Журнал Ҳаракат №1 (22) 2000. Жамият муаммолари
Ёдгор Обид - Поп Гапон ва Узбекистон «зиёлилари»
«…Олим ва Донишмандлари уларни
гунох сузларидан, харом-хурликдан
кайтармайдиларми?!»


Куръони Карим.
Моида сураси. 63 оят.

«… Одамлар орасида шундай кимсалар борки,
улар узгаларни Оллохга тенг билиб,
уларни Оллохни севгандек севадилар…
Иймонли кишиларнинг Оллохга булган
мухаббатлари каттикрокдир.»

Куръони Карим.
Бакара сураси. 165оят.


Куръони Карим нозили давридан буён, то бугунги кунларга кадар бир тоифа унга душман булди. Шайтон каби Оллох магфиратидан махрум килинган бу тоифанинг умри хам шайтон умридек узун куринади. Номлари хам Куръони Каримда очик баёнини топган, «Мунофикун» деб аталган, лаънатланган. Иймонлиларга улардан нихоятда эхтиёт булиш зарурлиги таъкидланган. Хатарли эканлигининг асосий сабаби шундаки, улар киёфаларини тез узгартириш, керак пайтида гох якин сирдош, гох дуст сифатида куриниш хусусиятига эгалар. Уз-узидан маълумки, ахолининг кул мехнати билан шугулланувчи асосий кисмида бу сифат турланишларга эхтиёж йук хисобида. Хунармандлар - уз касблари, дехконлар - дехкончиликлари хосиласи хисобига тирикчилик киладилар. Хаёт тарзи нуктаи-назаридан мазкур хусусиятлар, куп жихатдан, зиёлилар хиссасига тугри келади.

Зиёлилар, ихчамлаштириб айтадиган булсак, асосан - информация эгалари ва информация таркагувчилар. ”Маълумотли” сузининг асли маьноси узаги хам шундан. Яьни куп нарса хакида маьлумотга эга одамлар. «Маьлумот-ахборот = информация». «Зиёли» сузи сифат шаклида берилган ва кейинрок атамага яйланган. Мазкур атаманинг Европа нусхаси хам билдирган фикримиздан узок эмас. ”Феникс” номли Ростов-Дон босмахонаси 1995 йилда нашр килган ”Большой толковьй словарь иностраннух слов”нинг 1-чи томида ”Интелегентный” сузига русча ”Образованный, культурный” деб изох берилган. Лотинча ”Intelligens” - тушунчали, аклли. Изохларнинг хар икки варианти хам даъвомизни тула тасдиклайди.

Русча «Образован», «Образованный» нусхалари «шаклланган», «етишган», «етилган», «етук» маъноларини беради. Давра сухбатларида купинча илмий, аклий, ижодий баркамоликка эришган одамлар хакида «фалончи хуб етишибди», «фалончи етук» ибораларини туплаб, сифат берадилар. «зиёли” атамаси хам худди ана шу хурмат нишонасининг сифати шаклида кабул килинган. Бир сухбат давомида бу серкирра тушунча атамаси мазмунини тула очиб бериш имкони йук. Шу сабабдан мен, танланган мавзунинг бошка томонлари хакида фикр билдиришни хурматли олимларимизга ёки, майли олимлик даъвоси борларга хавола килиб, факат хозирча теша тегмаган томонларидан бири хакида суз очмокчиман. Фикримча, айнан шу томон купчилик назаридан четда колиб келаябди. Бошкага айтадиган булсам, «зиёли» сузининг пайдо булиши тарихига аниклик киритиб олишни таклиф килмокчиман.

Гап шундаки, мен куп изланиб, большевиклар истилосига кадар «зиёли» атамасини бирон жойда ишлатилганини учратмадим. Куръони Каримнинг Моида сураси, 63 оятида «Олим ва донишмандлари уларни гунох сузлардан, харомхурликдан кайтармайдиларми?» дейилганда, куриниб турибдики, «Олим ва донишмандлар» – «Зиёлилар» атамаси урнида келтирилган. Колаверса, мана шу оятнинг узи хам Зиёлилар ва уларнинг замонга нисбати муамосига тегишли. Яъни оят - ибратда мазкур тоифага нисбатан очик ва огир таъна бор. «Уларни гунох сузлардан (тухмат ва ёлгон сузлардан), харомхурликдан (бу суз изох талаб килмайди, зеро Узбекистонликлар учун яхши тушунларли) кайтармай-диларми?»

Йук, Куръони Карим нозили даврида кайтармабдилар, бугун хам кайтар-маябдилар, узлари хам кайтмадилар. Айникса хозирги пайтда Узбекистонда гунох сузлар - ёлгон ва тухматлар авжига чикди, харомхурлик хаддан ошди ва «Зиёлилар» тугри маьнода бу кургиликларнинг воситачилирга айландилар…

Энди атамага эътибор берайлик. Куръони Карим оят-ибратида «Олим ва донишмандлари» атамалари келтирилди. «Зиёли» атамаси йук. Бошка куплаб манбааларда хам то Совет даврига кадар «зиёли» атамасини учратмаймиз. Демак, «зиёли» атамаси лугатимизга большевиклар истилоси билан бирга кириб келган. Балки «зиёлиларга» алохида эътиборли куч сифатида караган жадидларнинг лугатимизга олиб кирган атамаларидан биридир. Аввал шу масалани бироз урганайлик.


