Журнал Ҳаракат №1 (22) 2000. Якин тарих сахифалари
Зафармирза Исхоков - Мен кандай килиб мухожир булдим
1997 йил куз мавсуми анча эрта келди. Август ойидаёк кетма-кет ёгган ёмгир хали куз келмай киш тараддудига тайёрланиш лозимлигини огохланти-раётгандек буни исботи сентябрь ойи анча совук келди.

Андижон шахар Куш-арик дахасида 50та купкаватли турар жой бинолари ва 20та куп каватли кооператив уйлар жойлашган. Ахоли сони расмий маълумотларда, уларга факат руйхатда туриб доимий яшовчилар киради, 18 минг деб хисобланади. Лекин купчилик яхши билади-ки, руйхатда турмай яшовчилар жуда куп. Шунинг учун у ерда тахминанларна кура 20 мингдан купрок ахоли яшайди, деб хисобланади. Шу йил февраль ойида мен яшаётган 62-чи уй ахолиси Домком сайлаш учун мажлис утказадиган булди. Унинг ташаббускори аёллар булиб, мажлис Раяхон исмли кекса рус аёл бошчилигида булиб утди. Умумий иштирокчиларнинг сони 50 аёл ва 25 эркак, яъни хаммаси булиб 75 кишини ташкил килди. Хамма бир овоздан мени номзодимни Домкомликка курсатишди. Мен аввалига унамадим. Мени хокимият ёктирмайди, бу ишга хокимиятдагиларни «тилини» тушинадиган одам сайланглар, агар мен уй бошлиги булсам битадиган ишлар хам битмай колиши мумкин десам-да, мажлис иштирокчилари уз сузида катъий туриб олишди. Шундай килиб мен 90 хужалик истикомат килишига мулжалланган 5 каватли турар жойга масъул булиб колдим.

1997 йил сентябрь ойининг урталарида Куш-арик дахасидаги купкаватли турар жой биноларининг уй бошликлари йигилиш утказдик ва шу ерда истикомат килаётган ахолининг энг долзарб муаммоларини кандай хал килиш хакида фикрлашар эдик. Энг долзарб муаммо бу хокимиятни ахоли билан тузилган «ихтиёрий-мажбурий шартномаси» эди. Шартноманинг асл максадини яшаётган ахолининг 90 фойизи мутлако тушунмасди, яъни купчилик уз хукукини билмасди. Хар ким хар хил талкин килади. Шартнома, ёзилган коида буйича, яшаётган фукаро билан хокимият вакили ёки уй-жой бошкармаси уртасида ихтиёрий равишда камида бир йилга тузилади. Томонлар уз зиммасига олган мажбуриятга асосан уй бошкармаси шу ахоли яшайдиган турар жой биносининг хамма сантехник холатларига, иситиш кувирларига, томга, ертулага караб туриш, керакли ремонт ишларини бажариш жавобгарлигини уз зиммасига олади. Шу ишларни бажариш учун истикомат килаётган фукаро шартномада белгиланган пул микдорини имконият даражасида хохласа булиб, хохласа бирданига тулаши мумкин.

Энди ахвол шундай-ки, уй-жой бошкармаси хеч канака ремонт ишларини бажармай одамлардан пул талаб килиш билан овора. Аввалига яхшилик билан сурашади, кейин дук пуписага утишади. Сал кейин судга топширамиз, дейишади.

Яна бир килиги бор уларнинг. Истикоматчиларга яшаётганлари хакида маълумотнома (справка) беришмайди. Аввал шартнома пулини тула, сунг берамиз дейишади. Маълумотнома эса хаммага керак. Болалар учун нафака олишга хар 6 ойда маълумотнома топшириш керак, болалар мактабга, богчага борса хам, институтга ёки бирор ерга ишга жойлашса хам, кариялар нафакаси учун, инвалидлар нафакаси учун хам, харбийга чакирилаётганлар, айникса кейинги йилларда жуда кенг ёйилган одатга кура, милицияга иши тушган хар кандай одам албатта турар жойдан маълумотнома топшириши лозим. Хуллас, уй-жой бошкармалари ахолининг танг ахволидан фойдаланиб факат пул ундириш билан шуглланишар эди. Нима килганингиз учун пул талаб килаяпсиз, аввал бир иш бажаринг кейин пул суранг, дейилса, сиз аввал пулни туланг кейин иш бажарамиз, деган жавоб олишар эди фукаролар.


* * *
Мажлисларимизнинг бирида мен бир ташаббус билан чикдим. Дедим-ки, биз хокимият вакилларини учрашувга чакирайлик-да, бизни кийнаётган долзарб муаммоларни билдириб улардан жавобини эшитайлик. Хамма уй бошликлари бу таклифни куллашди, дархол мажлис карорига асосан хат ёздик, 50та уй бошликлари имзо чекиб тасдиклашди. Мен хатни хокимият вакилларига олиб бориб топширдим. Маълум кунни тайин килиб биз билан учрашувга шахар хокимининг иккинчи уринбосари Абдурахмонов келадиган булди. Бу сентябрь ойининг охирлари эди. Уша тайинланган куни хамма уй бошликлари, махалла оксоколлари, фахрий нафакахурлар йигилишиб вакилларни кута бошладик.

