ни расмий сиёсат майдонидан чикариб юборишга эришди ва сўнгра совет типидаги диктатурани тиклаб олди.



Бугунги Ўзбекистон номига кўра - жумхурият. Хўш, жумхуриятнинг ўрта аср типидаги хонликлардан фарки нима ўзи!?



Жумхуриятларда халкнинг иродаси хамма нарсадан устун ва хамма нарсага хокимдир. Хукумат халкнинг хизматида бўлиб, унинг фаровон хаёт кечиришини таъминлаш учун фаолият олиб боради. Энг мухими – хукумат миллат сайлаган парламентнинг контроли остида бўлади. Парламент хакикий кўппартиялик асосида шакллангани учун, хукумат феълан партияларнинг контроли остида бўлади. Партияларнинг ракобати эса - тараккиётнинг асл гарови.



Ўзбекистон мустакил бўлгач, халк ўз иродасининг устунлигига эришмади, фаровон хаётга ковушмади. Хукуматнинг ўзи тузиб кўйган «чўнтак» партиялари «сиёсий партия» тушунчасидан канчалик узок бўлса, улар «иштирокида» яратилган парламент - Олий Мажлис – хакикий парламент тушунчасидан шунчалик узокдир. Шу маънода, Ўзбекистоннинг мустакиллиги халкка хеч нарса бермади. На сиёсий эркинлик, на иктисодий фаровонлик.



Буларни яхши тушуниб етган «Бирлик»чилар, ташкилотлари 1993 йилдан бери расмий бўлмаса хам феълан такикланган бўлишига карамасдан, Ўзбекистонда 90-йилнинг бошларида хакикий кўппартиялик яратиш учун бошлаган курашларининг хеч тўхтатмадилар. Мамлакатда демократик мухолифатга ва умуман бошкача фикрловчиларга карши хукуматнинг олиб борган репрессиялари хам уларни тўхтатолмади.



Юрт ичидаги «Бирлик»чилар хукук химоячиларига айландилар ва Ўзбекистондаги мудхиш ахволни дунё жамоатчилигига етказдилар. Юрт ташкарисига чикиб кетишга мажбур бўлган мухолифатчилар эса, дунё жамоатчилигининг, биринчи навбатда, Гарб давлатларининг Ўзбекистон хукуматига босимини уюштириб, уни ўз халкаро мажбуриятларини бажаришга ва демократик ўзгаришлар килишга мажбурладилар. «Бирлик»чиларнинг овози АКШ Конгресси, ЕХХТ, БМТ минбарларигача етиб борди. Мисол тарикасида «Бирлик» лидери Абдурахим Пўлатнинг АКШ Конгресси Хельсинки Комиссиясидаги нутки (октябрь, 1999 йил), «Бирлик»чи хукук химоячилари Толиб Ёкуб ва Васила Иноятнинг БМТни Кийнокларга карши кураш комитети аъзолари олдидаги чикишлари (ноябрь, 1999 йил ва апрель, 2002 йил), «Бирлик» рахбарларидан Пўлат Охуннинг ЕХХТ Парламент Ассамблеясидаги (июль, 2002 йил) учрашувларини келтириш мумкин.



Бу вокеалар, бу жараёнлар «Бирлик»нинг ўзини хам тоблантирди, уни ташкилот сифатида жонланишига асос яратди.



Ва, нихоят, тахминан охирги 1-1,5 йил ичида вилоят конференцияларини ўтказиб келаётган «Бирлик» халк харакати шу йил май ойида, ўн йиллик мажбурий танаффусдан кейин, ўзининг навбатдаги курултойини ўтказди. Бу ерда Харакатни расман сиёсий партияга айлантириш карори олинди. Август ойида эса, «Бирлик» халк харакатининг давомчиси бўлган «Бирлик» Халк Харакати Партияси тузилди.



Хозир Адлия вазирлигида «Бирлик» партиясини расмий рўйхатга олиш жараёни бошланган. Ўзбекистон хукумати уни рўйхатга олиб, хакикий кўппартияликка ўтиш учун шошмокда дейиш кийин.



Аммо, энди оркага йўл йўк. 2001 йилнинг 11 сентябрь вокеалари ва АКШ бошчилигидаги террорга карши уруш натижасида бутун Марказий Осиёда бошланган чукур демократик ўзгаришларни хеч ким тўхтатолмайди.



«Бирлик» партиясининг рўйхатга олиниши ва унинг мамлакат сиёсий хаётида расман иштирок этишга бошлаши Ўзбекистонда янги давр бошланишининг кўрсатгичи бўлади. «Бирлик»нинг иштироки билан Ўзбекистон замонавий демократик ва хукук давлатига айланиши мукаррар.



Бу принципиал ўзгаришлар 1924 йилда Ўзбекистон ССРнинг тузилиши ва 1991 йилда Ўзбекистон Республикасининг мустакил давлатга айланиши каби мухим вокеалар каторига киради.



Ўзбекистон янгиланган давлат сифатида кайтадан тугилади, десак, хеч муболага килган бўлмаймиз. Бу янгиланган давлат - Учинчи Ўзбекистон жумхуриятидир. Бу - мамлакатимиз тарихидаги янги даврдир.

Дадабоев Яхъёхон - Ким кимдир? - Who is Who?