* * *
Маълумки, жадидлар янги тилдаги маориф системасни яратиш, газеталар нашр килиб ва бошка уз даврига нисбатан куп ижобий ташаббусларни олдинга суриб, харакат бошлаган эдилар.

Улар бошлаган ташаббуслар Туркистон учун янгилик булса хам, аслида куп жихатдан 19 асрнинг иккинчи ярмида Россияда бошланган «Народниклар» харакатини эслатарди. Туркистонлик зиёлилар, айникса жадид зиёлилар орасида «Россияга эргашиш», «руслардан урганиш» даьвоси бор эди. Бу фикр канчалик хунук куринмасин, кейинги вокеалар ривожи айнан шу холат далили булаолишидан юз угиролмаймиз.

Кейинрок улар (жадидлар) ”урганиш, эргашиш” билан каноатланмай, тугридан-тугри большевиклар, айнан – рус большевиклари этагини тутдилар. Бошкача айтганда, соткинлик йулига утдилар. Бу хусусда доктор Боймирза Хайит узининг ”Босмачилар” асарида шундай ёзади: «Жадидчилар хам узаро иккига булингандилар. Бир кисми ислохотларни тинч йул билан амалга оширишга уринса, иккинчи кисми факат кузголон йули билан амалга оширилиши гоясини химоя киларди. Жадидчилар Марказий Кумитасининг раиси Мухиддин Мансур ислохотларнинг зурлик билан амалга оширилишига карши эди. Шунингдек, у Тошкентдаги Совет Комиссарлигининг Бухородаги жадидчи-ларнинг ишларига аралашувига хам карши чикканлиги туфайли 1917 йили май ойида уз вазифасидан ажралади. Когонда сиёсий кочкин макомида булган жадидчилар, Бухоро амирлигига карши курашда курол ишлатиш кераклигини химоя килиувчи янги бир Марказий комитет (кумита) сайладилар». Мазкур китобнинг изох кисмида янги кумита аьзоларининг номлари кайд этилган. Унда айтилишича «Янги тузилган кумитада куйидаги жадидчи рахбарлалр бор эди: Абдулвохид Бурхон (раис), Рахмат Радик, Фатхулла Хужа, Фитрат, Файзулла Хужа, Тагиев, Фазмиддин Махсум, Мусо Саиджон, Огдор, Усмон Хужа, Ота Хужа, Хожи Мирбобо».

Мазкур китобдан яна бир мухим кучирма: «… Русиянинг сиёсий агенти Миллер, 1918 йил 18 мартда Петербургдан келган 1176-сонли телеграммага жавобан 122-сонли махфий бир телеграмма юборгани ва унда «Бухоролик яхудийлар орасидан, тараккийчи тужжорлардан ва шиалардан Бухоронинг тамоман Русияга кушиб олинишини истаганлар бор» деб ёзгани маьлум. Бундай хабарлар, Русиянинг Совет хукумати ва Тошкентдаги Совет комиссарлиги учун келажакда Бухоро амирлиги борасида чикарилиши мумкин булган карорларига асос буладиган мухим хужжатлар сифатида кабул этилмокда эди». (Парчалар «Жахон адабиёти» журналининг 1998 йил май ойи сонида эълон килинган «Босмачилар» асаридан олинган, 161-173 бетлар.)

Курганимиздек, жадидлар хам назарий, хам амалий йуллар билан рус большевикларига ва уларнинг боскинчи харбий кучлари булмиш Кизил аскарларига мамлакатнинг дарвозаларини очиб бердилар. Ватандошлари мурдаларини босиб утиб, хокимиятни эгалладилар. Тугрироги, шу йул билан Россия кулидаги кугирчок хокимиятга асос куйиб бердилар. Улар асос солган бу кугирчок хокимият бугунга кадар асосий система сифатида мавкеъ жихатдан узгаргани йук. Шуниси хам маьлумки, юкорида эсланган жядидлар кумитасининг хамма аьзолари большевиклар истилосидан кейин юкори рахбарлик лавозимларини эгаллайдилар. Хатто Кумита раислигидан узоклаштирилган Мухиддин Мансур хам Бухоро маглубиятидан кейин тижорат ва саноат министри лавозимини олади. Уларнинг хокимиятга келишлари Туркистон ва Туркистон халки учун нихоятда кимматга тушади. Туркистон мухторияти рахбарларидан бири Мустафо Чукоев 1928 йили Парижда чоп этилган «Туркистан под властью Советов» номли китобида ёзади: «Грязь большевистской лжи, замешанная кровью Туркестанской бедноту - вот, что лежит в основе той власти, которая утвердилась в нашей стране!» (Каранг: 34 бет)

Яна:…«Ву представляете себе весь ужас положения, когда об равнении кореннух Туркестанцев в правах на хлеб с русскими Советский центр вспоминает после двух с половиной лет установленного им колонизатрского режима в Туркестане, после официального констатирования гибели 1 миллиона 140 тусяч душ Туркестанской бедноту.» (Каранг: 34 бет)

Файзулла Хужаев хамда унинг жадид сафдошлари хокимиятга келишларининг бошлангич погонасидаёк бир миллион бир юз кирк минг бегунох Туркистонли хаёти курбон берилди…

Шакллар узгарди. Мохият узгаргани йук. Советлар мустахкамланган сари Туркистон мустамлакачилиги асоратлари хам кучаяберди…

Мен факат тарихий фактлар билан таништириш учун юкоридаги далилларни келтираётганим йук. Шунчаки, сухбатдошларим билан биргаликда умумий фалокат илдизларига яна бир бор сухбатдошларим эътиборини жалб килишга уриндим холос. Зеро - бу фалокатлар биз учун утмишга, тарихга айланиб колгани йук. Аксинча, анча мукаммаллашган холда давом этаябди.