Белгиланган вактдан ярим соат кечрок биз кутаётган хокимнинг иккинчи уринбосари эмас хокимиятнинг бир ходими келди. Нима учун Абдурахмонов узи келмади, деб сурасам: “Хозир шахарга утказиш учун арча келди, у киши узи булиб бермаса арчалар куриб колади, шунинг учун мен келдим”, деди у ходим.

Залга кирибок фахрийлар учун ажратилаган жойга утириб “Кани бошланглар мажлисни” деб буйрук берди. Бир уй бошлиги шартноманинг мазмунини тушунтириб берсангиз, деб мурожат килди. Шунда хокимият вакили “Шартномада курсатилган пулни тулайсиз, сиз бунга мажбурсизлар, бу буйрук, вазирлар махкамасининг буйруги уни бажармасликка хеч кимнинг хакки йук”, деб жавоб килди. Унинг гаплари жавобдан кура дук-пуписага ухшарди. Шунда мен чидайолмадим. “Сизлар кимсиз узи? Сизларни ким чакирди? Биз чакирдик. Бизга жавоб бериш урнига бизга пуписа килаяпсизлар. Сиз айтиб куйинг бошликларингизга, ваъда берилган одам бу ерга келмади ва халк вакилларини бехурмат килди. Сиз эса куринишидан хеч нарсани хал кила олмайсиз”, дедим. Бунака гапни кутмаган йигитчалардан бири чунтагидан мобильний телефонини чикариб бир нарсалар деди. Орадан бир неча минут утар-утмас иккита милиция ходими кулида «таёкча» ушлаб залга кириб келишди. Бу холни кузатиб утирган оксоколлар юзига фотиха тортишди-да урниларидан туриб чикиб кета бошлашди. Баъзилари менга карата “Ука сиз яхши ишни бошлаган эдингиз, биз хурсанд булгандик. Аммо хафа булманг-у бари бир булардан иш чикмайди”, дейишди хам. Залда хеч ким колмади. Ташкарига чиксак, мактабнинг орка томонида 19-75 номерли бир ЛАЗ автобусида тула ОМОНчилар келишибди. Хамма хайрон, булар нимага келди, нахотки хокимиятнинг 3-4 югурдагини оксоколар ва аёллардан химоя килиш учун келишган булса?!

Шу мажлисдан кейин хокимият вакилларининг менга нисбатан муносабати янада ёмонлашди.

1997 йилнинг октябрь ойи совук келди. Биз уй бошликларининг навбатдаги йигилишида вилоят хокимига ариза ёздик, ахвол нихоятда огирлигини айтиб учрашувга чакирдик. Агар бизга ёрдам берилмаса вазият назоратдан чикиб кетишини огохлантириб вилоят прокурорига хам мурожаат килдик, натижа булмади.

Октябрь ойининг охирларида бизнинг 62-чи уй атрофида жойлашаган 63-64-26-13-чи купкаватли турар жой биноларида уй бошликлари билан фикрлашдим (улар менинг фикримни маъкуллаган булишди) ва кечга якин хаммани йигилишга чакирдим. Соат 19.00ларда 200-300га якин одам тупланди. Мен хаммага карата мурожаат килдим, бугундан эътиборан хеч ким шартномага пул туламасин, сабабини сурашса мени курсатинглар, уйларимизни созлашга ажратилган пулларни мен ва 8та ёрдамчиларимга беринглар, биз узимиз бамаслахат ремонт ишларини бажарамиз, дедим. Бу гап албатта хамага ёкди. Бу йигилишимиз митинга айланиб кетди, хамма узи билганича ахволни яхшилаш тугрисида, ободончилик хакида маъруза килди. Сунг эътибор берсам бирорта уй бошликлари куринмайди, каёккадир кетиб колишибди. Митинг ташаббускори хам, олиб борувчи хам узим булиб колибман.

Эртаси кундан бошлаб менга нисбатан пуписалар бошланди. Вилоят жиноят кидирув булимидан келишди. Уй бошкармаси вакиллари келишди. Улар менинг килаётганларим охири яхшилик билан тугамаслигига ишора килишди.


* * *
Шундай килиб ноябрь ойига хам етиб келдик. 21-23 ноябрь кунлари каттик совук бошланди. Андижонда хар йили буладигани каби газ босимлари хаддан ташкари пасайиб кетди. Хатто чой кайнатишнинг иложи йук даражада. Иссик сув йук, иситиш батареялари ноль даражада. Бунинг устига электрни хам 12 соатдан учириб куядиган булишди.

Сабр косаси тулган одамлар 1997 йил 30 ноябрь куни кеч соат 19.00да Андижон-Пойтуг магистраль автомобиль йулини тусишди. Бу вокеа кутилмаганда шундай руй берди. Аввалига хар ким уз подъезди олдида йигилишган. Аёллар чирок йуклигидан, газ йуклигидан норози булиб туришганда, биттасидан шу фикр чиккан ва хаммага маъкул тушган. Шундан сунг бир бирларини чакиришиб, якин атрофдаги одамларни хам хабардор килишиб купайишшач йул тусгани чикишган. Йул тусганлар 45-46-47-85-86-87-чи куп каватли турар жой биносида истикомат килаётган аёллар ва болалардан иборат булиб, эркаклар йук эди.

