Журнал Ҳаракат №1 (34) 2002. ИЧИДАГИЛАР

Биз яшаятган жамият
Уктам Али - Президент маънавияти
Беш олти йилдан бери Узбекистонда маънавият хакида куп гапирилади. Телевидениеда хатто «Маънавият» деб аталган тахририят хам бор. Уни «Эрк» партиясининг собик бош котиби Ахмад Аъзам бир неча йил бошкарди. У хозир директор лавозимида. Узбекистон пойтахтида, вилоятларда, туманлардаги катта кичик идораларда маънавият буйича маош олиб ишлайдиган мутасаддилар бор. Улар коммунистлар давридаги ойлик олиб ишлайдиган парторгларга ухшаб кетишади.

Аслида маънавият улуг тушунча. Маънавият-виждон, инсоф, диёнат, тугрисузлик, камтарлик каби хислатларнинг бир одам шахсиятида мужассам булишидир.

Урта Осиё мамлакатларини неокоммунистларнинг гоялари бир карашда ёмон эмасдай туюлади. Аммо демократик мухитдагина униб усиши мумкин булган бу гоялар якка хокимлик иш юритиш услуби туфайли уз маъносини йукота бошлади. Коммунистлар нарса ва ходисаларнинг мохиятига эмас шаклига купрок эътибор беришганидай Узбекистон рахбарияти хам масаланинг мохиятини бир четда колдириб унинг шаклига эътиборни кучайтиришди. Коммунистлар Ленин бурчаклари тузганидай Узбекистоннинг хозирги рахбарлари маънавият бурчаклари тузиш билан овора. Коммунистлар Ленин, Брежнев каби «дохий»ларнинг асарларини укиш-урганишни мажбурий килиб куйишганидай, Узбекистондагилар И. Каримов асарларини укишни барча олий ва урта маълумот берувчи даргохларда мажбурий килиб куйишди. Болшевиклар шу йул билан коммунистик тарбияни йулга куямиз деб уйлашганидай каримовчилар хам шу хил услуб билан одамларни маънавий жихатдан тарбиялашмокчи. Афсуски аввалгилари каби кейингилари хам каттик янглишмокда.

Хуш, маънавият деган тушунча сарой ахлининг эсига каердан келиб колди?

Назаримизда узбек зиёлиларининг саройга якин кисми Каримовни тузокка илинтириш учун шу истилохни уйлаб топишганга ухшайди. Улар шу йул билан саройдагиларнинг ва Президентнинг маънавиятсизлигини очиб ташлашга интилишган куринади.

Маънавият юкорида айтганимиздек виждон, инсоф, диёнат, тугрисузлик, камтарлик каби улуг тушунчаларнинг мужассамидир. Бу тушунчаларнинг президентдан тортиб оддий инсон рухиятигача жо булиши учун бир катор омиллар зарур. Биринчидан, тугрилик, поклик ва адолатни йулга куйиш учун эркин матбуот булиши, барча эркинликларни таъминловчи мухит булиши керак. Тор иссикхона (теплица) ларда улкан аргувонлар усмаганидай бикик, тор мухитда маънавият хам усмайди. Иккинчидан, бундай мухит юзага келтириш учун мустакил партиялар, эътикод эркинлиги, суз эркинлиги булмоги шарт ушандагина президентдан бошлаб энг куйи рахбаргача, олимлардан тортиб талабаларгача маънавиятли инсонга айланади.

Оддий одамлардан беш-унтасининг маънавиятсизлиги мамлкат хаётига жиддий таъсир килмаслиги мумкин, лекин юкори эшалондаги рахбарларнинг маънавиятсизлиги жуда катта фожиаларга йул очади.