Бугун Узбекистонда Файзулла Хужаев, Акмал Икромов хамда уларнинг купгина сафдошларини Сталиннинг газабига дучор булгани учун «Ватанини деб, халкини деб жабр тортганлар, репрессия курбонлари» сифатида улуглашга, кахрамон килиб курсатишга уринишлар авж олиб кетди. Бундан ажабланмаса хам булади… Табиий хол. Зеро бугун хам хокимиятда, юкорида ишора килиб утганимиздек, Файзулла Хужаевларнинг издошлари – Москванинг кугирчок кадрлари утирибди. Оддий кугирчоклар эмас, шу пайтга кадар кон тукиб, кон ичиб келган. Узлари хиёнат йули билан эришган мавкеъларини саклаб колиши учун керак булса яна милионлаб бегунох фукоролар конини тукишга тайёр кугирчоклар. Тугри, бугун хам бу жиноятчи хокимиятнинг ихтиёрида куролланган кучлар - миршаблар, аскарлар, МХХ (собик КГБ) бор. Булар тугри маънода уз вазифаларини - миршаблар фукоролар тинчлигини мухофаза килиш, аскарлар - мамлакат худудларини куриклаш, МХХ - давлат хавфсизлиги билан боглик ишларни бажармайдилар, аксинча, ўз юртдошлари газабидан кўркиб, юрак чангаллаб колган, аммо щар дакика ватанни щам, щалк ва щалк манфаатларини щам сотишга тайёр, жинояткор давлат ращбарларини кўриклашга банд килинганлар. Бу ­ масаланинг амалий томони. Яъни биз эслатган структуралар ­ жаллод куроли ўрнида кўлланилади. Хукумат асосан бошка тоифага, мазкур «куролни» ишга солиш воситачилари бўлмиш «зиёли»ларга кўпрок суянади. Лаббайчи «зиёли»лар ­ жиноятчи щукуматнинг ишончли таянчлари… Касбга айланган ватанфрушлик давом этаберади…

Зотан, Файзулла Хўжаев ва унинг издошларини кащрамон кўрсатиш, мустакилликни эмас, мустамлакаликни шарафлашдир. Бу ишни бутун мамлакат таргибот системасини, оммовий ахборот воситаларини кўлда тутиб турган «зиёли»лар бошкараябдилар. Ҳар бири якка ҳолда бирон газета, журнал, радио­телевидениеда иш берганларига хурсанд. Хукуматдан миннатдор. Нон бераябди. Бунинг эвазига юкоридан ишора берилган ёлгонни ўринлатиб халкка етказишга тайёр. Факат ўзигина эмас, ёнида бирга ишлаётган ҳамкасабаларига ҳам «кўз­кулок» бўлиб туришга, яъни «штатсиз цензор», «стукач»ликка ҳам тайёр. Иймон шайтонга шу йўл билан сотилади.

Инсон психологияси нуктаи­ назаридан каралганда ёлгиз одам ўзини ожиз, ҳимоясиз ҳис килади. Фавкулотда иродага эга айрим шахсларни щисобга олмаганда ёлгиз одам ўзи яшаб турган муҳитда шаклланиб колган ёвузликка, «гуноҳ сўзлар»га, ҳаромхўрликка карши курашишга кодир эмас. «Бирлик» ўн саккизинчи асрда, Туркистон ­ Турон ўз мавкеъини йўкотиб, парчаланабошлаган, фалокатларга юз тутабошлаган давридаёк гоя сифатида ўртага ташланганининг асосий сабаби ҳам шу бўлди. Ўша даврлар ва фожеалар аввалининг гувоҳи шоир Гулханийнинг¦

«Ман­ман беклар, манман деманг, кенглик килинг,

Тўксон икки ўзбек эли, бир яко енглик килинг»

мисралари билан бошланадиган газалнинг битилиши, уз даврида кенг таркалиши – шу ташвишлар хосиласи эди.