Йул тусилгандан кейин 20 минут атрофида хокимият вакиллари, прокуратура, милиция, ОМОН ва бошка кучлар етиб келди. Аёлларни кулидан ушлаб милиция ходимлари тортар, аёллар болаларини махкам ушлаб “Кулимни синдирасан жувонмарг!”, дея бакиришарди. Эркаклар аралашмай йул буйида туришипти, аёлларнинг узи уларни аралаштиришмади. Шунда йул чеккасида турган уй бошликларидан Райимжон исмли йигит милиция ходимига кесатиб лукма ташлади: “Уша бакирган аёлни дубинка билан бир урсангиз булар эди”. “Акл ургатадиган сенми”, деб уни ва яна бир йигитни ушлаб машинага тикишди. Хокимият вакиллари чирокни ёкишга, милиция булинмасига олиб кетилганларни куйиб юборишга ваъда берибгина аёлларни уй-уйларига таркатишга муваффак булдилар.

Бу вокеа яшин тезлигида хаммаёкка таркалди. Одамларда кандайдир узига ишонч, умид пайдо булди. Эртасига кечга якин 50-51-28-чи купкаватли турар жойда яшовчи ахоли, асосан аёллар, бир-бирини зурлаб, уйда утирганларга бакиришиб, юринглар биз йул тусишни курсатиб куямиз, деб йигила бошлашди. Толибжон исмли милиция капитани эса бу ишни килмасликни илтимос килар эди. Мен хам бориб участка инспекторининг тарафини олдим. Аёлларга тушунтирдим-ки, хар ишнинг конун коидаси бор, бундай йул тутиш конунга хилоф. Сунгра мен уларга муаммони бир хафтада конуний йул билан хал килишга ваъда бердим. Йигилганлар зурга кунишди ва таркалишди.

Яна бир соатдан кейин мени уйимдан 16-чи уй бошлиги чакириб, тезда юринг, энди менинг одамларим йул тусгани кетишаяпти, сиз уларга тушунтиринг, деди. Бирга етиб бордик. 16-36-37-38-60-59-чи купкаватли турар жойда ахоли, булар хам факат аёллардан иборат эди, аста секин катта кучага караб йул олишаяпти. Уларга хам жуда кийинчилик билан муаммони конуний йул билан хал килиш кераклигини тушунтирдим. Уларни хам тухтатдим ва хамма уй бошликларини эртанги кунга фавкулотда йигилишга чакирдим.

Эртаси куни (1 декабрь) белгиланган соатда уй бошликлари йигилишди. Мажлисни мен бошкардим. Кун тартибида битта масала: Куш-арик дахасининг фавкулотда кескин ваззиятини хал килиш. Мен хамма уй бошликларидан сураб шуни билдимки, хеч кимнинг уйида хатто чой кайнатадиган даражада хам газ йук.

Мен уртага таклиф куйдим «Куш-арик дахасидаги ахолининг норозилик кумитасини тузиш». Хамма бир овоздан маъкуллашди. Йигилиш катнашчилари 11 кишидан иборат “Ахолининг норозилик кумитасига” аъзолар сайлашди. Райиси килиб мени номзодимни курсатишди. Мен фахрий оксоколлардан бирини райисликка сайлайлик, дедим, унашмади. Менга яна иккита ёрдамчи хам сайланди.

Мажлисдан сунг Кумита аъзолари, уз кузимиз билан куриб ишонч хосил килиш учун хамма купкаватли турар жойларни текшириб чикдик. Кеч соат 21.30ларгача тахминан 30та биноларни текширдик. Хонадонларга кириб узимиз газларни ёкиб курдик. Ахвол жуда огир. Кариялар, гудаклар бетоб, одамлар уй ичларида ураниб-чирманиб юришибди.

Эртаси куни, 1997 йил 2 декабрда биз Кумита аъзолари йигилишиб хокимиятга катъий талаб (ультиматум) куйдик ва матнни тайёрлаб имзоладик.

Ахолининг норозилик кумитасини талаблари шундай булди:

1. Дархол Куш-Арик дахасида жойлашган купкаватли тураржой биноларида газ босими етарли даражага кутарилсин.

2. Дархол ахоли яшаётган биноларга иссик сув берилсин ва иситиш батареялари ишга туширилсин.

3. Хамма подъездларга эшиклар урнатилсин ва подъездлар деразасига ойналар куйилсин.

4. Бундан буён чироклар учирилмасин ва Куш-арик дахасида узлуксиз ишловчи электр монтёрлар штаби тузилсин.

5. Шу кунгача хокимиятнинг локайдлиги сабабли хасталаниб колган бемор гудаклар, болалар, кариялар, инвалидлар хокимият тарафидан бепул даволансин.

Агар шу талабларимиз уч кун ичида, яъни 5 декабргача бажарилмаса, 6 декабрь куни эрталаб соат 6.00дан 9.00гача Куш-арик дахаси олдида жойлашган иккита катта айланма автомобиль халка йулини 10 минг одам тусади. Бу огохлантирувчи тусиш булади.