Кадим Турондан етишиб чиккан файласуфлардан Ал-Фаробий узининг «Фозил шахар ахолиси» трактатида юртни бошкармокчи булган инсонда (адолатлилик, тугрилик, эътикод, мардлик каби) 12та фазилат булиши керак деб хисоблайди. Бу фазилатларнинг бир инсонда намоён булиши маънавий мукаммалик белгисидир. Буюк файласуф агар шу хил 12та фазилат бир инсонда жо булмаса мамлакатни шу фазилатларга эга уч ёки туртта одам бошкариши керак деб хисоблайди.

Хозирда тараккий топган мамлакатларнинг хукумат бошликларининг аксариятида шу фазилатлар мавжуд. Уларнинг купчилиги эътикодлилиги туфайли ёлгон гапирмайди, халкка берган ваъдасининг устидан чикади, уз кул остидагиларни хар хил йуллар билан хакоратламайди, хак-хукукларини топтамайди.

Узбек халки орасида шу хил маънавиятли, маърифатли одамлар озми-купми топилади. Аммо эркин демократик мухит йуклиги учун уларни давлатни бошкаришга якинлаштирилмаяпти. Хокимиятга якин юрган шу хил зиёлиларнинг бир кисми зулм хукмрон булган тоталитар тузумга хизмат кила-кила аллакачон маънавиятсизлик жарилигига кулади, яна бир кисми эса кулаш арафасида. Бунга узбекситонинг хамма худудларида авж олган порахурлик, риё, алдов, угрилик, котиллик айни мисолдир.

Халкимизда «Балик бошидан сасийди» деган макол бор. Каримов илк бора президентлик постига утираётганда Куръони Карим устига кулини куйиб нонни кимматлатмасликка (аслида бохор иктисодиёти шароитини яхши билган одам бундай ваъда бермаслиги керак эди) Узбекистондаги хар бир фукаронинг хак-хукукларини химоя килишга онт ичди. Маънавиятли рахбар уз огзидан чиккан хар бир сузга масъулдир. Аммо бизнинг юртбошимиз бир икки ой утар утмас ноннинг (уннинг, канду, ёгнинг, хамма озик овкатларнинг) бахоси бир неча баробар ошди. Бугунги кунда уртача ишчининг бир ойлик маошига бир коп ун бермайди. Холбуки Каримов онт ичган уша махалда уртача ишчининг бир ойлик маошига камида 7-8 коп ун берарди.

Юртбошининг инсон хукукларини химоя киламан деган гапи хам ёлгон булиб чикди. Хозир дунёнинг хеч биро гушасида инсон хак хукуклари биздагидай бузилаётгани йук. Прокуратура, ички ишлар, МХХ ходимларининг узлари одамларнинг чунтакларига ук, героин ва Каримовга карши варакаларни тикиб, тагин узлари хибсга олмокдалар. Бу ишда «маънавиятли» президентимизнинг шахсан хиссалари бор. Юртбошимизнинг охирги сессияда сузлаган нуткида, «Камокка олишларни уюштириш кийин иш эмас» деб уз огзи билан айтганини миллионлаб одамлар эшитди.

Минглаб номозхон йигитлар уз эътикодлари учун турмаларда, ертулаларда азоб чекмокдалар. Уларнинг кулларидан, оёкларидан осиб куйиб, бошларига целлофан коп кийгизиб, бутилкага утказиб, тирноклари остига игна санчиб кийнамокдалар. Тошкент, Навоий, Карши, Кизилтепа Зангиота, Жаслик камокхоналарида, МХХ ва ИИБнинг марказдаги ва вилоятлардаги ертулалрида азоблаб улдирилган йигитларнинг сон саноги йук. Ёзувчи Эмин Усмон, бирликчи, Узбекситон Олий кенгашининг собик депутати Шоврук Рузимуродов, аспирант Фарход Йулчиев-бу хил жойларда улдирилган йигитларнинг мингдан бири халос.

Демократия булмаган юртда маънавият, маънавият булмаган улкада ривожланиш булиши мумкин эмас, бинобарин Узбекистонда якин уртада ривожланиш булмайди.