Бу гоя Большевиклар истилоси бошланган даврда кайта юзага калкиб чикди. 1919 йили «Туркистон бирлиги» харакати ташкил топди. Бу харакат хакида кулимизда, афсуски, мукаммал маълумотлар йук. 1991-йили КГБ архивида бу харакат фаолиятига аталган бир махсус булим мавжудлиги хакида диний идорада ишлайдиган бир ёзувчи дустим айтганди. Архивга якинлашиш имкони, турган гап, булмади. Менинг илтимосим билан якинлашаолган шахс факат «1924 йили Файзулла Хужаев, Акмал Икромовлар мазкур харакат рахбарларини алохида-алохида сухбатга таклиф килиб, «информаторга» айлантириб олишга эришганликларини, кейинрок эса бирнеча минг кишидан иборат харакат фаоллари кулга олиниб, Эски Жува майдонида очикдан-очик отиб ташлангани» хакида огзаки маълумот бераолди холос. Бу харакат хакикатдан хам бор булгани, бирмунча муддат фаолият курсатгани хакида баъзи матбуот сахифаларида хам узук-юлук маълумотлар кузга ташланиб колди. Аммо бу маълумотлар узил-кесил суз айтиш имконини бермайди.

Факат шуни айтиш мумкинки, хиёнат йули билан тузилган, бегунох конлар коришмаси устида шакиллана бошлаган хукуматни «бирлик» сузининг узи гоя сифатида вахмага солиб куйган. Улар тезрок бу харакатни йукотиш йулларини излайбошлаганлар. Душманнинг душманлик килиши табиий хол. Бу уринда харатерли фожеа - харакат рахбарларининг хукуматга «ишонч» билдириши, харбири алохида холда «информатор»га айланиб колиши, окибатда уз сафдошларини куш-куллаб жаллод кулига топширишида. Харакат - ташкилот сифатида халокатга учради, маглуб булди. Бу хам гоянинг асоссизлиги сабабли эмас, соткинлик сабабли руй берди.

* * *
Бирлик гояси эга - гоя сифатида йуколиб кетмади. Одамлар хотирасида, шуурида сакланиб колди. Саксоничи йилларнинг сунгида пайдо бйлган, бугунга кадр энг кучли ва асосий сиёсий мухолиф кучга айланган «Бирлик» халк харакатининг дастлабки ташкилотчилари, рахбарлари умуман Бирлик гояси тарихидан хабардор булганларми йукми, менга маълум эмасди. Сибирда эдим. Шундай ташкилот пайдо булганини хам Гарбий Сибирда, Обь дарёси буйларида эканимда эшитдим. «Кандайдир фронт ташкил килишибди» дейишди. Мен: «Рахбари ким экан?» деб сураганимда «Исфандиёр Маткаримов деган ёзувчи экан» деб жавоб беришди. Мен Исфандиёрни яхши билганим учун кулиб куяколдим. Москвада бирга укиганмиз. Русча ёзади. Кай ишга кул урса, биринчи навбатди шахсан узи нимага эришиши мумкинлигини хисобга олади. Борди-ю, у бош кушган харакат арзирли мавкеъ топганда хам, бу ташкилот бошига 1919 йилги «Туркистон бирлигининг» куни тушиши мумкинлигини тахмин килдим. Орадан куп утмай яна «Бирлик» деган ташкилот тузилганини хабар килишди. «Рахбари ким?» деган саволимга «Мухаммад Солих деган бир шоир билан яна бир фан доктори» дейишди. Хабар келтирганлар Абдурахим Пулат номини эслай олмадилар.

Мухаммад Солихни (Асли исми-шарифи Мадаминов Салой – бир вактлар Ислом Каримов тарафидан «Бирлик»ни йук килиш максадида туздирилган «Эрк» партиясининг раиси, - Тах.) биламан. Даврадошлари гарчи уни Рауф Парфи билан якинлигини бурттириброк ёзсалар хам, аслида Омон Матжон, Рубен Сафаров, Рамз Бобожонларга якинрок.

Кейинрок ёзувчилар уюшмасига Сарвар Азимов келди. Унинг атрофида бир гурух пайдо булди. Усмон Азим, Шавкат Рахмон, Мирза Кенжабоев, Азим Суюн, Миразиз Аъзам, Хожиакбар Шайхов, Мухаммад Солих, Ахмад Аъзам… Бу руйхат анчагина узун.

Узи рахбар булиб келган ёзувчилар уюшмасида Сарвар Азимов шундай «Тартиб» урнатгандики, хамма хизматчилар бир- бирининг оркасидан яширин назоратчига айланиб колган эдилар. Бу - КГБнинг куп синовдан утган иш услуби. Каерда уйламай бирор гап огзингиздан чикиб кетса бас, рахбарнинг кулогига егиб келарди. Менинг узок муддатли «ижодий командировка» олиб, Гарбий Сибирга кетишимга асосий сабаб хам шу - уйлаган нарсамни уйламай айтиб юборавериш одатим булди. Бу хакда, балки кейинрок батафсил айтиб берарман. Хозир сухбатимизнинг асли йуналишидан четламайлик.

Сарвар Азимовни эгаллаб турган лавозими кониктирмасди. Уша пайтда идеология буйича Узбекистон Компартияси Марказий Комитетига котиб булиб келган Раъно Абдуллаева урнига, кариндошчилиги булган Шароф Рашидовга орка килиб булса керак, даъвогарлик килабошлади. Маълумки, мазкур лавозим масаласида Шароф Рашидов факат далда бериши мумкин эди холос. Узи мустакил хеч нарсани хал килолмасди. Узил-кесил хам килиш - Москванинг иши.