Биз кумита аъзолари Талабномани бир овоздан макуллаб уз имзоимиз билан тасдикладик. Мен бу карорни хокимиятга олиб бориб бир нусхасини топширдим, иккинчи нусхасига кул куйдириб узим билан олиб кайтдим.

Шу куни кечаси 22.00да уйимга милиция ходимларидан икки киши келиб участка инспекциясига таклиф килишди. Мен кеч булгани учун хозир бораолмаслигимни айтдим. Улар бизни куч ишлатишга мажбур килманг, акс холда куч билан олиб борамиз, дейишди. Мен ноилож боришга рози булдим. Борсам у ерга менинг иккала ёрдамчиларимни хам олиб келишган экан. Нима учун буларни олиб келдингизлар, деб участка инспекторидан сурасам, мен билмайман чакирганим йук, деб уларга жавоб бериб юборди. Сиз билан начальникни олдига бориб келамиз, бизни кутаяпти, деди. Машинага утириб 2 булим бошлиги подполковник Омонуллаев кабинетига кирдик, жуда яхши кутиб олди. Жуда хушмуомалалик билан вазият огирлигини менга тушунтирди. Илтимос, шу хатни кайтариб олсангиз, ундан кейин сизни ишга жойлаб куйамиз, моддий ёрдам берамиз, деб ваъда килишди. Мен хам жуда хушмуомалалик билан унга сахийлиги учун минаатдорчилик билдирдим ва илтимосига рад жавоб килдим. Хуллас кечаси 1ларда мени уйимга олиб келиб куйишди.

Эртасига 3 декабрь куни соат 14.00лар чамаси мени кучада тутишди. “Истаб юраверамизми сизни, утиринг машинага”, деди участкавой Толибжон. Карасам машина ичида менинг иккала уринбосарим утиришибди. Мен хам машинага чикдим. Бизини 2-милиция булимига олиб боришди.

Омонуллаев бир одам билан сухбатлашиб турган экан, авзойи бузук. Демак, сухбатимиз бошкача булади, деб кунглимдан утказдим. Биз бинога киришимиз билан булим бошлигининг уринбосари Уктамжон кутиб олди. У ёрдамчим Яхёхонга карата “Ие, сен нима килаяпсан бу ерда”, деди. ёрдамчим довдираб турар эди.

- Хей, мана бу когозга нима учун кул куйдинг? – давом этди Уктамжон.

- Мен… мен кул куймадим, - деди ёрдамчим.

- Хеч булмаса буни укиб туриб кул куймадингми?

- Бу имзо меники эмас.

Уктамжон мийигида кулиб:

- Ростини айт! Имзо куй деб шу одам сени мажбур килганми, - деб мени курсатди.

Яхёхон бироз иккиланиб турди, кейин ха, деб бошини кимирлатди.

- Курдингизми, - деди менга мелиса, - хали хамма имзо куйганлар шундай мазмунда тушунтириш хати ёзиб беришади, сизни эса бузгунчи сифатида камаймиз… Кани ичкарига кирингларчи.

Кабинетга кирсак шахар милиция булим бошлиги уринбосари Фарходжон утирган экан, яна 3-4 милиция ходимлари биз билан сухбатга тайёр булиб утиришибди. Сухбат бошланди, яна уша эски гап: “Вазият чаток, хатни кайтариб олинг”. Мен етарли далиллар билан бу гапларни инкор килдим. Сухбат узок давом этди, натижа чикмагач, оркамизда сухбатга аралашмай утирган булиб бошлиги Омонуллаев кескин туриб келдида, “Кечирасиз урток начальник булар билан бошкачасига гаплашиш керак. Сен! Сен! Тур урнингдан, йукол кузимдан”, деб иккала ёрдамчимни хонадан хайдаб юборди. Улар чикиб кетишгач столга каттик мушт солди:

- Хей! Сиз узингизни кимман деяпсиз, хозир битта чунтагингизга граната яна биттасига наша соламанда тикиб куяман турмага. Утиб кетди сизларни демократия деб айюханнос солган замонларингиз.

Мен урнимдан турдимда, мархамат мана мени чунтакларим, олиб бориб каманг, дедим. Уртага жимлик чукди. Мен шарт бурилиб чикиб кета бошладим. Омонуллаев оркамдан ёрдамчисига караб бакирди: “Тилхат ёздириб ол, битта одам кучага чикса, конун олдида жавоб бераман деб”. Ташкарига чикишим билан Уктамжон менга бакира бошлади, бугун хамма имзо чеканларни олиб келиб камаймиз. Сабабчиси мана шу «сокол», деб сизни курсатамиз, кейин улар сизни кекирдагингиздан олишади, деди. Мен кулиб “Майли унака килсаларингиз хам булаверади. Мен розиман”, дедим. “Бас! Мен билан гап уйнаманг! Ёзинг тилхатни”, деди у. У айтиб турди мен ёздим “Бирорта одам кучага чикса конун олдида жавоб бераман”, деб число ва имзо куйиб узатдим:

- Булдими?

- Йук! Сиз одамлар чикмайди, деб кафолот берасиз.

- Ха, ундай булса менга вилоят хокими Обидов талабларинг бажарилади, деб кафолот берсин, ушанда мен хам одамлар кучага чикмайди, деб кафолот бераман, - дедим мен.

- Биз вилоят хокимига мурожаат килолмаймиз. Факат шахар хокимиятигача хукукимиз бор, - деди у.

- Мен эса факат вилоят хокимининг сузига ишонаман, хатто ёрдамчисини хам ишонмайман, - деб ташкарига йул олдим.

Кучада уччаламиз кетаётганимизда Яхёхон гап бошлади:

- Зафарака, кечиринг мени уша сузларим учун. Ростини айтсам жуда куркиб кетдим.

- Мен хафа эмасман. Тушунаман, халкимиз канчалик даражада юрак олдирганини. Сиз хам шу инсонларнинг биттасисиз. Хечкиси йук, мен хафа эмасман, - дедим мен.

4 декабрь кеч соат 22.00ларда уйимга уй-жой бошкармасидан икки ходим келиб, сизни хокимиятдан вакиллар келиб чакиришаяпти, тезда юринг, дейишди. Кайси хокимиятдан, деб сурасам, шахар хокимиятидан, дейишди. Мен улар билан гаплашмайман, факат вилоят хокими билан гаплашаман, боринглар шундай деди денглар дедим. “Жон ака, биз унака десак ишдан хайдаб юборишади бизни, илтимос, узингиз бориб айтинг”, деб ялинишди. Буларнинг бири уй-жой бошкармасининг инженери Улугбек эди. Мен улар билан Куш-арик дахасида жойлашган уйлар бошкармасига бордим.

Хонага киришим билан уч киши мен билан кул бериб куришар экан, узларини таништира бошладилар.

- Мен Саркор Рахимов, шахар хокимини биринчи уринбосари.

- Мен Гуломжон Абдурахмонов, иккинчи уринбосари.

- Мен Адхамжон Йулдашев, учинчи уринбосари.

Мана мархамат, бир пиёла чой ичиб нафасингизни ростласангиз, дея илтимос килишди. Мен бир пиёла чойни ичгач, уларга шундай дедим: “Бизнинг сухбатимиздан натижа чикмайди, сизлар бизнинг талабларни кондиришингиз мушкул, шунинг учун бу ерда вакт утказишни фойдаси йук”, дедим. Шунда биринчи уринбосар “Сиздан илтимос, факат сабр килиб бизни хисоботимизни эшитсангиз, сунг сиз нима десангиз шу булади”, деди. Мен рози булдим.

Рахимов бафуржа хисобот берди, кейин хисобот беришни иккинчи уринбосар илиб кетди. Сузнинг охирида хамма куйган талабларимиз эртагаёк бажарилади, дейишди. Мен эса “Нахотки! Эртадан газ босими кутариладими?”, деб ишонгим келмасди бу гапларга. У эса “Ха, эртадан газ босими кутарилади, иссик сувни иложини килолмаяпмиз, аммо 27 даржада сувни кувирларга хайдаймиз, эртадан бошлаб шахардаги хамма медперсонал Куш-арик дахасига ташланади. Бундан буён чироклар учирилмайди, имкониятимиз даражасида подъездларга эшиклар ва ойналар урнатишни бошлаймиз, ишчи кучи етмай кийналаяпмиз, бир канча уйларнинг батареяларини эртадан бошлаб алмаштирамиз”, деди.

Бу сухбатимиз 4 декабрь кечкурун булиб утаётган эди. Эртага, деб сузини давом этирди 1-чи уринбосар, хаммасини уз кузингиз билан куриб ишонч хосил килгач, карорни бекор киларсиз, деган умиддаман. Албатта, сиз айтганларингиз хакикатдан руй берса, одамлар кучага чикмайди, деб ваъда бердим.

Шундай килиб биз хайрлашдик. Мен муъжиза руй беришини кута бошладим. Хакикатдан эртасига 5 декабрь куни Куш-арик дахасида газ босими кескин кутарилди. Шахар согликни саклаш булим бошлиги уйимга келиб беморлар руйхатини олишди. Чироклар учмади. Сантехниклар газосваркаларини кутариб иш бошлашди. Хамма хурсанд, бир биримизни кучиб галабамиз билан магрурланар эдик.

Мен хамма уйларга бориб чикиш тухтатилганини маълум килдим. Аммо биз гофил бандалар булар хаммаси хокимиятни хийласи эканидан бехабар эдик. Белгиланган 6 декабрь куни халкни кучага чикишини бартараф килишганидан кейин яна газ босимини аввалги холига тушуриб куйишди.

Орадан утган бир кун ичида хамма уй бошликларини булинмага олиб бориб сухбат утказишипти. Сизлар кузингизни очинглар, сизлар раис килиб сайлаган одам халк душмани, уни якинда йукотиб юборамиз, агар яна шу Исоков Зафар билан алока килсангиз сизлар хам камалиб кетасизлар, деб куркитишибди ва хаммадан, мен у билан кайтиб гаплашмайман, деган маънода тилхат ёзиб беришларини талаб килишган. Хушёр булинглар, уни бизнинг махсус одамларимиз доим кузатиб юришибди, ким билан хамсухбат булаётганидан хар куни ахборот олаяпмиз, сизларнинг фамилиянгиз ёзилиб колмасин, деб куркитишган. Шундан сунг хамма уй бошликлари мени курди дегунча кочиб кетишадиган ёки бирор бахона билан тезрок хайрлашадиган булиб колишди.