Сарвар Азимов бу муаммони уюшма ичида уюшмага айланиб колган гурух кули билан ечишга карор беради. Шу билан Сарвар Азимовни улуглаш, Раъно Абдуллаевани айблаш пролагандаси авж олдирилди. Гурухдагиларга, хар бирига, агар «курашда» ютиб чиксалар, катта лавозимлар ваъда килинган эди. Москвага Раъно Абдуллаевани айбловчи хатлар ёзилди. Имзо йигиш ишларида, айникса, дастёрчилик ишларига чаккон Мирза Кенжабоев, Шавкат Рахмон, Миразиз Аъзамлар фидойилик курсатишди. Шундай хатлардан бирини имзо чекиш учун менга хам рупара килишганлари эсимда. Мен «бундай хатларга кул куймайман» деганимда Мирза Кенжабоев «Мана, Ёдгор ака кул куймади. Эртага хаммамизни сотиши мумкин», дея бакирганди.

Мен кулдим. Хат ёзиб, имзо чекаябсизлар. Демак, кайбир идорага юборарсизлар. Шундай хам ошкор нарсани яна нимасини ошкор килишдан куркасизлар… Сизларнинг нимангларни сотишим, кимга сотишим мумкин?

Бу сафар Сарвар Азим ва гурухининг юкори лавозимлар учун бошлаган кураши маглубиятга учради.

Сухбатимиз учун унчалик катта ахамиятга эга булмаган бу вокега батафсил булмаса хам бироз тухтаганимнинг сабаби бор. Сарвар Азимов хам, Раъно Абдуллаева хам коммунистик номенклатура кадрлари сифатида амал талашдилар. Мухаммад Солих ва Мирза Кенжабоевлар гурухи бу талашувда дастёрлик вазифасини бажардилар. Аслида Сарвар Азимов узининг коммунистик принциплари билан Раъно Абдуллаевадан фарк килмасди. Ёзувчилар уюшмаси хизматчиларини мажлисга йигиб, жанозаларга боришларни такиклашларининг узи фикримга далил булаолади, деб уйлайман. Бу фактни хеч ким инкор этолмаса керак. Гап мазкур вокеа мазмунида ёки мазкур шахсларнинг кимлигида эмас…

Гап шундаки, Мухаммад Солих ва унинг гурухи орадан бирнеча йил утгач бу вокеа хакида ёзаркан «Биз сиёсий курашни 1985 йилдан бошлаганмиз» дея даъво килабошлашди. Бу эса, юмшок килиб айтади булсак, хакикатга мутлок тугри келмасди.

Ана шу ва бошка куп томонларини уйлаб куриб, Мухаммад Солихнинг сиёсий фаолиятида самимийлик булиши мумкинлигига ишонавергим келмади. Вокеаларнинг кейинги ривожи айнан шу уринда бирнеча бор тахминларимга тасдик мухрини босгандай булди. Айтилганлар - менинг шахсий карашларим, шахсий кузатишларим, шахсий хулосаларим... (Ёдгор ака Мухаммад Солихнинг 1989 йилда «Бирлик»дан чикиб большвой-коммунистлар билан очикча хамкорлик килгани, большевиклар партиясининг руйхатидан депутат булгани ва хатто Каримовдан катта совгалар олишгача етиб борганини шоирона назокат билан четлаб утишларини такдирлаш лозим. – Тах.)


* * *
Хакикатни айтиш - кураш эмас, оддий инсоний фазилатлардан бири. Лекин нега ана шу оддий инсоний фазилат бугунги кунда кураш тусини олди. Тугри гапни айтиш учун хам жасорат талаб килинадиган булди. Бош котириб утиришга арзимайдиган майда масаладек куринади. Аммо ана шу арзимайдигандек куринган гап замирига назар солинса, худди шу гап билан боглик куп муаммолар кузга ташланади. Гап мохияти - вужудга келган мухитда. Истасак-истамасак хамма чигаллар учи яна сиёсий холатга бориб такалади. Мавжуд тузумни ёмонлайвермасдан фактларга мурожаат киламиз.

Жахон халклари сафида узининг бой тарихи, маданияти, санъати ва адабиёти билан Узбек халки алохида макеъ хамда муносиб уринга эга. Узбекистонга бориб келаётганлар айникса Амир Темур ва Алишер Навой асарлари, хаётлари, фаолиятлари пропагандасига куп, хатто ортик даражада эътибор берилаётгани хакида гапирадилар. Мазкур таргиботлар президент Ислом Каримовнинг улуг шахс эканлиги, бекиёс донолиги, олижаноблиги, ва бошка сон-саноксиз хислатларини улуглаш билан баробар олиб борилади. Мен, табиий, Хазрат Навоий хаёт ва ижодларига нисбатан хам, Сохибкирон Темур фаолиятига нисбатан хам «Ортик даражада эътибор» ифодасига кушилолмайман. Хали тарихимиз, адабиётимиз, кадимий маданият анъаналаримизнинг урганилмаган томонлари куп. Хазрат Навоий ижоди, хаёти, фаолиятининг хам хамон урга-ниш, излаш, тадкик этиш керак булган кирралари бор. Бу - бошка масала.

Болалигимда, адабиёт укитувчисининг дарсини эшитиб утириб, бир саволга жавоб тополмай кийналардим: «Навоийдан олдин одамлар кайси тилда гаплашишган булиши мумкин?» Чунки адабиёт укитувчиларигина эмас, китобларда, дарсликларда хам «Алишер Навоий – узбек тили ва адабиётининг асосчиси» деб ёзиларди. Австриядан турист сифатида борган бир дустимга Тошкент марказидаги Алишер Навоий хайкалини курсатишган. Дустимнинг «Бу кимнинг хайкали?» деб берган саволига «Узбек тилининг ва узбек адабиётинг асосчиси буюк шоир Алишер Навоий. Хайкал, хиёбон шахсан президентимиз ташаббуси билан бунёд этилган. Утмишимизни билиш, урганиш, бошкаларни хам шунга даъват этиш катта илм эгаси, илму-фан жонкуяри, мехрибон президентимиз, юртбошимизга хос…» Хуллас шу макомдаги тушунтириш анчагина давом этади. Дустим Ханнес Штиблер менга диктофон ёзувини эшиттириб, кулади: «Ёдгор, Навоий тугилганига беш юз йилдан сал ошибди. Ундан олдин кайси тилда гаплашган узбеклар. Карамзин тарихига караганда хатто рус князлари князлик хукукларини конунлаштириб олиш учун узбек хонларидан васика сурашга мажбур булганлар. Ололмаганлар князлик килолмаган. Нахотки рус тилида гаплашишган узбеклар узаро…»

Мен Хазрат Яссавий, Сайфи Сароий, Саккокийлар Навоийдан 300-400 йил олдин яшаганлари, тиллари бугунги тилимизга Навоий тилига нисбатан якинрок экани, мавлоно Лутфийни эса Хазрат устоз деб улуглаганлари хакида гапираман. «Биламан, куйинма, - дейди дустим Ханнес,- одатда диктатор ёки диктаторликка интилувчиларнинг шундай пропаганда усуллари булади. Тарихда куп такрорланган…»

Болалигим - Сталин даври эди. Кейинги вокеа - хозирги кунлар. Икки ходиса орасида булиб утган яна бир мазкур масала билан боглик вокеани кушсак, чиндан хам шакллар бирмунча узгаргани, аммо мохият узгармагани янада туликрок ойдинлашади.

1989 йил. Навоий хафталиги бошланган. Навоийшунос олима, филология фанлари доктори, профессор Суйима Ганиева, Рауф Парфи, бир гурух созандалар биргаликда шоир хакида ахоли билан сухбатлар утказиш максадида, ёзувчилар уюшмаси топшириги билан Кашкадарё томонларга йулга чикдик. Сухбатлардан бирида, адашмасам - Чирокчида булса керак, мен Суйима опага иложи борича каттик тегмаслигини йулини килиб, юмшоклик билан «Асосчи» атамасини ишлатиш тугри эмаслиги, Алишер Навоий – узбек адабиётида кескин бурилиш ясаган буюк ижодкор, аммо, тасаввур килинг, яйдок курук жойга «асос» - «пойдевор» куймаганлиги, хазратнинг узи узидан олдин утган куплаб адабиёт намоёндалари руйхатини тузган, баъзиларини улуг тутиб «устоз» атаган булгандан кейин «асосчи», колаверса «хам тилимиз, хам адабиётимиз асосчиси» дейиш мантикка тугри келмаслигини тушунтирабошладим.

Гапим огзимда колди. «Сиз буюк бобомиз хотирасини хакорат килаябсиз! Сиз Навоий рухига тош отаябсиз. Бу узбек халкини менсимаслик.!! Ва хокозо ва хокозо…» каргишлар куюни анча давом этди. Навоийшунос олима, профессор Суйима опани хурмат киламан. Аммо опамиз бир шоир - адабиёт хамда бутун бошлик бир халк тилининг асосчиси булолмаслигини, айнан ана шундай даъво - узбек халкини камситиш булишини тасаввур килолмасди. Олима тушунчаси, онги шундай коммунистик пропаганда колипида шакл топган, котган. Колип хажмидан нари чиколмасди. Факат Суйима опа Ганиевами?…


* * *
Сохибкирон Темур хаёти, фаолияти, тарихимизда тутган урни хусусида хам худди шу куринишдаги бирёкламаликни, асоссиз даъволарни курамиз. Узбекистон президентининг «чунтак партияси» - ХДП Коммунистик партиянинг меросхури булгани, буни очик эълон килингани – исбот талаб килмайди. Шунингдек, бугунги «Бошизм» таргибот машинаси хам асли Большевизмдан колган мерос. Иш тартиби хам узгармаган. Хазрат Навоийни кандай максадда, кай услубда таргибот килаётган булсалар, Сохибкирон Темурнинг хаёти, фаолияти, тарихда тутган урнини айнан шундай таргиб килмокдалар. Яъни, Амир Темур – Узбек давлатчилигининг дастлабки асосчиси, Ислом Каримов эса Сохибкирон Темурдан кейин Узбек давлатчилигига янгидан асос солган ва асос солгангина эмас, хатто уни бекиёс юксакликларга кутарган ягона буюк шахс…

Эътибор беринг, хатто стилистик жихатдан хам жумланинг биринчи кисми унинг тугалловчи асосий иккинчи кисмига нисбатан факат ёрдамчи - тиргович булиб колаябди. Асосий максад - Ислом Каримовнинг узбек давлатчилиги асосчиси эканлигини айтишда. Бир ухшаш факт: Рус ёзувчиси Алексей Толстой узининг «Пётр 1» романини шахсан Сталиннинг топшириги билан ёзган. Бутун большевик таргибот машинаси шохлик-монархия тузумини коралаб турган пайтда Петр 1 сиймоси Сталинга нима учун керак булиб колди? Ана энди хар икки ходисани паралель куйиб, тахлил килишимиз мумкин. Тугрироги, хар иккала ходиса бир- бирини тулдиради ва мохият узагини очиб беради.