Баъзи бир танишлар мен билан кучада бехосдан учрашиб колишса, атрофга олазарак булиб карашар ва бизни бирор ердан суратга олишаяптимикан, деб куйишар эди. Бу булиб утган сухбатларни менга нихоятда якин булган бир уй бошлиги айтиб берди. Бу сухбатларни шахсан Андижон шахар 2-чи милиция булими бошлиги Омонуллаев олиб борган. Шу вокеалардан кейин мени кучайтирилган даражада назоратга олишди. Авваларига ишонмай юрдим. Кейин узлари исботлаб беришди.


* * *
1998 йил 16 февраль мени вилоят ички ишлар булимига чакиришди. Бинонинг 4 каватида “Коррупция, рэкет ва терроризмга карши тезкор гурух” деган ёзувли булинманинг 82 хонасида Ортиков деган йигитча мен билан сухбат утказди. “Биздаги маълумотларга караганда, - деди у, - сизни Тошкентга ва баъзи жойларга чакиришмокчи, сизни хамтовокларингиз”. “Хамтавокларингиз” деганда у «Бирлик» Халк Харакати, махаллий ва халкаро инсон хукукини химоя килиш ташкилотларининг аъзоларини назарда тутятган эди. Сизни расмий огохлантирамиз, Андижондан хеч каерга кетмайсиз, агар бизни алдаб кетгудек булсангиз, кайтиб уйингизга келмаслигингизга кафолат берамиз, деди яна у. Агар мени чакиришса яхши булар эди, жуда кийналдим, мени ишлатмаяпсизлар, 5та болани бокиш осон эмас, хаммаси майда болалар, деб жавоб бердим мен.

Мени сизга шахсий гаразлигим йук, мен сиз тугрингизда Тошкентда булган гапларни айтаяпман, деди Ортиков ва тишини гижирлатиб давом этди: “Мен бир гапни айтишим керак эмас эди, аммо сиз мажбур килдингиз. Сиз Андижонда хокимиятнинг биринчи номерли душманисиз! Мана, - дея стол устида турган калин муковали китобнинг устига мушт туширди у, - сизни хар бир кадамингиз мана шу китобга ёзилади. Ким билан хамсухбат булганингизни, нима хакида гаплашганингизни, тушунарлими?” Мен “Тушундим, рахмат, хар кимга хам бунака биринчи номерли булиш насиб килмайди, менга маслахат беринг нима килай?” дедим. “Сизни иккита йулингиз бор. Биринчиси. Доимо бизни назоратимизда буласиз, хамма ишни биздан сураб иш киласиз”. “Мен нима иш киламан”, десам “Порахурларга пора олиб бориб берасиз, кимгалигига биз айтамиз. Кейин вохобийларнинг руйхатини килиб бериб турасиз. Иккинчи йул - тугри гуристонга бориб ётасиз. Хохлаганингизни танланг” жавобини берди Ортиков.

Мен кулдим-да: “Биринчи йул менга тугри келмайди, иккинчисини яхширок тушунтириб берсангиз. Бу камокда чиритиб юборамиз, деганингизми ёки улдириб юборасизларми? Айтаверинг мен унисидан хам бунисидан хам куркмайман, дедим. У менга караб туриб “Узингизни аклингиз бор, хохлаганингизни танлаб олинг”, деди у ва гапини давом этди: “Хали биз сизга иш таклиф килдигу, сиз йук деяпсиз. Эсингизда борми коммунистик партия сафига утиш учун бир йил номзод булиб юришар эди одмлар, худди шу сингари биз билан ишлайман, деб ариза ёзасиз. Бир йил канака ишлашингизга караб Тошкентдан буйрук келади, ойлик билан таъминланглар деб, кейин сизни истаган ишингизга жойлаштириб куямиз. Бизни кулимиздан жуда куп иш келади”. Майли, сухбат тугаган булса мен кетдим, дедим. Хуп, уйга бориб, дуппини ерга куйиб уйланг, кейин узингиз келаверинг.

Шундан сунг билдим-ки, хакикий назорат остида эканман. Мени бир нарса хурсанд килган эди, бу - режимнинг биринчи номерли душмани деб тан олинганим.


* * *
Шу ерда узимнинг сиёсий тарихим хакида бир-икки огиз суз айтиш лозим деб хисоблайман. Мен кайта куриш йилларининг бошидаёк “Бирлик” халк харакати бошлаб берган мустакиллик ва демократия курашига кушилганман. Мустакилликдан олдин хам кейин хам Узбекистоннинг аввал коммунистик сунгра неокоммунистик режимининг калтакларини хамма мухолифатчилар каби етарлича еганман. Аммо хеч качон танлаган йулимдан чекинмаганман, бу йулни танлаганимдан афсусланмаганман.