а) Сталин - каттиккул - СССР манфаати. Пётр 1 - каттиккул- Россия манфаати.

б) Пётр 1 – буюк. Сталин буюк.

в) Пётр 1 - хатолари бор. Сталинда хато йук.

г) Петр 1 - утмиш, тарих. Сталин - бугун, Сиз ва биз билан, тирик дахо, дохий.

д) Сунгги сифатлар Петр 1 да йук.

Куриниб турибдики, тарихий Буюк Пётр шахси «Буюк Сталин»ни улуглаш учун мухим ёрдамчи дастакка айлантирилган. Бир баландлик устидан туриб, бошка бир баландликнинг канчалик баланд эканини куриш осонрок. Сухбатимиз аввалида тарих фанлари доктори, таникли сиёсатшунос олим Абдурахмон Авторхановнинг «Технология власти» китобидан бир кучирма келтиргандик. Унда, ёдингизда булса, «Сталиннинг улимолди сулагидан куп майда-майда сталинчалар пайдо булгани» айтилган. Бу майда-майда сталинчалар хавфли микроблардек жамиятимиз организмига каттик урнашиб олган. Ана шундай кичкина сталинчалардан бири Ислом Каримов узига мерос килиб олган ёки таклид килаётган Большевистик таргибот машинасидан кандай фойдаланаётганига бир назар ташлайлик.

а) Сохибкирон Темур - буюк. Ислом Каримов - буюк.

б) Сохибкирон Темур - узбек давлатчилиги асосчиси. Ислом Абдуганиевич Каримов - Узбек давлатчилиги асосчичи.

в) Сохибкирон Темур - каттиккул. Ислом Каримов - каттиккул.

г) Сохибкирон Темурда хатолар булиши мумкин. Ислом Каримов харкандай хатолардан мустасно, шоир Абдулла Орипов тили билан айтадиган булсак: «Барча покликлардан покрок…»

д) Сохибкирон Темур - утмиш, тирихий шахс, бугунимиздан узок. Ислом Абдуганиевич Каримов - бугун, сиз ва биз билан, тирик дахо, йулбошчи, фьюрер, истаса - жазолайди, истаса - мехрибон.

е) «Таргибот машинаси» Узбекистон зиёлилари кулида:

Сталин сиймосига Буюк Пётр тепалигидан назар ташлашга даъват килинганидай, бугун - Ислом Абдуганиевич Каримовнинг «буюк сиймосига» Сохибкирон Темур тепалигидан туриб назар ташлашга даъват килинмокда. Аммо кайси тепаликдан туриб назар ташламанг, кузингизга ёркин сиймонинг буюк тепалиги эмас, куртлар талаб ётган зотсиз итнинг улиги ташланади. Зеро у бошкараётган мавжуд «Бошизм» тузуми фашизм ва большевизм каби хаётдан кувилган, аллакачон улимга махкум килинган тузумдир. Факат жасади колган. Бу конуний холат ва табиийлик шартлари хакида кейинрок батафсим тухталармиз. Хозир эса бошлаган мавзуъимиздан узоклашмай, Сохибкирон Темур хаёти ва фаолияти таргиботидаги принципиал ноуринликлар хамда мантиксизликларга аниклик киритиб олайлик.

Сохибкирон Темурнинг буюк тарихий шахс эканлигига менда шубха йук. Балки курук мактовлар аравасини олиб кочаётганларга нисбатан менда эътикод кучлирокдир. Факат муносабатлар тугри, холис булиши керак. Бугунги хукмдор учун керак экан деб, тарихий хакиктдан узоклашмаслик керак. Совет даврида унга турли булар-булмас тамгалар босилди: Угри, саводсиз карокчи, юз минг одам калласидан минор ясаган… ва бошкалар. Аммо бу даъволар асоссиз эканлиги уша пайтлардаёк маълум эди. Инсон бошларидан минора ясаганлиги хам далилланмаган. Хозирги гапимиз мавзуъси асосан бу хам эмас. Сохибкироннинг узи хам, барча фарзандлари, кейинги саводли, илмлигина эмас, илму-фан, санъат, адабиёт оламига кушган хиссалари хам бутун дунёга маълум ва исбот талаб килмайди «Темур Тузуклари»да уз тили билан «Кимга элчи юборсам номага кушиб икки сатр туркий газал хам кушиб юборар эдим» дейиши, Амир Хусайнга ёзган хати хусусида хам «Амир Хусайнга ушбу мазмунда туркий байт ёзиб юбордим:



Ёрга еткур сабо, ким макр
килмишдир манга,

Килди эрса кимга макрин, кайтадир
биркун анга»



дейишининг узи бизнинг фикримизни тасдиклайолади.

Аммо Ислом Каримов учун масаланинг бу томонлари мутлок ахамиятсиз. Колаверса, унинг «Темур тузуклари» билан кизикканига ва бу китобни укиганига ишонгим келмайди. Уни кизиктирадиган нарса бошка: «Амир Темур - узбек давлатчилигининг биринчи асосчиси, Ислом Каримов хам ундан кам эмас, у - узбек давлатчилигининг иккинчи асосчиси. Шуниси мухимрок.» деган даъвони исботлаш, далиллаш. Ана шу «шарафли» вазифани таргибот машинаси «ишониб» топшириб куйилган узбек «зиёли» лари адо этишлари керак…

«Машина» ишга тушди. Алишер Навоийни узбек тили ва адабиёти асосчиси деганлари каби, Сохибкиронни хам «Узбек давлатчилиги асосчиси» эканлигига алохида ургу берабошладилар… Айнан Алишер Навоийга нисбат бераётганлари ва биз хам шу нисбатга тухтлашимизнинг мухим нуктаси бор. Гап шундаки, Алишер Навоийнинг узбек тили ва узбек адабиёти «асосчиси» эканлиги хакида билдирган фикримиз - Сохибкирон Темурнинг «Узбек давлатчилиги асосчиси» деган даъвога карши фикримиз билан уйкаш.

Узбек - Туркистонлик турк бугинларининг мухим халкаларидан бир сифатида теран тарихий илдизга эга. Улуг Махмуд Газнавий буюртмаси билан ёзилган Абдулкосим Фирдавсийнинг «Шохнома» асаридаги Эрон ва Турон атамаларини эслаб утишнинг узиёк фикримизга далил булаолади. Синчковлик билан батафсил баён томонларини хали иймонини шайтонга бой бермай турган баъзи хурматли олимларимизга хавола киламизда, айтишимиз лозим булган гапни айтамиз: Сохибкирон Темур - буюк, уз табири билан айтганда, «Тадбир билан иш куришни афзал билгувчи ташкилотчи, саркарда, давлат бошлиги, сиёсатчи,» Темурийлар сулоласининг асосчиси. Аммо мутлак узбек давлатчилигининг асосчиси эмас.

Мугуллар истилосидан олдин тарихи бирнеча асрга эга Хоразмшохлар давлати мавжуд эди. Ундан олдин Газнавийлар, ундан олдим - Кушонийлар, Салжукийлар… Алпарслон империяси хакида маълумотлар кам. Аммо баъзи тарихчилар унинг номини машхур Атилла номи билан уйкаш курадилар. Шу бир неча атаманинг узиёк Узбек - Турк - Туркистон - Турон давлатчилиги илдизлари накадар теранлигини курсатиб турибди. «Шохнома» ёзилганига минг йилдан ошди. Китоб уз баёнида яна узидан олдинги минг йилликни камраб олади. Бу - икки минг йиллик тарих деган гап. Турон - Туркистон худудларидаги турли давлат узгаришлари руй бериб турган. Марказ узгарган. Гох Хоразм (Хоразмшоялар), гох Газна, гох Самарканд, гох Бухоро, гох Фаргона, Узган… Марказ каерда булмасин – худудлар асосан уша-уша, Турон замин булган.

Эътибор беринг: Истилолар хам куп булган. Лекин истилолар давлатчиликка ислохлар киритган, уни йук килиб юборган эмас. Чингизхон армиясининг бошкарувчи кисмини, тарихчиларнинг берган маълумотларига кура, купрок Туркистонликлар ташкил этган. Мугуллар билан муносабатда тил муаммоси, дин муаммоси уртага чикмаган. Аксинча, Чингизхоннинг куплаб авлодлари кейинрок турклашганлар ва Ислом динини кабул килганлар. Сохибкирон Темур хам уз хукмдорлик мавкеъини конунлаштириб (легитимлаш-тириб) олиш учун Чингизхон авлодидан булган аёлга уйланган ва бу хакда у «Темур Тузуклари» да очик ёзган. Темурдан олдин Амир Хусайн давлат бошлиги булгани, жануб ва гарб тарафларда Сарбадорлар давлати мавжуд эканлиги маълум. Совет даврида сарбадорлар давлати тарихини тадкик этиш имконсиз эди. Темурнинг давлат тепасига келишида хам Сарбадорлар таъсири ахамиятли булган. Келтирган кискагина мисолларимизнинг узиёк унинг узбек давлатчилиги асосчили эмас, балки давомчиларидан бири эканлигини курсатади.

Сохибкирон Темурни узбек давлатчилигининг асосчиси килиб курсатиш - узбек халкини улуглаш эмас, уни камситишга уринишдир. Бундай мантикка зид таргибот балки Ислом Абдуганиевич Каримов шахсига хизмат килар, аммо мутлок узбек халки манфаатига эмас.


* * *

(Давоми бор. 1 ва 2 сухбатлар
билан журналнинг 1999 йил 1 ва 3-4
сонларида танишишингиз мумкин )