Вилоят рахбарлари ва милиция-КГБчилар мени уша вактдан бери яхши билишади, сотиб олиш учун хам роса уринишган. Бизга карши “Эрк” партиясини тузишганда “Мана бу хакикий мухолифат, унга ут”, деб хам куришди. Лекин кейинчалик оддий “Эрк”чиларнинг узи бизнинг позицияга утиб кетдилар ва Каримов режимининг тазйиклари авжига чиккан йиллари (мен шунда “Бирлик”нинг вилоят ташкилоти рахбарларидан бири эдим) улар билан хамкорликда булдик. 1997 йил 24 август куни биргаликда хамфикирларимизни туплаб Андижон вилоятида Мустакил инсон хукукларини химоя килиш кумитасини тузган эдик. Мени шу кумитага раис килиб сайлашди. Бу нарса конун-коидага биноан нотариус тарафидан тасдиклаган эди.

Биз барча нохак камалганларнинг, асосан «вахобийлар» тамгаси билан камалганларнинг руйхатини, кай тарзда кулга олинганини ва бошка маълумотларни Тошкентдаги хукук химоячиларига ва халкаро инсон хукукларини химоя килиш ташкилотларига мунтазам равишда жунатар эдик.

Биринчи номерли душман хисобланишимнинг сабабларидан бири уша вактда бошланган ва хозир хам давом этаётган сиёсатчи ва хукук химоячиси сифатидаги фаолиятимдир.


* * *
1998 йил 17 март куни бизнинг уйга Халкаро инсон хукукини химоя килиш ташкилоти «Хьюман Райтс Вотч» вакиллари Александр Петров (Москва), Эрика Дейли (Нью-Йорк) ва Марии Стреснер (Канада) кириб келишди. Мен улар билан аввалдан, яъни 1992 йилдан бери таниш эдим. Аммо менинг уйимга биринчи маротаба келишлари эди. Мен вактни утказмай уларни жуда куп хонадонларга олиб бордим. Асосан нохак камалганлар оиласига. Мехмонлар бундай хонадон эгаларидан интервью олишди. Эртасига эса уларни «Вахобий» деб айбланаётган ака-ука Эгамбердиевларнинг судига олиб бордим.

1998 йил 30 март куни уйимга яна икки мехмон келди: Киф Джордан, АКШнинг Узбекистондаги элчихонасининг иккинчи котиби ва Поль Нотт, Буюк Британиянинг Узбекистондаги элчихонасининг сиёсий масалалар буйича маслахатчиси. Булар билан хам худди шундай булди, куп хонадонларга бордик. Жоме масжидининг имоми Абдували Мирзаев хонадонига хам олиб бордим. Эртаси куни Олтинкул туманидаги судда ака-ука Эгамбердиевлар устидан хукм укилаётган пайтда бу икки киши билан уша ерга кириб бордик.

Хукумат вакиллари саросимага тушиб колишди. Аввалига залга куймаймиз, деб туриб олишди. Мехмонлар уз хужжатларини курсатиб, президент Каримов истаган суд процессида иштирок этишингиз мумкин, деб гапирганини эслатишгандан кейин, уларни судга киргазишди.

1998 йил 10 арпелда «Вибор Варшава» газетасининг мухбири Хуго Бадер келди. 25 апрелда Би-Би-Си радиостанциясидан Лоисе Хидалго ва Адиба исмли кизлар келишди. Бу мехмонлардан кейин узингиз тасаввур килаверинг, менинг канчалар даражада назоратга олинганимни. Бир куни уйимга Миллий хавфсизлик хизматидан бир йигит келди. У бола аввалари хам келганди, факат булаётган вокеага сизнинг фикрингиз кандай, деб сураб кетиш билан кифояланарди. Бу сафарги келиши сал бошкача булди. У “Бизнинг начальник уринбосари айтдики, сиз Узбекистон хукуматини чет элликлар олдида ерга урдингиз ва каттик обрусига путр етказдингиз. Бизнинг бир таклифимиз бор. Сизга уз гунохингизни ювиш учун имконият берамокчимиз”, деди. “Хуш, мен нима килишим керак”, деб сурадим. Сиз марказий газеталаримиздан бирига макола ёзасиз. Шу мазмундаки, охирги икки ой ичида сизникига келган барча чет элликларнинг ишларига салбий фикр билдирасиз, масалан «хамма чет элдан келганлар бизнинг Узбекистондаги фаравон хаётимизни кура олишмайди, шунинг учун тирнок остидан кир излашади, мен буни амалда сездим, улар бизнинг душманимиз экан», деб ёзасиз, деди. Мен киноя билан бунака ёзишни ухшата олмайман-да саводим чатокрок десам, чунтагидан когоз чикарди. Мана хат тайёр, сиз имзо чексангиз бас, газетага чикаришга узимиз ёрдам берамиз, деди. Агар имзо чексам мени ишга хам жойлаб куйишар экан.

Мен газабимни босиб:

- Агар имзо чекмасам нима булади менга, - деб сурадим. - Сизлар хам милициядагилар айтганидак улдириб юборасизларми? Ёки камайсизларми?

- Йук, биз ундай килмаймиз. Масалан, айтайлик, сизнинг 5 фарзандингиз бор, тугрими?

- Ха, тугри.

- Ана шу фарзандларингизни яхши курсангиз керак?

- Албатта яхши кураман.

- Ха, балли, биз хам сизнинг фарзандалрингизни уйлаймиз. Шунинг учун йук демаслигингизга ишонамиз, шунинг учун уйингизга келиб ётиги билан тушунтираяпмиз, - деди.

- Овора булманглар, имзо хам чекмайман, ёзмайман хам, кулингиздан келганини килинг, - дедим мен.

У йигитча мен билан хайрлашар экан, яхшилаб уйлаб эртага боринг миллий хавфсизлик комитетига, узингизга, болаларингизга яхши булади, деди.

Булиб утган сухбатлардан кейин мен оилам ва болаларнинг хавфсизлигини уйлай бошладим. Нима килиш керак? Шу куни Александар Петровга телефон килдим. Барча сухбатларни айтиб, агар мени камаб куйишса хар кандай когозга имзо чектиришлари мумкинлигини, бу уларнинг кулидан келишини гапирдим. Мен хозирча очикда эканман буларни билиб куйинг, дедим.

Бир оз вакт утгач уйимга бир милиционер келиб, хурмат билан честь бериб узини таништирди, сунг сизни шахар прокуратурасида кутишаяпти, деди. Кийиниб чиксам енгил машинада келибди. Шахар прокурори уринбосари хонасига кирдик. Бу лавозимда менинг синифдошим Мухамедов Хаётилло ишлар экан. Жуда яхши кутиб олди ва дустим мана бу хат билан танишиб чиксангиз, деб бир когоз узатди. Бу Узбекистон президентига юборилган инглиз тилидаги хатнинг русча таржимаси булиб, унда Исаков Зафармирзони турли ташкилотларнинг пуписа ва тазйикларидан химоя килиш илтимос килинганди. Хат Эмнисти Интернешлнинг директори жаноб Люнсей тарафидан имзоланганди.

- Сизга ким пуписа килди, - деб суради Хаётилло. - Хаммасининг фамилия, исмларини, кайси куни ва хатто кайси соатларда пуписа килганларигача айтиб бердим.

- Кулингизда исбот борми?

- Йук, - дедим.

- Демак, исбот килолмайсиз.

- Мен юзма-юз килинг десам, улар буйнига олмайди.

- Шунинг учун сизга хам бизга хам яхши булсин учун тушунтириш хати ёзасиз, мен сизга айтиб тураман, - деди синфдошим.

“Менинг хеч кандай чет элда танишларим йук, менга хеч ким тазйик утказаётгани йук. Каримов олиб бораётган сиёсатни куллайман, бундан буён конунни бузмайман”, деб унинг айтганларини ёздим. Дустим хурсанд булиб кетди, мен имзо чекиб когозни унга бердим.

Орадан бир хафта утгач мени вилоят прокурорининг катта терговчиси 3 соат сурок килди. Тугилган кунимдан бошлаб охирги чет элдан келган мехмонгача хаммасини ёзиб олди. Сурок давомида телефон жиринглаб колди. Катта терговчи ранги окариб “есть, есть” дер эди холос. Нихоят у телефонга “Хозир мана ёнимда утирибди, ярим соатда жунатаман”, деб ваъда берди-да, менга карата: “Мана, тезрок жунат, дейишаяпти сурок натижасини, сизнинг такдирингизни Олий мажлисда хал килишади, кетаберинг”, деди.

1998 йил 4 август куни Москвадан “Урта Осиё ва Козогистонлик инсон хукукчиларига ёрдам бериш комитетининг” раиси Виталий Пономарев ва Николай Митрохинлар келишди. Уларни бу ердаги вазият билан таништирдим, бир неча камалганларнинг хонадонларига бордик.

Эртасига уларни кузатиб куйганимдан кейин икки соат утгач, учта углимни иккита ёши каттарок болалар ура бошлашди. Мени фарзандларимнинг катталари 13, 11, 9 ёшларда эди. Биз хотиним билан куриб турдик, кандай килиб уларни тепишаётганини. Кушниларим уч маротаба уймизга чикиб, каранг болаларингизни уришяпти, дейишди. Мен буни провокация эканлигини яхши тушунар эдим. Шу куни яна Москвага телефон килдим, энди иззатим битти шекилли, мен бошка ерга кетмасам булмайди, дедим. Улар 3-4 кун сабр килиб яна телефон килинг дейишди…


* * *
Мен Узбекистонни 22 август 1998 йил тарк этдим. Москвада мени ва оиламни Дитрих исмли йигит кутиб олди. Бу ердаги хукук химоячилари бизни квартира билан таъминлашиб, емок-ичмокдан, дори дармондан хабар олиб туришди. Асосан Александр Петровнинг саъй-харакатлари билан 1 йил-у 1 ой деганда Норвегия хукумати бизга сиёсий бошпана берди. 1999 йилнинг сентябрь ойида доимий яшаш хакки билан бу мамлакатга етиб келдик. Шундай килиб мен ва оилам узимиз истамаган холда Ватанни тарк этиб, мажбурий мухожир булдик.

1 ноябрь 1999 йил
Норвегия